Ρεπορτάζ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Φωτογραφίες: ENRI CANAJ
ΛΕΡΟΣ- ΑΠΟΣΤΟΛΗ. «Μας λέτε αλήθεια ότι δεν θα μείνουμε άλλο βράδυ εδώ;». Ο 26χρονος πρόσφυγας από τη Συρία, Αλί Ουασίμ, έμοιαζε να μην πιστεύει τη διαβεβαίωση λιμενικού στη Λέρο ότι σύντομα η ταλαιπωρία του θα τελείωνε. Μετά την άφιξή του από τα παράλια της Τουρκίας, μετρούσε ήδη μία νύχτα μαζί με δεκάδες άλλους μετανάστες, στριμωγμένος σε αποθήκη του λιμεναρχείου. Εκεί είχε προσπαθήσει να κοιμηθεί πάνω σε ξύλινες παλέτες, έχοντας για μαξιλάρι μια σαμπρέλα που θα χρησίμευε ως σωσίβιο στο θαλάσσιο πέρασμά του προς την Ελλάδα.
Με πρησμένα από την αϋπνία μάτια, ο Ουασίμ κινείται νωχελικά στον προαύλιο χώρο του λιμεναρχείου. «Η βάρκα μας ήταν σαν κι αυτή, ίσως λίγο μικρότερη. Είχε περίπου επτά μέτρα μήκος και 40 επιβάτες πάνω», λέει και δείχνει μια κατασχεμένη κόκκινη φουσκωτή λέμβο. Πάνω της ξαπλώνουν αποκαμωμένοι δύο πρόσφυγες.
Ο νεαρός Σύρος εξηγεί ότι στη μέση είχαν τοποθετήσει τα γυναικόπαιδα –δώδεκα συνολικά– και στις πλαϊνές πλευρές τους άνδρες. «Ο διακινητής μάς είχε υποσχεθεί μεγάλη βάρκα, με Wi-Fi. Είπε ότι το ταξίδι θα ήταν πολύ ασφαλές. Ηταν μεγάλος ψεύτης», λέει.
Μόλις ανοίχτηκε στη θάλασσα το περασμένο βράδυ, η λέμβος του συνάντησε δίμετρα κύματα και δυνατό αέρα. Οι διακινητές τούς είχαν πει να σκίσουν τη βάρκα μόλις συναντήσουν το ελληνικό Λιμενικό. Οι επιβαίνοντες δεν το έκαναν γιατί φοβήθηκαν για την ασφάλεια των παιδιών. Τον χειρισμό του φουσκωτού είχε αναλάβει άλλος πρόσφυγας χωρίς γνώσεις ναυσιπλοΐας. Οι διακινητές τον έχρισαν «καπετάνιο» στα τουρκικά παράλια της πόλης Ντιντίμ και τον συμβούλευσαν να κατευθυνθεί προς το ασθενικό φως του Φαρμακονησίου στα έξι ναυτικά μίλια μακριά. «Ακολουθήσαμε το φως και προσευχηθήκαμε στον Αλλάχ να μην το σβήσει κάποιος», είπε στην «Κ» ένας από τους επιβάτες της βάρκας. Χωρίς έμπειρο οδηγό, το σύντομο πέρασμα στοίχιζε 1.000 ευρώ το κεφάλι.
Το τελευταίο διάστημα οι ελληνικές λιμενικές αρχές συναντούν όλο και πιο συχνά «καραβιές» σαν κι αυτή στο Ανατολικό Αιγαίο. Οι αφίξεις παράτυπων μεταναστών και προσφύγων έχουν σχεδόν πενταπλασιαστεί το πρώτο τρίμηνο του 2015 σε σχέση με την ίδια περίοδο πέρυσι σε Λέρο, Χίο και Μυτιλήνη. Ενδεικτικά, στη Λέρο διασώθηκαν τους πρώτους τρεις μήνες του χρόνου 1.273 αλλοδαποί που μπήκαν παράνομα στη χώρα (ανάμεσά τους Σύροι, Νιγηριανοί ακόμα και Αϊτινοί), αριθμός που αντιστοιχεί σχεδόν στο 50% των αφίξεων ολόκληρου του 2014.
Μετά την απελευθέρωσή τους με έγγραφα αναστολής απέλασης αιτούντες άσυλο περιμένουν στο λιμάνι της Λέρου.
«Τα ποσά που ζητούσαν παλιά τα κυκλώματα διακίνησης κυμαίνονταν από 2.500 έως 5.000 ευρώ. Τώρα έχουμε διαπιστώσει ότι στοιβάζονται δεκάδες μετανάστες σε φουσκωτές λέμβους, χωρίς οδηγό, πληρώνοντας ακόμα και 500 ευρώ για να φτάσουν σε ελληνικό νησί», λέει στην «Κ» ο λιμενάρχης Λέρου Σακελλάριος Μπιλίρης. Αντίστοιχη εικόνα, για αύξηση φθηνών δρομολογίων χωρίς τη συνοδεία διακινητών, δίνουν λιμενικές πηγές σε Χίο και Μυτιλήνη. Στη Λέρο στις φετινές διασώσεις εντοπίστηκαν και συνελήφθησαν μόλις πέντε διακινητές, ενώ το 2013 σε συνολικό αριθμό 454 διασωθέντων βρίσκονταν και 17 διακινητές.
Ελλείψεις στην υποδοχή
Οσο όμως αυξάνονται οι μεταναστευτικές ροές τόσο αποκαλύπτονται και τα πάγια προβλήματα υποδοχής τους. Το περασμένο Σαββατοκύριακο στη Λέρο έφτασαν τέσσερα φουσκωτά. Το νησί είχε ήδη κηρυχθεί σε έκτακτη ανάγκη λόγω έντονων καιρικών φαινομένων. Το χαλάζι και η συνεχής βροχόπτωση προκάλεσαν κατολισθήσεις και πλημμύρισαν δρόμους. Τα κρατητήρια του αστυνομικού τμήματος, χωρητικότητας έξι ατόμων, γέμισαν με δεκάδες μετανάστες, ενώ πάνω από 200 στριμώχτηκαν αρχικά στο λιμεναρχείο. Μια ομάδα στο υπόγειο, άλλη μία στην αποθήκη και άλλη μία στο γκαράζ.
Περίμεναν εκεί μέχρι να μεταφερθούν στο αστυνομικό τμήμα, να καταγραφούν και να διαπιστωθεί ποιοι από αυτούς είναι πρόσφυγες από τη Συρία ή άλλα κράτη και χρήζουν προστασίας. Παλιότερα είχαν κοιμηθεί ανήλικοι μετανάστες ακόμη και στην αίθουσα συσκέψεων του λιμεναρχείου, ενώ εδώ και μόλις ένα χρόνο έχει εγκριθεί για την Αστυνομία κονδύλι διατροφής 5,87 ευρώ ημερησίως ανά μετανάστη.
Εξι μικρά παιδιά με τις μητέρες τους, όλα από τη Συρία, ξάπλωσαν σε στρώματα που απλώθηκαν σε δωμάτιο του γηροκομείου της Μητρόπολης Λέρου που βρίσκεται ακριβώς δίπλα από το λιμεναρχείο. Ανάμεσά τους βρισκόταν και βρέφος 25 ημερών, τυλιγμένο σε κουβέρτες. Του είχαν φορέσει κάλτσες στα χέρια για να κρατηθεί ζεστό.
«Ο λαός στέκεται δίπλα τους. Τους πηγαίνουν φαγητό και ρούχα. Αλλωστε η Λέρος γνωρίζει από ανθρώπινο πόνο λόγω του ψυχιατρείου», λέει ο ιερέας Στέφανος Κατές και προσθέτει ότι, πέρα από τους κατοίκους, πρέπει να οργανωθεί και η Πολιτεία.
«Με την κακοκαιρία έτρεμαν οι άνθρωποι. Πήγαμε έναν στο νοσοκομείο με υψηλό πυρετό. Τα πόδια του ήταν τόσο παγωμένα που δεν μπορούσε να κουνήσει τα δάχτυλα», λέει η Ματίνα Κατσιβέλη, συνταξιούχος ειρηνοδίκης και πολιτευτής του ΣΥΡΙΖΑ, που μοίρασε στεγνά ρούχα στους μετανάστες μαζί με άλλους εθελοντές του τοπικού Δικτύου Αλληλεγγύης.
Η «Βίλα Αρτεμις»
Προκειμένου να αποσυμφορηθεί το λιμεναρχείο, άνοιξε την τελευταία στιγμή η «Βίλα Αρτεμις», ένα ερειπωμένο κτίριο που λειτουργούσε παλιότερα για ψυχικά ασθενείς, εντός των εγκαταστάσεων του νοσοκομείου Λέρου. Είχε ανακαινιστεί από την Περιφέρεια (με κόστος 40.000 ευρώ) για να υποδέχεται προσωρινά μετανάστες. Εδώ και μήνες όμως παρέμενε αναξιοποίητο λόγω αντιδράσεων μέρους της τοπικής κοινωνίας.
Επειτα από επικοινωνία των λιμενικών αρχών με την αναπληρώτρια υπουργό Μεταναστευτικής Πολιτικής Τασία Χριστοδουλοπούλου και με την αντεισαγγελέα Κω την περασμένη Κυριακή, αυτό το κτίριο συνδέθηκε προσωρινά με ρεύμα και δέχθηκε για ένα βράδυ στα πατώματά του 75 μετανάστες. Κανονικά στα έξι δωμάτιά του μπορεί να φιλοξενήσει περίπου 40 ανθρώπους.
Την επομένη το κτίριο ήταν και πάλι άδειο καθώς η Αστυνομία λόγω έλλειψης προσωπικού αδυνατούσε να εγγυηθεί τη φύλαξή του. Οσοι είχαν περάσει από τα δωμάτια άφησαν πίσω τους υπνόσακους της Υπατης Αρμοστείας για τους Πρόσφυγες και ένα καφάσι με βρεγμένα παπούτσια.
Αναζητώντας προσωρινή στέγη
Θα περίμενε κανείς ότι σήμερα, στο νησί των 8.000 κατοίκων από το οποίο έχουν περάσει πάνω από 9.000 παράτυποι μετανάστες και πρόσφυγες την τελευταία επταετία, θα λειτουργούσε κάποιο οργανωμένο σχέδιο φιλοξενίας τους. Πριν από δεκαετίες στο μεγάλο κτιριακό απόθεμα που είχε αφήσει εδώ ως κληρονομιά η ιταλική κατοχή στεγάστηκε η «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου». Από τη δεκαετία του ’90, όταν σταδιακά αποδεσμεύονται από τον χρόνιο εγκλεισμό και την παραμέληση οι τρόφιμοι του ψυχιατρείου, πολλά από αυτά τα κτίρια μένουν αναξιοποίητα.
Για ένα διάστημα την περίοδο 2002-2003 οι μετανάστες εγκαθίστανται σε εγκαταλειμμένο δημόσιο κτίριο και σιτίζονται από το Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου που τότε είχε ακόμη ικανό προϋπολογισμό. Η νέα δημοτική αρχή όμως κλείνει το κτίριο κρίνοντάς το ακατάλληλο. Ακολουθεί προσωρινή στέγαση των μεταναστών σε σκηνές και την περίοδο 2007-2010 το ξενοδοχείο «ΑΡΑ», ιδιοκτησίας ενός ντόπιου πρώην μετανάστη στις ΗΠΑ, αναλαμβάνει να τους φιλοξενήσει έπειτα από μειοδοτικό διαγωνισμό της νομαρχίας. Τα έξοδα τότε καλύπτονται από κοινοτικούς πόρους. Η λήξη της σύμβασης όμως αφήνει και πάλι το νησί μετέωρο.
Η «Βίλα Αρτεμις», ως λύση, προκρίνεται από την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, ο χώρος ανακαινίζεται, αλλά κολλάει γραφειοκρατικά το θέμα της χρήσης του. Στις 21 Φεβρουαρίου το δημοτικό συμβούλιο Λέρου αποφασίζει κατά πλειοψηφία να μη δεχτεί τη χρήση αυτού του κτιρίου για φιλοξενία μεταναστών. Ενας δημοτικός σύμβουλος μάλιστα λέει σε εκείνη τη συνεδρίαση ότι όσοι συνάδελφοί του είναι αντίθετοι στην απόφαση θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν στα σπίτια τους από πέντε μετανάστες κάθε φορά.
Το ζητούμενο πάντως για πρόσφυγες όπως ο 33χρονος καρδιοχειρουργός από τη Συρία, Αμπού Μοχάμεντ, είναι μια αξιοπρεπής σύντομη φιλοξενία στη Λέρο μέχρι να συνεχίσουν το ταξίδι τους. Αφού πέρασε μια νύχτα στη στρατιωτική βάση στο Φαρμακονήσι, άλλη μία στο λιμεναρχείο και στη «Βίλα Αρτεμη», μόλις έλαβε το χαρτί της εξάμηνης αναστολής απέλασης ο Σύρος πρόσφυγας έμεινε σε ξενοδοχείο της Λέρου πληρώνοντας 30 ευρώ το δίκλινο. «Φιλοξενώ τώρα περίπου 16 πρόσφυγες, όλους από Συρία. Είναι άνθρωποι σαν κι εμάς και βεβαίως έχουν χρήματα να πληρώσουν», λέει στην «Κ» ο ξενοδόχος, Θεολόγος Βιρβίλης. «Το νησί όμως χρειάζεται βοήθεια. Δεν μπορεί να καλύψει τόσους ανθρώπους. Το καλοκαίρι που θα φτάνουν περισσότεροι φαντάζεστε τι θα γίνει;».
Την επομένη ο Μοχάμεντ μάζεψε τις λιγοστές αποσκευές του και επιβιβάστηκε στο καταμαράν για Κω. Από εκεί υπήρχε πλοίο της γραμμής που θα τον οδηγούσε στον Πειραιά. «Θέλω να φτάσω μετά στην Ιταλία. Από εκεί, θα δω», είπε.
Νυχτερινή περιπολία
Λίγο μετά τις 9 μ.μ. ξεκινάμε, με ναυαγοσωστικό του Λιμενικού Σώματος και εξαμελές πλήρωμα, περιπολία κατά μήκος της οριογραμμής με την Τουρκία, που θα διαρκέσει μέχρι τις επτά το πρωί. Μας χωρίζουν περίπου 30 ναυτικά μίλια από τα τουρκικά χωρικά ύδατα. Ο καλός καιρός αυξάνει τις πιθανότητες να συναντήσουμε βάρκα με μετανάστες, παρόμοια με εκείνη που μετέφερε τον Αμπού Μοχάμεντ στη Λέρο. Οι περιπολίες είναι καθημερινές. Το λιμεναρχείο Λέρου όμως έχει ανάγκη από προσωπικό. Τα ίδια πληρώματα καλούνται να βγουν στα ανοιχτά για πολλά συνεχόμενα βράδια.
Η βραδιά κυλάει χωρίς απρόοπτα, ώσπου μετά τη μία τη νύχτα ακούγεται στον ασύρματο: «Βάρκα (…) βλέπεις, έχει πορεία προς τα εκεί (…) είναι “πακέτο” αυτό». Ο χειριστής του σκάφους έχει ειδοποιηθεί από την ειδική κάμερα στο Φαρμακονήσι ότι μια λέμβος –πιθανότατα με μετανάστες– πλησιάζει προς τα ελληνικά ύδατα.
Προτού να μας φτάσει όμως παρακολουθούμε από μακριά ένα τουρκικό σκάφος να την προσεγγίζει και να συλλέγει με καθυστέρηση μίας ώρας τους ανθρώπους. Οπως λένε λιμενικοί, αυτή η εικόνα δεν είναι συνηθισμένη. Τις περισσότερες φορές τα φουσκωτά συνεχίζουν ανενόχλητα την πορεία τους μέχρι να περάσουν στην Ελλάδα. Αυτό φάνηκε το επόμενο βράδυ, όταν η στρατιωτική φρουρά του Φαρμακονησίου εντόπισε δύο ομάδες μεταναστών. Συνολικά 79 άνθρωποι μέσα σε μια νύχτα είχαν κατορθώσει να αποβιβαστούν στα βράχια της νησίδας.