Η Αγγλία είναι σε διάσταση. Το Λονδίνο βρίσκεται σε διάσταση με την υπόλοιπη χώρα ή, καλύτερα, η χώρα βρίσκεται σε διάσταση με την πρωτεύουσα. Έχω χρόνια να ακούσω αυτόν τον όρο, είναι κάπως ’80s. Στη γενιά των γονιών μου, τα ζευγάρια ήταν σε διάσταση, ήταν μια περιοδική κατάσταση. Σκέφτονταν να χωρίσουν, δεν ήταν σίγουροι, το προσπαθούσαν. Σπανίως το στάτους «σε διάσταση» γινόταν ένθερμη επανασύνδεση, και μου φαίνεται σαφές γιατί, όταν προσπαθείς να μη χωρίσεις, έχεις ήδη χωρίσει. Η δική μου γενιά περνάει κατευθείαν στο προκείμενο: χωρίζουμε. Είτε βρίσκεσαι σε διάσταση είτε στο τελειωτικό στάδιο του χωρισμού, ένα από τα δύο μέλη είναι πιο έτοιμο από το άλλο, και το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν υπάρχει ποτέ καλό διαζύγιο, έστω και αν είναι συναινετικό. Οι χωρισμοί μοιάζουν συχνά στα μάτια των τρίτων σαν αποφάσεις εν θερμώ, αλλά αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Πρόκειται περί σταδιακής απομάκρυνσης, ήπιας, ύπουλης, άνευρης, χωρίς δράματα, σαν αλλαγή πορείας, σαν μεγαλώσαμε και αλλάξαμε. Δεν είναι σαν χτες που ήμασταν καλά; Δεν είναι σαν χτες που το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν μια νορμάλ χώρα;
Η Αγγλία που ήξερα και ο Φρόιντ
Μετακόμισα στο Λονδίνο το 2015, πριν από το δημοψήφισμα για το Brexit, πήγα διαβασμένη να εγκατασταθώ στη χώρα που θα με φιλοξενούσε. Είχα διαβάσει στον Ε. Μ. Φόρστερ ότι η ακεραιότητα, η σταθερότητα, η σύνεση, η αποδοτικότητα, η έλλειψη φαντασίας, η υποκρισία είναι οι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τη μεσαία τάξη κάθε χώρας, αλλά στην Αγγλία είναι εθνικά χαρακτηριστικά. Σε αυτά θα πρόσθετα και την ανεκτικότητα ή εκείνος θα την πρόσθετε εάν ζούσε εκατό χρόνια αργότερα. Ήταν η χρονιά που ο γιος μου ξεκίνησε σχολείο και είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω από κοντά ό,τι διδάσκουν στα σχολεία για να προετοιμάσουν μια νέα γενιά Βρετανών: συνέπεια, πειθαρχία, ανταγωνιστικό πνεύμα, χιούμορ, σεμνότητα, ψυχραιμία, θάρρος. Με τα χρόνια και με την τριβή με την πόλη και τους κατοίκους της –αναφέρομαι στους Άγγλους που τους ψάχνεις αλλά υπάρχουν–, ανακάλυψα και άλλα χαρακτηριστικά· είναι σαν τις γνωριμίες που ακούς για κάποιον και μετά τον γνωρίζεις και λες «τι περίεργο ποτέ κανείς να μην αναφερθεί σε αυτό το τόσο σημαντικό χαρακτηριστικό», αλλά αυτές είναι οι χαρές της διά ζώσης και βαθύτερης γνωριμίας. Διαπίστωσα ότι οι Άγγλοι, παρότι ψύχραιμοι και αποστασιοποιημένοι, είναι προσκολλημένοι στην παλιά τους φωτογραφία, την ωραία, τη νεανική, την αυτοκρατορική, θυμίζουν γυναίκες κάποιας ηλικίας που μένουν προσκολλημένες στο 1996, που ήταν στα καλύτερά τους. Είναι θλιβερό, αλλά πρωτίστως ψυχολογικό, το πρόβλημα της νοσταλγίας.
Έφυγα από μια Αθήνα φοβισμένη σε βαθμό παράλυσης, έφτασα σε μια πόλη συγχυσμένη (ξέρω, θα σας κρατήσω ενήμερους για να αποφύγετε τα επόμενα πλάνα μου) σε μια καθοριστική στιγμή για τη χώρα. Οι Άγγλοι καλούνταν να ψηφίσουν – δεν επέλεξαν με αποφασιστική σιγουριά, αλλά η απόφαση ήταν καταλυτική. Το αποτέλεσμα ήταν οριακό, αλλά σαφές: η Αγγλία δεν θέλει πλέον να είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και είναι ενάντια στο θέμα της μετανάστευσης. Οι αντιτιθέμενοι στο Brexit πρόσμεναν ότι οι Άγγλοι θα πήγαιναν στις κάλπες και θα έκαναν το ορθό γιατί είναι σωστοί, πειθαρχημένοι και υπεύθυνοι, καρτερούσαν ό,τι ακούστηκε στη Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ: «Η Αγγλία προσδοκά από τον καθένα να κάνει το καθήκον του». Αλλά ποιος έχει εμμονή με τα περασμένα; Οι όμορφοι και οι ευνοημένοι. Οι λιγότερο προνομιούχοι κοιτούν το τώρα και το μέλλον και αν θα υπάρχει δουλειά. Η Βρετανική Αυτοκρατορία είναι παρελθόν, δουλειές δεν υπάρχουν και η αγγλική επαρχία είναι γκρι, με καλές ποδοσφαιρικές ομάδες, υψηλά ποσοστά αλκοολισμού, κλειστά εργοστάσια και αγγλικές σημαίες να ανεμίζουν.
Το Λονδίνο είναι αλλιώς, είναι το στομάχι της χώρας – εάν μπορούμε να πούμε έτσι το οικονομικό κέντρο που δίνει εντολές και συντονίζει όλα τα αναλογικά και τα ηλεκτρονικά ρολόγια του πλανήτη, αν λάβουμε υπόψη τη θέση του Γκρίνουιτς στον μεσημβρινό. Το βροχερό γκρι είναι πιο λαμπερό, η πόλη θεατρική, κινητική, γρήγορη, προκλητική, πολυπολιτισμική, οι κάτοικοί της αυτόνομοι πολίτες του κόσμου, δεν ανεμίζουν σημαίες, κι αν κυμάτιζαν, θα ήταν σημαίες όλων των χωρών του κόσμου. Το Λονδίνο είναι ο τόπος πολλών ανθρώπων που μπορούν να ανταποκριθούν στο κόστος, στις δυνατότητες, στον ανταγωνισμό, στις προκλήσεις του και στις επιλογές του – άλλωστε, το να τις έχεις συνιστά την ύψιστη πολυτέλεια. Η πλειοψηφία θέλησε να παραμείνουν στην ΕΕ.
Επιστρέφοντας από τις διακοπές: κάτι έχει αλλάξει
Τον Σεπτέμβριο επέστρεψα από τις διακοπές και παρατήρησα κάποιες αλλαγές στην πόλη, μια ελαφριά ανυπομονησία, μια ανεπαίσθητη παραβατικότητα, τόσο αμυδρά όλα, που δεν είναι να γραφτούν στις εφημερίδες· απλώς η δική μου εμμονή στην εξέταση ανέσυρε στην επιφάνεια ένα γρηγορότερο περπάτημα, ένα ελαφρύ σπρώξιμο και μια προέλαση για να στηθούν ταχύτερα στην ουρά, μια κουτουλιά ενός ποδηλάτη σε έναν πεζό, τον υδραυλικό που αρνήθηκε την προσφορά μου για τσάι (ξεκάθαρη αναρχία για τα αγγλικά δεδομένα), μια αδημονία των εργαζομένων να τελειώνει αυτή η μεταβατική κατάσταση με το Brexit, την κλοπή μιας χρυσής λειτουργικής τουαλέτας που εκτίθετο ως έργο τέχνης (εύχομαι ποτέ να μη βρεθεί ο κλέφτης), αρκετές κενές θέσεις στα ιδιωτικά σχολεία, διαδηλώσεις για τις περικοπές στις δαπάνες δημόσιων σχολείων, απεργίες στις Βρετανικές Αερογραμμές, παγωμένες γραμμές του μετρό, πορείες, ένα κλειστό Κοινοβούλιο και τον κύριο «Order, Order» να δηλώνει, προς μεγάλη μου λύπη, παραίτηση από το βρετανικό Κοινοβούλιο.
Μα μέχρι χτες δεν λειτουργούσαν όλα άψογα;
Για την ακρίβεια, δούλεψαν σκληρά για να φτάσουν έως εκεί. Για πολλά χρόνια το πολιτικό προσωπικό δούλευε για να μην καταφέρει κάτι. Ξέρετε τι δουλειά προϋποθέτει αυτό; Ο Ντέιβιντ Κάμερον δεν κατάφερε να οργανώσει το θέμα της μετανάστευσης, η Τερέζα Μέι έλυσε το θέμα διώχνοντας Βρετανούς από τη χώρα ως παράνομους μετανάστες, συνειδητοποίησε ότι τα περισσότερα κρατικά σχολεία στο Μπέρμιγχαμ είναι μουσουλμανικά και τα άφησε αμέριμνα, όπως και τα κλειστά εργοστάσια, κατόπιν δήλωσε βαρύγδουπα «Brexit σημαίνει Brexit», μετά ήρθε ο Μπόρις Τζόνσον και έκλεισε το Κοινοβούλιο.
Η συγγραφέας Ελεάννα Βλαστού.
Χάσαμε το χιούμορ, στοπ
Μερικοί θύμωσαν και κατέβηκαν στους δρόμους. «Πραξικόπημα!» διάβασα στα πλακάτ. «Σταματήστε το πραξικόπημα!» Τι λέτε, κυρία μου; Επιστρέψτε με ηρεμία σπίτι σας. Χαρείτε τις ηλιόλουστες μέρες. Πού πήγε το χιούμορ και η αγγλική ψυχραιμία που μου διαφημίζει ο άντρας μου; Τώρα που τα έμαθα, πάτε να με μπερδέψετε;
Αργότερα πήραν συνέντευξη από την κυρία με το πλακάτ «έχουμε έναν μη εκλεγμένο εκατομμυριούχο πρωθυπουργό που ανήκει στη μικρή ελίτ που μαζεύει προνόμια και απειλεί τη δημοκρατία». Τώρα κάτι λες, με το μεσαίο σκέλος της πρότασης είμαι σύμφωνη, ο Μπόρις όμως θα μπορούσε να είναι εκλεγμένος πρωθυπουργός γιατί είναι το προϊόν που οι Άγγλοι εμπιστεύονται.
Ο Μπόρις δεν είναι δημιούργημα της νοσταλγίας, αναπολούμε ό,τι χάσαμε· είναι καρπός της παράδοσης, ενός κατεστημένου που εγγράφεται στην αγγλική εθιμοτυπία όπως η βασίλισσα, το τσάι και το στήσιμο στις ουρές, αυτό ξέρουμε σε αυτό βασιζόμαστε, στην αριστοκρατία που, εάν κάποιο μέλος της δούλευε, ασχολιόταν με τα κοινά, για το συλλογικό καλό. Ο Μπόρις είναι η παθολογική αδυναμία των Άγγλων να δουν καθαρά, είναι το ψυχολογικό φαινόμενο της άρνησης κοιτάγματος (το παρατηρώ συχνά στην πόλη), είναι το τυφλό σημείο τους, βλέπω αλλά δεν θέλω να δω ότι ο Μπόρις δουλεύει για τον εαυτό του και τις φιλοδοξίες του. Υιοθέτησε μια αντιευρωπαϊκή στάση γιατί συμφέρει την καριέρα του. Εκνευρίζει τους ενήλικες, αλλά συσπειρώνει γύρω του δυναμικά όλους αυτούς που αισθάνονται νεανικά χαμένοι.
«Μπότζο» στη χώρα του, μπουφόνος στα διεθνή (όχι στα βρετανικά) έντυπα. Τι σημαίνει μπουφόνος; Ο χαζός; Αναφέρονται στα ξανθά άτακτα μαλλιά του; Στην ασουλούπωτη εμφάνισή του; Δείχνει πράγματι ανοργάνωτος και αφηρημένος. Η λογοτεχνία θέλει τους πρωταγωνιστές ολοκληρωμένους, με όλες τους τις εκφάνσεις, με αποχρώσεις για να είναι πειστικοί. Είναι σαν να βλέπετε τον Μπόρις σε χαλασμένη τηλεόραση, χωρίς εικόνα και ήχο. Βάλτε ήχο παρακαλώ –βέβαια μόνο αν κρυφακούς γνωρίζεις πραγματικά–, λέει αδιανόητες ατάκες, παρομοίασε τις μουσουλμάνες με γραμματοκιβώτια (παραδεχτείτε ότι ψιλογελάσατε), αλλά η φυσικότητα με την οποία ειπώθηκε είναι πιο σημαντική. Σταθείτε προσεκτικά στην περίπτωση Μπόρις, δείτε την ανεμελιά στο βάδισμα, παρατηρήστε πως σφύζει αυτοπεποίθησης, προσέξτε τον τρόπο που ξεσηκώνει τα πλήθη στην αγγλική επαρχία που καλοδέχεται την ξανθιά του κόμη για να κάνει δηλώσεις (κατόπιν αποχωρεί). Παρατηρήστε τα επιτηδευμένα κομπιάσματα στην ομιλία, τα ψευτοτραυλίσματα, τα φωνήεντα που λείπουν. Γιατί η προφορά είναι ο απόλυτος σπιούνος στην απόλυτα ταξική Αγγλία.
Η σωστή προφορά
Ο Κάμερον το ήξερε, και έτσι προσέλαβε τον Γκόρντον Λένοξ, έναν Άγγλο προγυμναστή σε θέματα ομιλίας, που του παραστάθηκε ώστε να ανοίξει τα φωνήεντά του για να ακούγεται λιγότερο αριστοκρατικός, ενισχύοντας την εικόνα του ως απλού πολιτικού, αποκόπτοντάς τον από την αφήγηση του ελιτίστικου σχολείου του, του Ήτον. Ο ίδιος προγυμναστής βοήθησε την Κέιτ Μίντλετον να αρθρώσει τον όρκο στον γάμο και να προφέρει με τη σωστή σειρά και τον σωστό τόνο τα τέσσερα ονόματα του άντρα της. Κρίμα που δεν ζει για να μου προσφέρει τη βοήθειά του ώστε να αποβάλω μερικά από τα περιττά σύμφωνα που χρησιμοποιώ.
Την περίοδο που ο Κάμερον ήταν πρωθυπουργός, είπε στον Τζόνσον που ήταν δήμαρχος ότι πρέπει να οργανώσουν Ολυμπιακούς Αγώνες της λιτότητας, στο οποίο ο Μπόρις απάντησε no mate, γιατί οι δυο τους είναι φίλοι και συνεννοούνται με λίγες λέξεις, απλά πράγματα, είναι παιδιά του συστήματος και των προνομίων. Μπορεί το Ήτον να είναι το οικοτροφείο των πρωθυπουργών, αλλά μην ξεχνάμε το Χάροου, που έχει βγάλει τον σημαντικό, τον Ουίνστον Τσώρτσιλ.
«Εμείς» και οι άλλοι: το Λονδίνο και η επαρχία
Και εδώ συμβαίνει το οξύμωρο: στο Λονδίνο του 2019 όλοι αποζητούν την ποικιλία, τη διαφορετικότητα (μεταφράζω τη λέξη diversity) –τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, οι Μυστικές Υπηρεσίες, ο χώρος της μόδας, τα ΜΜΕ, οι εκδόσεις, το Παλάτι (βρήκε τη Μέγκαν)– για να αντιπροσωπεύεται το σύνολο της κοινωνίας και όχι η άρχουσα τάξη, ενόσω το πολιτικό προσωπικό της χώρας παραμένει μάλλον ομοιόμορφο. Οι Άγγλοι θέλουν την αφήγηση, ακόμα καλύτερα μια διαφορετική αφήγηση, που να εμπίπτει στην πολιτική ορθότητα που τόσο αγαπούν τελευταία, αλλά αρκούνται σε μια πανομοιότυπη, επαναλαμβανόμενη αφήγηση, σαν τα παιδιά που τα ηρεμεί η ίδια ιστορία.
Η κυρία από το Λίβερπουλ δεν νοιάζεται αν η κεντρική γραμμή του μετρό λειτουργεί και αν δυσκολεύομαι να πάρω το παιδί μου από το προνομιούχο σχολείο, δεν σκοτίζεται για την απειλή που αισθάνομαι από τον διαβαστερό Κινέζο συμμαθητή του (ναυτία καθημερινή), δεν ενδιαφέρεται αν θα φύγω ή αν θα μείνω στην πόλη, ποσώς την απασχολούν οι οικονομικοί δείκτες, δεν ανησυχεί αν απεργεί η BA γιατί δεν ταξιδεύει, δεν θέλει περισσότερη αυτονομία, ούτε προκλήσεις, ούτε κινητικότητα, απαιτεί προστατευμένη καθημερινότητα για εκείνη και την οικογένειά της από τον μοντέρνο κόσμο, αποζητά τη θέση στο δημόσιο σχολείο τώρα που οι ξένοι φεύγουν, επιθυμεί ανοιχτές βιβλιοθήκες και το λεωφορείο να εκτελεί διαδρομές την Κυριακή μετά τις 9 μ.μ., θέλει δουλειά. Είναι αρκετά έξυπνη για να γνωρίζει ότι οι επιλογές έρχονται με οικονομική δυνατότητα και, όταν καλυφθούν οι πρωταρχικές της ανάγκες, μπορεί να στραφεί προς τον έξω κόσμο.
Για τους περισσότερους οι επιλογές καθορίζονται από τους περιορισμούς τους (έτσι διάβασα στον Ράχμαν, εκδ. Πόλις), η κυρία από το Λίβερπουλ θεωρεί ότι ανήκει σε μια δυνατή, προνομιούχα χώρα, στο ελιτίστικο κλαμπ της Μεγάλης Βρετανίας που μπορεί να ορίζει τους περιορισμούς της κάθε επιλογής, έτσι σκέφτονται όλοι οι κακομαθημένοι. Ο Μπόρις μοιάζει στα μάτια της κυρίας με έναν κενό τοίχο πάνω στον οποίο προβάλλονται οι επιθυμίες της, αλλά αυτός ακολουθεί τις δικές του. Τελικά όλοι ενδίδουμε στην μπλόφα. Καλή δύναμη και στις δυο μας.
Το Λονδίνο παίρνει διαζύγιο από την υπόλοιπη χώρα, η χώρα παίρνει διαζύγιο από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ας αφήσουμε τα πρακτικά και το Brexit στους δικηγόρους.
Θα μοιραστώ μαζί σας ό,τι ψιθυρίζεται, αυτό που ενώνει τη χώρα: το αλκοόλ. Η εμπειρία με έχει διδάξει ότι τους μεθυσμένους τους βάζουμε για ύπνο αφού πρώτα τους ενυδατώσουμε και, όταν σηκωθούν νηφάλιοι, μπορούμε να αρχίσουμε τα βαρετά διδάγματα, όπως «έχεις ψυχολογικά, το έχεις ρίξει στο ποτό, μια ειλικρινής ενδοσκόπηση είναι απαραίτητη» και άλλα τέτοια. Ελάχιστα πράγματα όμως είναι πιο κουραστικά από τις συμβουλές.
Κοιτάω με δέος τις κυλιόμενες σκάλες στον σταθμό Holborn, βρισκόμαστε στο βαθύτερο σημείο του κάτω κόσμου, στα έγκατα, στον Άδη, στο σημείο μηδέν, δεν έχω ορατότητα για το πού τελειώνει η σκάλα, μια ανοδική κυλιόμενη σκάλα είναι η απόλυτη πολυτέλεια του τιουμπ, αλλά εδώ δεν λειτουργεί. «Τζίζους ουίλ σέιβ γιου» ακούω εδώ και ώρα την ωραία, μεθυσμένη, βαριά φωνή ενός μαύρου που σέρνει ένα καροτσάκι από την αποβάθρα. Η φωνή με ακολούθησε σε όλη την περίτεχνη διαδρομή για την αλλαγή γραμμής, με συνόδευσε όταν διέσχιζα έναν διάδρομο με λευκά γυαλιστερά πλακάκια, όπου το μεταλλικό λευκό φως μεταμορφώνει τη σκηνή σε κλινική, βρίσκομαι σε ένα βικτοριανό φρενοκομείο, η φωνή ακούγεται πιο δυνατά, «ΤΖΙΖΟΥΣ ΟΥΙΛ ΣΕΪΒ ΓΙΟΥ», μέχρι που βρεθήκαμε μπροστά στη σκάλα η οποία έστεκε αδιάφορα ακούνητη, ατάραχα κάθετη. Τώρα να δω ποιος θα σε σώσει, φίλε. Ανεβαίνουμε τα σκαλιά αβοήθητοι. «Τζίζους…» ■
