Θα δυσκολευόταν κανείς να επιχειρήσει μια επισκόπηση των σημαντικότερων πανεπιστημιακών μεταρρυθμίσεων στην ελληνική Ιστορία, χωρίς να συμπεριλάβει τη μεταρρύθμιση του ’82. Μια μεταρρύθμιση που έγινε (για να διασκευάσουμε τον επιδραστικό αφορισμό του Αλέξη Δημαρά), αλλά και που «δυσκολεύτηκε» πολύ για να εδραιωθεί. Ο ν. 1268/82 «Για τη δομή και λειτουργία των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων» εγκαινίασε αναντίλεκτα μια νέα περίοδο στα πανεπιστημιακά πράγματα της Ελλάδας, ενώ ψηφίστηκε έπειτα από μια σειρά μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων για την ανώτατη εκπαίδευση (κάποια εκ των οποίων ιδιαίτερα ενδιαφέροντα), που έλαβαν χώρα την περίοδο 1974-1981.
Ο ν. 1268/82 συγκεφαλαίωνε μια ολιστική μεταρρυθμιστική ατζέντα και επιδίωκε να μετασχηματίσει συνολικά την ανώτατη εκπαίδευση. Με την είσοδο στη Μεταπολίτευση και την έναρξη της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, τα ελληνικά πανεπιστήμια φαινόταν να παραμένουν επηρεασμένα από τα γερμανικά πανεπιστήμια. Ενώ όμως τα γερμανικά είχαν αλλάξει πολύ, το ρυθμιστικό πλαίσιο για τα ελληνικά πανεπιστήμια εξελισσόταν με πιο αργούς ρυθμούς. Ολα αυτά άρχιζαν να αλλάζουν, με σημείο εκκίνησης τον ν. 1268/1982 (γνωστό έκτοτε και ως νόμο-πλαίσιο), που αναδιαμόρφωσε οριστικά το, μέχρι τότε υφιστάμενο, θεσμικό πλαίσιο, το οποίο σε αρκετά σημεία εδραζόταν ακόμη στον νόμο 5343/32 («Περί Οργανισμού του Πανεπιστημίου Αθηνών»).
Η επίμονη προσδοκία της αλλαγής
Λίγο καιρό μετά τις εκλογές του Οκτωβρίου του ’81 και τη συνακόλουθη πολιτική αλλαγή, η κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου αναθέτει σε μια τετραμελή (κατ’ αρχάς) ομάδα εργασίας την εκπόνηση ενός νέου Καταστατικού Χάρτη για τα ΑΕΙ, ο οποίος θα αποκρινόταν στις ιστορικές εκκρεμότητες.
Το ΠΑΣΟΚ είχε κατά καιρούς διακηρύξει, ευρισκόμενο στην αντιπολίτευση, ότι «θα φροντίσει με κάθε τρόπο ώστε να ενημερωθεί το Κοινοβούλιο και η κοινή γνώμη για την πρόταση νόμου-πλαισίου του, η οποία περιείχε ρυθμίσεις και προτάσεις για να βγούμε από το αδιέξοδο». Παράλληλα, είχε εκθρέψει ανάλογες προσδοκίες (ενίοτε και μαξιμαλιστικές) ομάδων ενδιαφέροντος, αναδιευθετώντας τα σχετικά interest politics. Τέλος, και το πεδίο ήταν ευνοϊκό, καθώς από διαφορετικούς πολιτικούς χώρους και ομάδες πίεσης τονιζόταν ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 η αναγκαιότητα εκπόνησης και ψήφισης ενός νόμου-πλαισίου, ο οποίος θα άλλαζε ριζικά το καθεστώς δομής και λειτουργίας των ΑΕΙ, συμβάλλοντας στην κοινωνική αλλαγή. Ετσι διαμορφωνόταν μια στάση αναμονής στην κοινή γνώμη και τη δημόσια σφαίρα.
Το βέβαιο είναι ότι η πρόθεση άμεσης θεσμοθέτησης ενός νέου πλαισίου οργάνωσης και λειτουργίας για τα ΑΕΙ, που θα αποκρινόταν στο Zeitgeist, προϋπήρχε. Δημόσιες τοποθετήσεις συγκροτούσαν ένα μάγμα σημασιών, που αποτέλεσε συστατικό στοιχείο της «τελετουργίας της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης» και συνακόλουθα υπερχείλισε το πεδίο της ρηματικότητας: αυτοτέλεια, εκδημοκρατισμός, ακαδημαϊκή αυτονομία, αλλαγή. Ολα όσα δηλαδή αναγγέλλονταν ως μείζονα στόχευση και ανέκκλητο υπεσχημένο.
Εντονες αντιδράσεις από τους καθηγητές
Στις 20 Μαΐου 1982 ο υπουργός Παιδείας Ελευθέριος Βερυβάκης καταθέτει στη Βουλή το σχέδιο νόμου-πλαισίου, με διακοινωμένο στόχο να ψηφιστεί στη διάρκεια εκείνης της συνόδου της Βουλής, ώστε να εφαρμοστεί ήδη από το επόμενο ακαδημαϊκό έτος. Η κατάθεση, συζήτηση και ψήφιση του νομοσχεδίου στη Βουλή συνοδεύτηκε από ηχηρές αντιδράσεις.
Κύριοι εκφραστές των αντιδράσεων ήταν οι τακτικοί καθηγητές, με τη συνδρομή των ομότιμων καθηγητών. Οι καθηγητές, επικυρίαρχοι μέχρι τότε της ενδοσυστημικής μικροφυσικής της εξουσίας, θεωρούσαν την κατάργηση της έδρας, τη θεσμοθέτηση οργάνων κεντρικού ελέγχου και εκπόνησης της εκπαιδευτικής πολιτικής (ΕΑΓΕ, ΕΣΑΠ) και τις διατάξεις για την αυξημένη συμμετοχή του ΕΔΠ και των φοιτητών στα όργανα διοίκησης, ως «εγκλήματα καθοσιώσεως». Εσπευσαν λοιπόν να δημοσιοποιήσουν τη συλλογική αντίθεσή τους. Οι στρατηγικές υπεράσπισης των κεκτημένων στις οποίες κατέφυγαν προσδιορίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από ό,τι αυτοί προσέλαβαν – αντιλήφθηκαν ως αξιόπιστη απειλή.
Οι αντιδράσεις δεν έμειναν στις ανακοινώσεις και διακηρύξεις. Οι πρυτανικές αρχές του Πολυτεχνείου παραιτήθηκαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας, οδηγώντας την κυβέρνηση να κάνει λόγο για «προσπάθεια παρεμπόδισης του έργου της αλλαγής». Οι τακτικοί καθηγητές προσέφυγαν στο ΣτΕ αμφισβητώντας τη συνταγματικότητα του νόμου στο σύνολό του. Ο νόμος τελικά κηρύχθηκε συνταγματικός (3 Νοεμβρίου 1983), εκτός από μία διάταξη.
Η κυβέρνηση επέλεξε να μη μείνει μόνο στη συνταγματική «οχύρωση» του νόμου. Επέμεινε στην αυστηρή τήρηση του χρονοδιαγράμματος εφαρμογής του σε όλα τα ΑΕΙ της χώρας. Προσέφυγε και σε άλλες στρατηγικές προάσπισης του νόμου και ανάδειξης της μεταρρυθμιστικής δυναμικής του. Συνέχισε δε, μετά την ψήφισή του, την εκπόνηση των απαραίτητων ερμηνευτικών εγκυκλίων και την έκδοση των αναγκαίων Προεδρικών Διαταγμάτων.
Ηδη όμως η κρίση συνταγματικότητας είχε καθυστερήσει την εφαρμογή του νόμου. Μάλιστα, ζήτημα συνταγματικότητας θα εγερθεί ξανά (1983-1984). Η συζήτηση θα εστιαστεί στη διάταξη που επέτρεπε τη συμμετοχή του διοικητικού προσωπικού στη διαδικασία εκλογής πρυτάνεων. Ο Αρειος Πάγος θα κρίνει τον νόμο-πλαίσιο συνταγματικό εν όλω. Το Συμβούλιο της Επικρατείας, αντίθετα, θα κρίνει τη διάταξη αντισυνταγματική και θα ακυρώσει τις πρυτανικές εκλογές που είχαν λάβει χώρα στο ΕΚΠΑ, στο ΑΠΘ, στο ΕΜΠ και στο Πανεπιστήμιο Θράκης.
Οι κύριες καινοτομίες, οι στρεβλώσεις και οι ανενεργές διατάξεις
Σίγουρα ο ν. 1268/82 άλλαξε το πανεπιστήμιο. Αν επέλεγε κανείς μέσα στις πολλές ρυθμίσεις του ποιες συνιστούν τις κύριες καινοτομίες, μάλλον θα κατέληγε στα κάτωθι:
• Στη μετάβαση από την έδρα στο τμήμα ως βασική ακαδημαϊκή μονάδα, που συγκροτεί και το παραδειγματικό σήμα της μεταρρύθμισης.
• Στην πλήρη αλλαγή στη διάρθρωση και σύνθεση του διδακτικού προσωπικού και τη συνακόλουθη κατάργηση της έδρας και τη δημιουργία του ΔΕΠ (και τελικά τη θεσμοθέτηση ενός νέου και τελείως διαφορετικού διαρθρωτικού σχήματος ακαδημαϊκής ιεραρχίας –σύστημα των τεσσάρων βαθμίδων του διδακτικού φορέα–, που ουσιαστικά ενοποιούσε τους μέχρι τότε καθηγητές-κατόχους της έδρας και τους επιμελητές), ώστε η προσωποποιημένη, στον κάτοχο της έδρας, εξουσία να μετατοπίζεται και να κατανέμεται σε πολύ περισσότερους δρώντες.
• Στη συνακόλουθη παροχή σε κάθε μέλος ΔΕΠ της δυνατότητας να διεξάγει τη δική του/της αυτόνομη διδασκαλία και έρευνα χωρίς να εξαρτάται (μόνο) από τον καθηγητή της πρώτης βαθμίδας.
• Στους μετασχηματισμούς στην ίδια την αποστολή του πανεπιστημίου.
• Στην παροχή της δυνατότητας στο τμήμα να καθορίζει, με μεγάλο βαθμό αυτονομίας, το πρόγραμμα σπουδών του και τον θεσμοθετημένο απεγκλωβισμό από την ex cathedra εκδοχή της διδασκαλίας, με την επιβεβλημένη ένθεση και άλλων μορφών διδασκαλίας αλλά και μύησης του φοιτητή στην ερευνητική διαδικασία.
• Στη μεταρρύθμιση του τύπου διακυβέρνησης των ΑΕΙ με τη συμμετοχή όλων των ομάδων ενδιαφέροντος (και κυρίως των φοιτητών) στην ανάδειξη των αρχών και στις διαδικασίες λήψης απόφασης.
Στην πορεία της εφαρμογής του νόμου-πλαισίου, κάποιες προσδοκίες απονευρώθηκαν, ενώ θεσμικά ελλείμματα ή και προβλήματα «μεταγράφηκαν» σε πρακτικές δυσλειτουργίες ή σε ανασχέσεις. Για παράδειγμα, η ρύθμιση για τον νέο τύπο διακυβέρνησης (η λεγόμενη «συνδιοίκηση») φάνηκε εξελικτικά να εκφυλίζεται και να οδηγεί σε σειρά στρεβλώσεων. Συγχρόνως, κάποιες σημαντικές διατάξεις παρέμειναν ανενεργές. Ετσι, κάποιοι από τους θεσμούς αλλά και τις ρυθμίσεις που καθιέρωνε ο νόμος-πλαίσιο, αλλά και τα μεταγενέστερα νομοθετήματα (που τον πλαισίωσαν ή και τον συγκεκριμενοποίησαν), ατόνησαν ή δεν ενεργοποιήθηκαν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Εθνική Ακαδημία Γραμμάτων και Επιστημών (ΕΑΓΕ), οι διατάξεις για τις μεταπτυχιακές σχολές, τα ακαδημαϊκά ερευνητικά ινστιτούτα, αλλά και για τους εξειδικευμένους «μεταπτυχιακούς» καθηγητές, ο θεσμός του τετραετούς προγραμματισμού θέσεων ΔΕΠ και ο θεσμός των επισκεπτών καθηγητών.
Μια συνολική κριτική αποτίμηση
Ο νόμος-πλαίσιο του 1982 νομοθετήθηκε μέσα σε εμφανώς εντασιακό κλίμα· ενώ η «κρίση συνταγματικότητάς» του καθυστέρησε αποφασιστικά την εφαρμογή του, επιτρέποντας την ανάδυση διαφορετικών, ενίοτε και αλληλοσυγκρουόμενων, ερμηνειών του. Οι όροι της σύγκρουσης υπήρχαν ήδη από την πρώιμη μεταπολιτευτική περίοδο, πράγμα που «διευκόλυνε» την παγίωση των διαχωριστικών γραμμών μετά τη μεταρρύθμιση του ’82 (κυρίως ανάμεσα στις θεωρούμενες «προοδευτικές» δυνάμεις και στο θεωρούμενο ως «αντιδραστικό καθηγητικό κατεστημένο»), ενώ ενέτεινε τη στρατηγική σύμπλευση των αναδυόμενων δυνάμεων (φοιτητών, ΕΔΠ κ.λπ.). Το ελληνικό πανεπιστήμιο είχε όντως αλλάξει και οι περισσότεροι από τους μετασχηματισμούς κινούνταν στη θετική (αναπτυξιακή) κατεύθυνση. Ωστόσο, κάποιοι από τους όρους συγκρότησης της μετάβασης από το πανεπιστήμιο της «Εδρας» στο «Πανεπιστήμιο των Ομάδων…» (όπως είχε επισημάνει ο Βερυβάκης το 1982) φαίνεται εξελικτικά να εξέβαλλαν σε μια νεόδμητη εκδοχή «διανεμητικών συσπειρώσεων».
Σε κάθε περίπτωση, ο νόμος-πλαίσιο του ’82 αποτέλεσε πράγματι μια ιδιαίτερα επιδραστική αλλαγή παραδείγματος (συγχρονισμένη με την εποχή και το συγκείμενό της) και συνακόλουθα συνιστά μια «βιογραφική ρήξη» στην ιστορία της ανώτατης εκπαίδευσης. Αποκρίνεται σε σειρά αιτημάτων, εισάγει σημαντικές καινοτομίες, εξελίσσει προηγηθέντα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα, αναθεωρεί ουσιωδώς κάποια άλλα (π.χ. ν. 815/78) και αποτυπώνει το πνεύμα (αλλά και τα προτάγματα και τις αντιφάσεις) μιας ολόκληρης εποχής. Αυτή η εμπράγματη αποτύπωση, σε συνδυασμό με την ολιστική – πλουραλιστική νέα θέαση της φύσης, του ρόλου αλλά και της αποστολής του πανεπιστημίου, ήδη καθιστά τον ν. 1268/82 αρκούντως ριζοτομικό. Κι αυτό παρά τα ελλείμματα και τις αντιφάσεις σε ορισμένα σημεία, όσο και τον εκφυλισμό ή τη μετέπειτα εργαλειοποίηση σημαντικών θεσμικών μεριμνών του. Πέραν δε του ότι ο νόμος μετασχημάτισε καθοριστικά το θεσμικό πλαίσιο των ΑΕΙ, αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι η αλλαγή αυτή «απήλαυσε» την τύχη της εφαρμογής της. Συνιστά έτσι μια μεταρρύθμιση που έγινε και διήρκεσε. Και αυτό (μαζί με τις ίδιες τις συγκροτησιακές συνιστώσες του περιεχομένου της) μας επιβάλλει να κάνουμε λόγο για σημαίνουσα ιστορική τομή.
*Ο κ. Νίκος Παπαδάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης.
*Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
