Ο φόνος του ενεργού ηγέτη σημαίνει τον αποκεφαλισμό του κράτους, του κινήματος του κόμματος, μιας συνολικής και συλλογικής προσπάθειας που εξαρτάται από τον ή την επικεφαλής του. Από τον καιρό των βασιλιάδων, των αυτοκρατόρων, των σπουδαίων πολεμικών ηγετών, των ηγετών του πεδίου της μάχης, από τον καιρό του Ομήρου και των μεγάλων επών της Δύσης, της Ανατολής και από τον καιρό των νομαδικών λαών που κατέκτησαν μέρους του κόσμου, η έννοια του ικανού, του παθιασμένου, του επιτυχημένου ηγέτη προσέδιδε ασφάλεια, γοητεία, ελπίδα και φανατισμό στην κοινή προσπάθεια. Ο θάνατος του ηγέτη στη μάχη σήμαινε δόξα και, παράλληλα, σήμαινε συχνά ήττα και καταστροφή. Οι στρατοί και οι λαοί απογοητεύονταν, έχαναν τον οδηγό τους, έχαναν την κοινή αναφορά τους.
Σταδιακά οι πόλεμοι άλλαξαν, οι βασιλιάδες δεν παρίσταντο στο πεδίο της μάχης, οι πολεμικές ηγεσίες έγιναν συλλογικές και στρατηγικές. Πάντοτε, ωστόσο, όσοι έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή τους στα πεδία των μαχών αναζητούσαν το παράδειγμα από τους ηγέτες τους. Οσο υψηλότερα το παράδειγμα σε ιεραρχία, τόσο ασφαλέστεροι ένιωθαν και τόσο αυξανόταν εκ μέρους τους η συμμετοχή στον κίνδυνο. Η αντίφαση αυτή, της ηθικής ασφάλειας που παρέχει ο πολεμικός ηγέτης, προκειμένου να ρισκάρει ο πολεμιστής τη ζωή του, αποτελεί τον κύριο κόμβο εντός του οποίου βουβά ξετυλίγεται η έννοια του πολεμικού φρονήματος. Ο ηγέτης-παράδειγμα στη μάχη ενσαρκώνει τελικά τα κοινά ιδανικά που συνδέουν τους μαχητές με τις ηθικές ρίζες τους. Ο φόνος του ηγέτη θα ωθήσει σε προσπάθεια νίκης της τελευταίας μάχης, αλλά θα ακυρώσει τη νικηφόρα πορεία στη συνέχεια.
Στην ειρηνική (στο εσωτερικό της) Δύση, επόμενο μοντέλο είναι πλέον οι πολιτικοί ηγέτες. Μακριά από τους κινδύνους των πεδίων των μαχών, μακριά από τη δόξα των όπλων και του αίματος, γοητεύουν, καθοδηγούν και απογοητεύουν, με συνέπεια το θετικό ή το αρνητικό πολιτικό κόστος. Ωστόσο, σε περιόδους ανάμεικτες, όταν ακόμη ο απόηχος των πολέμων ήταν ενεργός, έντονες πολιτικές διαφωνίες προκαλούσαν απόπειρες δολοφονιών ή και δολοφονίες. Εκφράζοντας θεωρητικά μέρος της γαλλικής κοινωνίας που εναντιωνόταν στην αποαποικιοποίηση της Γαλλίας, γαλλική παραστρατιωτική οργάνωση προσπάθησε επανειλημμένως να δολοφονήσει το πρόεδρο-στρατηγό Ντε Γκωλ. Πολιτικοί και άλλοι κύκλοι, εναντιούμενοι στις μεταρρυθμίσεις του προέδρου Τζ. Φ. Κένεντι, τον δολοφόνησαν. Στις επόμενες δεκαετίες, οι πολιτικές «δολοφονίες» και όχι οι φυσικές δολοφονίες αποτέλεσαν μέσο ακύρωσης του αντιπάλου, σε συνδυασμό συχνά με εκλογικά αποτελέσματα.
Εργαλείο τρόμου
Η παρουσία των πολιτικών δολοφονιών όπως και οι εμβληματικές απόπειρες δολοφονίας στην Ελλάδα του 20ού αιώνα αποτέλεσαν σταθμούς, όχι μόνον ακύρωσης της ηγεσίας του αντιπάλου και ανατροπής του ρου της πολιτικής ζωής και του ρυθμού της. Πλην των πολιτικών ατομικών δολοφονιών, καθοριστικό στοιχείο της πολιτικής επιρροής μέσω του αίματος, και δομικό στοιχείο πολιτικού τρόμου και φόβου, είναι οι πολιτικοί φόνοι που γίνονται με τρόπο μαζικό και διαμορφώνουν δημόσιο πολιτικό φόβο, συνδεδεμένο άρρηκτα με τη σύγχρονη Ελλάδα των εμφυλίων πολέμων.
Ενδεικτικοί και καθοριστικοί φόνοι, μεμονωμένοι ή μαζικοί, όπως και απόπειρες δολοφονίας, συνυφάνθηκαν ιστορικά με το θυμικό μας αποτελώντας στοιχείο της συλλογικής μνήμης μας. Αποτέλεσαν σταθμούς σε μια κουλτούρα βίας, που μας χαρακτήριζε όχι μόνον ως στοιχείο επανάληψης της βίας μέσω τιμωρίας-εκδίκησης, αλλά και ως στοιχείο φόβου, πειθαναγκασμού και πολιτικής ακύρωσης.
Μεταξύ πολλών άλλων, έχουν καταγραφεί στην πολιτική υφή της Ελλάδας των εμφυλίων πολέμων: Η δολοφονία του Γεωργίου Α΄ το 1913 στη μόλις απελευθερωμένη Θεσσαλονίκη, η κρίσιμη απόπειρα κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου το καλοκαίρι του 1920, μόλις μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών (της Ελλάδας «των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων»), η δολοφονία του Ιωνα Δραγούμη που ακολούθησε αμέσως ως εκδίκηση, η εκτέλεση των Εξι τον Νοέμβριο του 1922 μετά την Καταστροφή της Μικράς Ασίας, οι τρεις εκτελέσεις βενιζελικών αξιωματικών που ακολούθησαν το αποτυχημένο Κίνημα του 1935, οι εκτελέσεις της ΟΠΛΑ στην Κατοχή, η εμβληματική περίπτωση εκτέλεσης του Κίτσου Μαλτέζου από την ΟΠΛΑ, οι εκτελέσεις του Δεκεμβρίου 1944 (εμβληματική περίπτωση αυτή της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη), οι εκτελέσεις χωρικών, χωροφυλάκων, αξιωματικών του Εθνικού Στρατού από τους αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας κατά τον εμφύλιο πόλεμο, οι χιλιάδες εκτελέσεις θανατικών καταδικαστικών αποφάσεων, των στρατοδικείων του κράτους, κρατουμένων ανδρών και γυναικών στις φυλακές του εμφυλίου πολέμου (ακόμη και πέντε χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου συνεχίζονταν οι εκτελέσεις), η δολοφονία του στελέχους του ΚΚΕ Γιάννη Ζεύγου το 1947, η δολοφονία του υπουργού Χρήστου Λαδά το 1948 από ομάδα του ΚΚΕ, ο τρόμος και η βαρβαρότητα που γέννησε η λειτουργία του στρατοπέδου της Μακρονήσου, οι ενδοκομματικές εκτελέσεις στο ΚΚΕ στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, η δολοφονία του συνεργαζόμενου βουλευτή με την ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963 στη Θεσσαλονίκη από παρακρατικούς δρώντες, υπό την ανοχή της χωροφυλακής, οι πολιτικές δολοφονίες της δικτατορίας του 1967, οι είκοσι τέσσερις νεκροί της άοπλης εξέγερσης του Πολυτεχνείου (υποδειγματική έρευνα Λεωνίδα Καλλιβρετάκη). Κάθε θάνατος πλήττει πρώτα όποιον χάνει τη ζωή του, τους οικείους του και στις περιπτώσεις των δημόσιων φόνων και ιδιαιτέρως των μαζικών, με πολιτικά κίνητρα, πλήττει ηθικά τον πολιτικό αντίπαλο, αλλά τρομάζει ολόκληρη την κοινωνία και αδρανοποιεί την κοινή δημιουργικότητα, η οποία απαιτεί το μίνιμουμ της συναίνεσης για να αναπτυχθεί.
Αποτέλεσαν ιστορικούς σταθμούς ακύρωσης της ηγεσίας του αντιπάλου, αλλά και ανατροπής του ρου της πολιτικής ζωής και του ρυθμού της.
Τα παραπάνω γεγονότα-φόνοι, μαζί με άλλα ακόμη δραματικά, θανατηφόρα και αιματηρά δράματα διαμόρφωσαν την έννοια των πολιτικών θανάτων στην Ελλάδα των δεκαετιών πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι σκοτωμένοι δεν έχασαν τη ζωή τους σε πεδία μαχών, αλλά φονεύθηκαν εν ψυχρώ όντας άοπλοι. Εχει χυθεί πολύ μελάνι για να δικαιολογηθούν οι μαζικοί πολιτικοί φόνοι, επίσης εμμέσως έχει δαπανηθεί πολλή σκέψη, για να εκφραστεί πολιτισμένα η κυνική σκέψη, «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Οπως και να ‘ναι, ο σκοπός πάντοτε θα έπρεπε να είναι η κατάληξη του γεγονότος στην ειρήνη ή η επούλωση του θανατηφόρου γεγονότος από την ειρήνη.
Παγίωση του φόβου
Οι εμφύλιοι φόνοι στη διάρκεια της Κατοχής αναδείκνυαν τις δύσκολες και αδιέξοδες προοπτικές της ειρήνης. Η μελλοντική κυριαρχία στην περίοδο της ειρήνης αποτελούσε τον μύχιο σκοπό των συγκρουόμενων ελληνικών παρατάξεων, δείγμα ότι δεν θα γινόταν σεβαστό το δικαίωμα ύπαρξης των αντιπάλων εκατέρωθεν. Η σχάση της Κατοχής προφανώς υπονόμευσε και τη συνεννόηση κατά την ειρήνη, ενσωματώνοντας την εμφύλια βία και ακυρώνοντας τις ισχνές προσπάθειες γεφύρωσης. Οι μαζικοί πολιτικοί φόνοι σε καιρό ειρήνης σήμαιναν τη διαίρεση των πολιτών σε προδότες και πατριώτες, και κατ’ επέκταση την «αναγκαία» ιδιοκτησία του κράτους από τους «καλούς» και όχι από τα μιάσματα. Βαθύτατη πρόθεση, η τελική «ιδιοκτησία» του κράτους και ο αποκλεισμός του αντιπάλου και η στέρηση από αυτόν της λειτουργίας στην κανονικότητα. Αποτέλεσμα των μαζικών πολιτικών φόνων, όχι η ευνομούμενη πολιτεία, αλλά η διαρκής ανανέωση του πολέμου και, κυρίως, η δημιουργία μαζικού πολιτικού φόβου και πολιτικής ακύρωσης. Η αδύναμη δημοκρατία της μετεμφυλιακής περιόδου δεν είχε μαζικούς φόνους. Το πολιτικό αίμα του Εμφυλίου είχε παγιώσει τον φόβο και ο Θρόνος έλεγχε το κράτος, τον στρατό, τις δυνάμεις τάξεως, τους φορείς που είχαν ενσωματώσει την απειλή της ζωής του αντιπάλου. Φορείς που ενώπιόν τους η έννοια δικαίωμα δεν είχε καμιά ελπίδα, όχι μόνο για τους ηττημένους αριστερούς αλλά και για τους μετριοπαθείς κεντρώους.
Ο στρατός, ο δυνάμει εκτελεστής πολιτικών φόνων, ο κυρίαρχος στην ειρήνη, ο φορέας με τη διαρκή απειλή των όπλων, ο χειριστής του μετεμφυλιακού φόβου, ο διώκτης του ανύπαρκτου εσωτερικού εχθρού, ο προστάτης από τον ανύπαρκτο κομμουνιστικό κίνδυνο, ο φορέας των στραμμένων όπλων στο εσωτερικό της χώρας, η απειλή της ζωής προσωποποιημένη, ο φορέας που συμβόλιζε το πολιτικά ανεξέλεγκτο και ιδιοτελές, προχώρησε με τρόπο άφρονα και καταστροφικό σε εθνική προδοσία και στην απώλεια εθνικού εδάφους στην Κύπρου.
Τραγική εξαίρεση
Το καλοκαίρι του 1974 θα σημάνει το τέλος των μαζικών πολιτικών δολοφονιών στην Ελλάδα. Οι ισχύοντες κανόνες, πλέον, δεν θα απειλούν τη ζωή όσων μετέχουν ή πρωταγωνιστούν. Το μεγάλο βήμα της Ελλάδας προς τη Δύση πραγματοποιήθηκε μετά τη ροή «πολιτικού αίματος» που είχε ενσωματωθεί σε νοοτροπίες, φόβους και ανοχές. Τραγική εξαίρεση στον μη σεβασμό της ζωής, η δράση της εγχώριας τρομοκρατίας. Οι φόνοι πολλοί, ύπουλοι, απάνθρωποι, πολιτικά χυδαίοι, εκτός κάθε (πολιτικής) λογικής έφτασαν να απειλήσουν την πορεία των πολιτικών δικαιωμάτων. Κύριοι αποδέκτες του καταστροφικού και απολύτως αυθαίρετου φονικού έργου τα παιδιά και οι οικείοι των δολοφονημένων. Τελευταία πράξη πολιτικής δολοφονίας, εκ μέρους σκοτεινής απάνθρωπης συσσωμάτωσης, απειλητικής για τη ζωή και την ύπαρξη όσων διαφωνούσαν μαζί της. Ευτυχώς τα ρεφλέξ της δημοκρατίας, οργανωμένα και απομακρυσμένα από την εξοικείωση με τον πολιτικό φόνο, αντέδρασαν σύσσωμα.
*Ο κ. Τάσος Σακελλαρόπουλος είναι ιστορικός.
