«Δεν πρέπει η Αθήνα να γίνει ένα case study γραφικότητας ή αστικού εξωτισμού! Δεν πρέπει να εφησυχάζουμε». Η συζήτηση με την Άλκηστη Ρόδη δεν τελματώνει ποτέ. Ιδίως αν το θέμα περιπλέκεται γύρω από τις δημιουργικές εμμονές της, τον αστικό σχεδιασμό και το μέλλον των πόλεων. Αλλά όχι μόνο των πόλεων. Ακόμη και οι πιο γοητευτικοί τόποι, όπως η Ύδρα ή η Σύμη, γεννούν ερωτήματα αν σκεφτεί κανείς την προσβασιμότητα για όλους, ζήτημα που θέτει επιτακτικά η εποχή μας. Και είναι ελαφρώς παράδοξο να θέτει κανείς το ερώτημα αυτό και να υπογραμμίζει αυτή την παράμετρο περί ανοικτών και δημοκρατικών πόλεων ή οικισμών με βάση την Αθήνα, μια μητρόπολη που πάσχει από αυτές ακριβώς τις αδυναμίες.
Αλλά ο διάλογος είναι ανοιχτός και πλέον τίθενται τα ζητήματα αυτά με τρόπο σύνθετο και ρεαλιστικό. Η Άλκηστις Ρόδη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών, με εμπειρία διδασκαλίας στο Χάρβαρντ και στο Boston Architectural Center, και ανήκει σε εκείνη τη γενιά των αρχιτεκτόνων που έχουν αναγάγει καίρια ζητήματα προσβασιμότητας, συνοχής και βιωσιμότητας σε κλειδιά για το μέλλον των πόλεων. Αυτό δεν είναι τόσο τεχνοκρατικό όσο ακούγεται, καθώς ζητούμενο είναι μια καλύτερη ζωή για όλους, ένας στόχος περιβεβλημένος από τη γένεσή του με πίστη και ρομαντισμό. Υπογραμμίζω τη διατύπωση περί «αστικής ευτυχίας»· να, λοιπόν, μια παράμετρος που φέρνει κοντά τη δημοκρατικότητα των πόλεων με την αυτοδιάθεση των πολιτών.
ΠΟΛΥΠΛΟΚΟ ΑΣΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ
Η κ. Ρόδη παρακολουθεί στενά και μέσα από τις δεξαμενές σκέψης σε διεθνές επίπεδο τον προβληματισμό για τις αστικές αναπλάσεις (αντικείμενο του διδακτορικού της) και την κοινωνική συνοχή. Η μελέτη της για την πλατεία Ελευθερίας στην Καβάλα, από κοινού με τη Μαρία Γρηγοριάδου και τον Δημήτρη Πολυχρονόπουλο, απέσπασε το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό προσχεδίων (2022) και «θα πραγματοποιηθεί», τονίζει. Στην Πάτρα, μελέτη της ίδιας ομάδας για το παράκτιο μέτωπο διακρίθηκε σε ανάλογο διαγωνισμό, αλλά παραμένει άγνωστη η εξέλιξη.
Για την ίδια, η οργανική σύνδεση του κτιριακού αποθέματος των πόλεων και του δημόσιου χώρου με την πολιτιστική κληρονομιά αλλά και με την «ευτυχή» καθημερινότητα των πολιτών κατέχει κομβική θέση. «Αυτό που διερευνώ τώρα», λέει, «είναι οι πολλοί επιθετικοί προσδιορισμοί των πόλεων, όπως υγιής, έξυπνη, πράσινη, δίκαιη, ευτυχής πόλη, όροι που εμφανίστηκαν τα τελευταία 25 χρόνια. Το αστικό φαινόμενο γίνεται πολύπλοκο και πρέπει να προσεγγίσουμε κάθε του πτυχή, ώστε να μπορέσουμε να το κατανοήσουμε και να το διαχειριστούμε».
Πριν από τέσσερα χρόνια, είχε πάρει sabbatical στο ΜΙΤ. «Μέσα στα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα ήταν και η προσβασιμότητα για ΑμεΑ. Τώρα προσπαθώ αυτό να το εφαρμόσω και στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο». Η γνωστή υστέρηση της Ελλάδας σε αυτό που λέμε προσβασιμότητα γεννά πάντα ανησυχία σε περίπτωση φυσικής αδυναμίας. «Όταν σπούδαζα στο Χάρβαρντ, έλεγα ότι, αν μου συμβεί κάτι και έχω κινητικό πρόβλημα, δεν θα μπορώ να μένω στην Ελλάδα. Μελετώ το πρόβλημα και σε περιβάλλοντα που είναι παραδοσιακά. Σε οικισμούς, π.χ., όπως στη Σύμη, μια περίπτωση που εξετάζουμε μαζί με το UCL».
Ως αστική σχεδιάστρια, ο δημόσιος χώρος έχει καίρια θέση στον προβληματισμό της. Θυμάται εκείνα τα δυστοπικά σενάρια που έλεγαν ότι ο δημόσιος χώρος σταδιακά θα εγκαταλειφθεί, καθώς θα είμαστε κολλημένοι στις οθόνες μας. «Διέκρινα μια ευκαιρία στην πανδημία», λέει και εξηγεί: «Είδα τη λαχτάρα των ανθρώπων να κοινωνικοποιηθούν και πάλι, να βρεθούν έξω, να καταλάβουν τον δημόσιο χώρο. Αυτό που θα γίνει τώρα θα είναι μια υβριδική κατάσταση, με συνδυασμό ψηφιακής και φυσικής παρουσίας».
Η Ελλάδα πάσχει πολύ στον τομέα του δημόσιου χώρου. «Μιλάω ακόμη και για τα πεζοδρόμια», λέει. «Οι διαστάσεις τους, τα υλικά κατασκευής, τα ποικίλα εμπόδια, ακόμη και το πού τοποθετούμε τα δέντρα, τις πινακίδες… Όλα αυτά μπορεί να δυσχεραίνουν την πρόσβαση και επιπλέον να είναι ιδιαίτερα δαπανηρά άνευ λόγου. Όταν ο χώρος δεν είναι σωστά σχεδιασμένος, αντί να τον επανασχεδιάσουμε, βάζουμε καγκελάκια, εμπόδια κ.λπ. και καταλήγουμε σε φλυαρία, ενώ η διεθνής συζήτηση είναι ακριβώς στον αντίποδα, στο πώς δηλαδή θα κινούνται απρόσκοπτα οι άνθρωποι σε ένα επίπεδο».
ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΥΤΑΞΙΑ
Στην περίπτωση της Ελλάδας, η κακοποίηση του δημόσιου χώρου με την αταξία, τα γκράφιτι κ.λπ. σφραγίζεται και από μια «διάχυτη τάση καταπάτησης. Υπάρχει ένας λανθασμένος τρόπος οικειοποίησης. Δεν μας αφορά ο χώρος όταν δεν είναι δικός μας. Η δημόσια ευταξία είναι θέμα και παιδείας, είναι και θέμα σεβασμού, αλλά είναι και θέμα αστυνόμευσης. Όταν κατασκευαζόταν το μετρό της Αθήνας, υπήρχε συζήτηση εάν η τελική επιφάνεια θα επενδυόταν με στοιχεία από σκυρόδεμα ή από μάρμαρο. Επελέγη τελικά το μάρμαρο και σε συνδυασμό με την καλή επιτήρηση είχαμε ως αποτέλεσμα έναν πιο ασφαλή και καθαρό δημόσιο χώρο υπογείως παρά υπεργείως».
Η νηφαλιότητα με την οποία προσεγγίζει μείζονα ζητήματα αστικού χώρου, αστικής διαπαιδαγώγησης και αστικού μετασχηματισμού, χαρακτηρίζει τον λόγο της. Για την Πανεπιστημίου συστήνει υπομονή και αισιοδοξεί. «Στην Ελλάδα υπάρχει αντίδραση σε κάθε αλλαγή. Αλλά και στην Κοπεγχάγη, όταν είχε εξαγγελθεί ο πεζόδρομος Strøget (1962), είχαν υπάρξει σοβαρές αντιδράσεις από εμπόρους, κατοίκους και οδηγούς, και ο αρμόδιος αντιδήμαρχος δεχόταν απειλές για τη ζωή του. Σήμερα είναι ο πιο επιτυχημένος εμπορικός πεζόδρομος της Ευρώπης, παράδειγμα για όλες τις πόλεις».
ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΑΥΘΟΡΜΗΤΙΣΜΟΣ
Μεγαλωμένη στο κέντρο της Αθήνας («το γραφείο και το σπίτι είναι ακόμη στην οδό Αλωπεκής»), η κ. Ρόδη μάς καλεί να θυμηθούμε τι είχε γίνει όταν είχε εξαγγελθεί η πεζοδρόμηση αρχικά της Βουκουρεστίου και μετά της Τσακάλωφ. «Θα ήθελε σήμερα κανείς να ξαναγίνει δρόμος οχημάτων η Βουκουρεστίου;» Η μεγάλη συζήτηση για την Αθήνα, ατέρμονη και με αναγκαστικές αντιφάσεις και οξύμωρα σχήματα, μας οδηγεί σε μια όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική προσέγγιση.
«Αναμφισβήτητα η Αθήνα έχει ζωντάνια που δύσκολα βρίσκεις σε άλλες πόλεις», λέει. «Παλαιότερα, στη δεκαετία του ’80, αν πηγαίνατε στη Στοκχόλμη, δεν θα βλέπατε κόσμο έξω. Αλλά και αυτό πλέον έχει αμβλυνθεί ως διαφορά, καθώς ακόμη και στις πόλεις του ευρωπαϊκού βορρά έχει καθιερωθεί η κουλτούρα της υπαίθριας ζωής. Η κλιματική αλλαγή συμβάλλει επίσης σε μια διαφορετική κουλτούρα». Μέσα από τη διεθνή της εμπειρία γνωρίζει πως «αυτό που αρέσει στην Αθήνα είναι ο αυθορμητισμός.
Στη διεθνή αναζήτηση ο ίδιος όρος σημαίνει και την πολεοδομική αυθαιρεσία. Υπάρχει ένας κίνδυνος. Να γίνουμε εμείς όπως το Λάγος της Νιγηρίας για τον αρχιτέκτονα Ρεμ Κούλχαας, αντικείμενο μελέτης για την αταξία και την αναρχία και τη δυνατότητα αλλαγών από τα κάτω».
Θυμάται την περίπτωση ενός φίλου καθηγητή από το ΜΙΤ, πατέρα δύο μικρών παιδιών που είχε δηλώσει ενθουσιασμένος από την Αθήνα, ακόμη και από τα υποβαθμισμένα Εξάρχεια. «Αλλά όταν επιμένω και τους ρωτάω αν θα ζούσαν μόνιμα στην Αθήνα, μου απαντούν πως όχι, δεν θα ζούσαν». Απέχει ακόμα η Αθήνα από το να γίνει η Φλόριντα της Ευρώπης, αλλά η γοητεία της παραμένει ισχυρή – και ήδη ενισχύεται.
Έχει έναν πολύ ενδιαφέροντα συλλογισμό η κ. Ρόδη καθώς αναλύει τη γοητεία αυτή στα τρία επίπεδα, της μικρής, της μεσαίας και της μεγάλης κλίμακας. «Στη μικρή κλίμακα η πυκνότητα σε εισόδους και βιτρίνες κάνει την περιήγηση ενδιαφέρουσα. Η Αθήνα έχει πολλά μικρά κτίρια σε μικρά οικοδομικά τετράγωνα, που ευνοούν τη συχνότητα της συναναστροφής. Στη μεσαία κλίμακα, στο επίπεδο της γειτονιάς, υπάρχουν ακόμη ιδιαίτερες ποιότητες και διατηρείται ο κοινωνικός ιστός. Και στη μεγάλη κλίμακα, είναι η αίσθηση του τοπίου με τους λόφους και η γειτνίαση με τη θάλασσα».
ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ ΟΥΡΑΝΟΞΥΣΤΕΣ
Δεν έχει ψευδαισθήσεις για τη θέση της Αθήνας σε μια διεθνή κλίμακα, κρατάει αποστάσεις από τον ενθουσιασμό και την καταδίκη. Τη ρωτάω ποια συναισθήματα γεννώνται όταν βλέπει την Αθήνα από ψηλά. «Η θέα από τον Λυκαβηττό, πέρα από την απόλαυση του τοπίου, παρουσιάζει ενδιαφέρον ως προς τον τρόπο παραγωγής του δομημένου χώρου. Είναι προϊόν διαδικασιών που έδωσαν λύσεις στο μεταπολεμικό στεγαστικό πρόβλημα. Στην αθηναϊκή πολυκατοικία της αντιπαροχής ο αγοραστής έχει τη δυνατότητα να παρέμβει, δυνατότητα που δεν υφίσταται στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις».
Μελετήτρια του αστικού φαινομένου της πολυκατοικίας ως κτιριακού τύπου εστιάζεται στον τρόπο που η πολυκατοικία, εξελικτικά και κυρίως μεταπολεμικά, γέννησε την πόλη. «Ο αθηναϊκός αστικός ιστός δημιουργείται κυρίως από μικρά οικοδομικά τετράγωνα και στενούς δρόμους. Αλλού, όπως στο Βερολίνο, έχουμε έναν ιστό από μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα με ευρύχωρες εσωτερικές αυλές, πλατείες, πάρκα, κ.ά. Εδώ επίσης αρνηθήκαμε να υιοθετήσουμε άλλους τύπους κτιρίων, π.χ. ουρανοξύστες, που είναι χαρακτηριστικά της σύγχρονης πόλης. Η πόλη του 21ου αιώνα είναι οι ουρανοξύστες. Υπήρχε το επιχείρημα ότι η γειτνίαση με την Ακρόπολη δεν μας το επιτρέπει. Στο ΕΜΠ δεν διδαχθήκαμε καν τους ουρανοξύστες».
Και αυτός ο κομφορμισμός στο να μη δεχθούμε ψηλά κτίρια στις πόλεις, δεν μας εμπόδισε να παρακολουθήσουμε την ανεξέλεγκτη εξάπλωση του αστικού ιστού. «Δεν ελέγχθηκε ποτέ η εξάπλωση της ανοικοδόμησης στα βουνά που περιβάλλουν το Λεκανοπέδιο και πέρα από αυτό, στην Αττική. Η άρνηση για τα ψηλά κτίρια είχε ως αιτιολογία την προστασία της Ακρόπολης. Αλλά το Χαλάνδρι ή το Μαρούσι, π.χ., δεν παρεμβαίνει στο οπτικό πεδίο της Ακρόπολης. Και εν τέλει δεν γλιτώσαμε την αλλοίωση του οπτικού πεδίου της Ακρόπολης με την ανάπτυξη του αστικού ιστού στους πρόποδες των γύρω βουνών. Παραμένουμε διστακτικοί, όταν σε πολλές άλλες χώρες ο διάλογος είναι ήδη αλλού. Στο Παρίσι, π.χ., εγκρίθηκε εν μέσω πολλών ενστάσεων η επέκταση της ζώνης ουρανοξυστών πέραν της Ντεφάνς, με την έγκριση της μελέτης των Herzog & Meuron για το Tour Triangle, με αναφορά στον Πύργο του Άιφελ».
ΣΗΜΕΙΑ ΤΩΝ ΚΑΙΡΩΝ
Η γεωπολιτική διάσταση έχει επίσης ενδιαφέρον. O διεθνής ανταγωνισμός ανάμεσα στις πόλεις εντάθηκε περαιτέρω λόγω Brexit. «Το Παρίσι θέλει να δείξει ότι δεν είναι στατικό, ότι είναι εξίσου δυναμικό όπως και το Λονδίνο».
Μελετώντας εις βάθος την αστική ανάπτυξη της Αθήνας και ειδικά την πολυκατοικία, η κ. Ρόδη ερευνά τον τύπο κατοικίας σε ένα διεθνές πλαίσιο. «Ερευνώντας το φαινόμενο της πολυκατοικίας», λέει, «αναζήτησα ό,τι έχει δημοσιευτεί πάνω στο θέμα σε αρχιτεκτονικά περιοδικά στα αρχεία του Χάρβαρντ και του ΜΙΤ από τον 19ο αιώνα έως σήμερα. Πέρα από τα ελάχιστα κορυφαία παραδείγματα, δεν βρήκα τίποτε που να έχει γίνει στην Ελλάδα και να μην έχει γίνει πρώτα αλλού. Γενικά, δεν έχουμε κάνει συνολικά κάτι πρωτογενώς αξιόλογο, παρά την ενδιαφέρουσα κατά τα άλλα εξέλιξη της Αθήνας. Ειδικά οι πιο αξιοπερίεργες ελληνικές πολυκατοικίες, όπως αυτή που βρίσκεται απέναντι από την έπαυλη Καζούλη στην Κηφισιά, αναπαράγουν πιστά προγενέστερες ιδέες από το εξωτερικό. Διακατεχόμαστε από την εμμονή της πολυκατοικίας, θεωρώντας την ιδιαίτερο ελληνικό προϊόν. Θεωρώ ότι αυτή η εμμονή μάς κρατάει πίσω».
Οι διεθνείς εξελίξεις με αφορμή την πανδημία του κορωνοϊού γεννούν επίσης κινητικότητα στον αστικό μετασχηματισμό. Αυτή θα επηρεάσει ενδεχομένως και τον ευρύτερο ελληνικό χώρο, αστικό και μη. «Ο κορωνοϊός διεθνώς έδωσε ευκαιρίες αποαστικοποίησης», λέει η κ. Ρόδη. «Ο αστός στρέφεται στην περιφέρεια και έτσι αναβιώνουν περιοχές με εντελώς νέα δεδομένα, με άλλες ανάγκες, με άλλη διεθνή δικτύωση, με άλλους στόχους».
Είναι ένα διεθνές φαινόμενο. «Και πριν από τον κορωνοϊό, οι τότε νέες συνθήκες ώθησαν κατοίκους των πόλεων προς μια άλλη ζωή, κοντά στην αγροτική παραγωγή, και έτσι δημιουργήθηκαν νέα δεδομένα. Είχα δει το περίπτερο της Κίνας στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2018. Αντί για ουρανοξύστες και γιγαντιαίες πόλεις, πρόβαλαν μια αγροτική αναβίωση με τη συνδρομή νέων τεχνολογιών. Κατάλαβαν το λάθος που κάνουν, είδαν ότι οι οικισμοί και οι παραδόσεις τους αλλοιώνονται ή εξαφανίζονται και επιχείρησαν να ανακτήσουν τις ξεχασμένες αξίες και τυχόν παραμελημένες δυνατότητες και να επικεντρωθούν στην ιδιαίτερη παραγωγή κάθε περιοχής, συνδυάζοντας γνώση αιώνων με σύγχρονη τεχνολογία».
Η νέα διεθνής κινητικότητα σε αναζήτηση ποιότητας ζωής γεννά και το φαινόμενο των νεοπαγών αστών, που επανέρχονται στα κέντρα των πόλεων προερχόμενοι από τα προάστια όπου είχαν μετακομίσει οι γονείς τους πριν από δεκαετίες. Η νεότερη γενιά φαίνεται να θέλει να επιστρέψει στην πόλη. «Αλλά με άλλους όρους πλέον», λέει η Άλκηστις Ρόδη. «Δεν ζητούν το κοινότοπο “μοντέρνο” διαμέρισμα. Ακόμη και μέσα στον πυκνό αστικό ιστό, οι νέοι κάτοικοι αναζητούν κατοικίες διαφορετικών προδιαγραφών. Αναζητούν διαμερίσματα ηλιόλουστα, ήσυχα, με ιδιωτικότητα, μεγάλο μπαλκόνι, ενδεχομένως ιδιόχρηστο δώμα ή κήπο. Αναζητούν πλέον την ποιότητα της προαστιακής ζωής στο κέντρο της πόλης».