Η αυτονόητη για τη σημερινή εποχή χρήση του ηλεκτρικού ρεύματος γεννήθηκε μέσα από μια εμπόλεμη κατάσταση μεταξύ επιστημόνων και επιχειρηματιών, στο τέλος του 19ου αιώνα. Η συναρπαστική ιστορία της διαμάχης τους άλλαξε τελικά τον κόσμο.
Το όνομα του Χάρολντ Μπράουν, ατυχώς για τον ίδιο, αλλά συγχρόνως απόλυτα δικαιολογημένα, έχει μείνει στην ιστορία για το ακόλουθο θλιβερό περιστατικό: Ήταν τέλη της δεκαετίας του 1880 όταν ο τριαντάχρονος μηχανικός φιλοξενήθηκε σε μια αίθουσα του Πανεπιστημίου Κολούμπια μαζί με έναν αδέσποτο σκύλο, τον οποίο υπέβαλε σε ηλεκτροσόκ έντασης 1.000 βολτ συνεχούς ρεύματος και κατόπιν, αφού ο σκύλος είχε επιβιώσει, επανέλαβε το πείραμα διοχετεύοντας 330 βολτ εναλλασσόμενου ρεύματος στο σώμα του ζώου, το οποίο εν τέλει ξεψύχησε. Ο Μπράουν ήθελε με αυτόν τον τρόπο να αποδείξει πόσο επικίνδυνη ήταν η χρήση του εναλλασσόμενου ρεύματος. Ο κυνισμός ήταν βασικό χαρακτηριστικό της παράνοιας μιας εποχής διάρκειας λίγων ετών, που έμεινε γνωστή ως ο «πόλεμος του ρεύματος».
Αυτές τις μέρες προβάλλεται στις αίθουσες η ταινία «Η μάχη της επικράτησης» (πρωταγωνιστούν οι Μπ. Κάμπερμπατς, Μ. Σάνον, Ν. Χουλτ), που περιγράφει την περίοδο εκείνη του ανταγωνισμού ανάμεσα στις διαφορετικές τεχνολογίες που θα ηλεκτροδοτούσαν τον κόσμο. Παράλληλα, μόλις κυκλοφόρησε το ιστορικό μυθιστόρημα του Γκράχαμ Μουρ «Οι τελευταίες μέρες της νύχτας» (εκδ. Κλειδάριθμος) με το ίδιο επί της ουσίας θέμα. Σχεδόν ενάμιση αιώνα μετά, οι ιστορίες της εποχής διατηρούνται ζωντανές και μεταφέρονται ακόμα για δύο λόγους: πρώτον, επειδή έχουν υπάρξει ελάχιστα βήματα στην ιστορία της ανθρωπότητας τόσο σημαντικά όσο η ευρεία χρήση του ηλεκτρικού ρεύματος, οπότε μιλάμε για μια περίοδο εξαιρετικά κομβική, που άλλαξε εντελώς τον κόσμο μας. Δεύτερον, αυτές οι ιστορίες είναι συγχρόνως συναρπαστικές, γεμάτες περιπτώσεις ανθρώπων με μεγάλες φιλοδοξίες, μεγάλες ικανότητες, μεγάλες αδυναμίες και μεγάλες ιδιομορφίες. Ανθρώπων των οποίων η σύγκρουση (και η συνεργασία) μετέτρεψε τον ηλεκτρισμό σε ένα απαραίτητο και αυτονόητο αγαθό.
Συνεχές και εναλλασσόμενο
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το 1979, ο Τόμας Έντισον κατοχύρωσε την πατέντα του λαμπτήρα πυρακτώσεως, δημιουργώντας μια μικρή επανάσταση, και γύρω από την εφεύρεσή του έστησε σταδιακά δίκτυα συνεχούς ρεύματος, με σκοπό να ηλεκτροδοτήσει τις πόλεις. Το 1882 ίδρυσε επί τούτω την εταιρεία Edison Illuminating Company, προσφέροντας μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόταση, η οποία όμως είχε και συγκεκριμένες αδυναμίες, με σημαντικότερη την πτώση της τάσης του ρεύματος κατά τη μεταφορά του σε αποστάσεις άνω των δύο χιλιομέτρων. Το γεγονός λοιπόν ότι η πρόταση του Έντισον είχε ατέλειες άφηνε ένα κενό στην αγορά και στην επιστημονική κοινότητα. Έτσι το 1886 εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο εφευρέτης και επιχειρηματίας Τζορτζ Γουεστινγκχάουζ με την εταιρεία Westinghouse Electric Company, προτείνοντας την αντικατάσταση του συνεχούς ρεύματος με εναλλασσόμενο.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να πούμε ότι όλες αυτές οι ιδέες δεν γεννήθηκαν ξαφνικά. Ο Έντισον θεωρείται ο «πατέρας» του ηλεκτρικού λαμπτήρα (ο σύγχρονός του Βρετανός Τζόσεφ Σουάν θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχασε αυτόν τον τίτλο στο νήμα), όμως αυτό που έκανε ο δραστήριος Αμερικανός εφευρέτης ήταν να τελειοποιήσει πατέντες προηγούμενων δεκαετιών και να ακολουθήσει τη σκέψη δεκάδων άλλων ανθρώπων από όλο τον κόσμο. Είχε επίσης την ψυχραιμία να σκεφτεί ότι οι εφευρέσεις του θα ήταν άχρηστες αν έμεναν στο εργαστήριο και δεν αξιοποιούνταν εμπορικά. Αντίστοιχα ο Γουεστινγκχάουζ δεν σκέφτηκε ένα πρωινό την αξία του εναλλασσόμενου ρεύματος, αλλά χρειάστηκε να αγοράσει τα δικαιώματα χρήσης της πατέντας του μετασχηματιστή των Ούγγρων επιστημόνων Ζιπερνόφσκι, Μπλάθι και Ντέρι, οι οποίοι με τη σειρά τους είχαν επηρεαστεί από ευρεσιτεχνίες προηγούμενων ετών.
Ο Τζορτζ Γουεστινγκχάουζ (1846-1914) άλλαξε την ιστορία της ηλεκτροδότησης και σημάδεψε τον επιχειρηματικό κόσμο των ΗΠΑ στο τέλος του 19ου αιώνα.
Ηλεκτροπληξία στο Μανχάταν
Ήταν προφανές από την πρώτη μέρα ότι η πρόταση του εναλλασσόμενου ρεύματος ήταν πολύ προτιμότερη από εκείνη του συνεχούς. Μέσα σε έναν χρόνο η εταιρεία του Γουεστινγκχάουζ είχε κερδίσει πάνω από το ένα τέταρτο της αμερικανικής αγοράς (με την Thomson-Houston Electric Company να διατηρεί κι αυτή ένα μικρό μερίδιο) και η επικράτησή του θα ήταν ολοκληρωτική αν δεν δεχόταν έναν εξαντλητικό επικοινωνιακό πόλεμο από τον Έντισον. Δεν είναι σαφές γιατί δεν υιοθέτησε κι αυτός το εναλλασσόμενο ρεύμα στα δίκτυα της εταιρείας του και γιατί προσπάθησε εμμονικά να επιβάλει την κυριαρχία του συνεχούς. Ήταν θέμα ενός επιχειρηματικού ή ενός επιστημονικού εγωισμού; Ή αποτέλεσμα ενός δύστροπου χαρακτήρα;
Η προαναφερθείσα περίπτωση του Μπράουν και του άτυχου σκύλου δεν έχει διευκρινιστεί από τους ιστορικούς αν υποκινούνταν από τον ίδιο τον Έντισον, αλλά ήταν σίγουρα προς το συμφέρον του· ένας από τους βασικούς του στόχους ήταν να πείσει την κοινή γνώμη ότι το εναλλασσόμενο ρεύμα ήταν επικίνδυνο. Άλλωστε λέγεται ότι και ο ίδιος χρησιμοποίησε αρκετά ζώα (γάτες και σκύλους) ως πειραματόζωα στην προσπάθειά του να αποδείξει την ανωτερότητα του συνεχούς ρεύματος. Ήταν πάντως σίγουρα υπεύθυνος για το γεγονός ότι η ηλεκτρική καρέκλα, η οποία ετοιμαζόταν να θεσπιστεί ως μέσο εκτέλεσης της θανατικής ποινής, θα λειτουργούσε με εναλλασσόμενο ρεύμα, ώστε να εντυπωθεί στη συνείδηση του κόσμου ότι πρόκειται για κάτι απεχθές. Είχε δίκιο. Όταν ο Γουίλιαμ Κέμλερ καταδικάστηκε εις θάνατον για τη δολοφονία της συντρόφου του, η εκτέλεση της ποινής καθυστέρησε λόγω μιας έφεσης που ασκήθηκε –όπως αποδείχθηκε– από την πλευρά του Γουεστινγκχάουζ, που ήθελε να αποφύγει εναγωνίως να συνδεθεί το εναλλασσόμενο ρεύμα με έναν τέτοιο σκοπό. Η έφεση απορρίφθηκε και ο Κέμλερ έγινε ο πρώτος άνθρωπος που εκτελέστηκε στην ηλεκτρική καρέκλα.
Η θεωρία ότι το εναλλασσόμενο ρεύμα είναι πιο επικίνδυνο από το συνεχές βασίστηκε εν πολλοίς και στο γεγονός ότι την περίοδο της εξάπλωσής της καταγράφηκαν ορισμένοι μαζεμένοι θάνατοι εργατών κατά την τοποθέτηση καλωδίων, ένας εκ των οποίων σημειώθηκε στο κέντρο του Μανχάταν και αποτέλεσε φρικιαστικό θέαμα για τους περαστικούς. Οι εφημερίδες επιτέθηκαν στον Γουεστινγκχάουζ, το εναλλασσόμενο ρεύμα δαιμονοποιήθηκε και η επέλασή του προς στιγμήν περιορίστηκε.
Όσα θυμάται η ιστορία
Την ίδια στιγμή, οι ευρωπαϊκές πόλεις ηλεκτροδοτούνταν με δίκτυα εναλλασσόμενου ρεύματος (η Ρώμη ηλεκτροδοτήθηκε το 1886!), αλλά στις ΗΠΑ η διαμάχη συνεχίστηκε για λίγο ακόμα. Ο Γουεστινγκχάουζ αγνόησε το αρνητικό κλίμα και άρχισε να εξαγοράζει εταιρείες, δίκτυα και ευρεσιτεχνίες, αποκτώντας και την πατέντα του πολυφασικού κινητήρα εναλλασσόμενου ρεύματος, που ισχυροποίησε το σύστημά του και έγειρε οριστικά την πλάστιγγα προς την τελική του επικράτηση. Η πατέντα αυτή ανήκε στον Νίκολα Τέσλα, έναν «καλλιτέχνη» του ηλεκτρισμού, που λίγα χρόνια νωρίτερα είχε φτάσει από την Ευρώπη μαζί με την ασυγκράτητη ευφυΐα του. Ο Τέσλα είχε προλάβει να εργαστεί και για τον Έντισον, με τις φήμες της εποχής να αναφέρουν ότι, αφότου έφερε εις πέρας ένα πρότζεκτ που του είχε ανατεθεί, ο Έντισον αθέτησε την υπόσχεσή του να τον πληρώσει και τον ειρωνεύτηκε για την αφέλειά του.
Ο ρόλος του Τέσλα στον «πόλεμο του ρεύματος» ήταν μικρός, αλλά καθοριστικός. Στην πορεία απέκτησε τεράστια φήμη χάρη στις πρωτοποριακές ιδέες του, αλλά έζησε στο περιθώριο και η ιστορία τού έχει φυλάξει μια θέση αντιστάρ, ενός ανθρώπου ιδιόμορφου και ιδιοφυούς, τον οποίο οι σύγχρονοί του δεν μπόρεσαν να καταλάβουν. Για τον Έντισον η ιστορία έχει κρατήσει μια άλλη θέση: εκείνη του επίμονου εφευρέτη και επιχειρηματία που σημάδεψε την εποχή του με τις 1.093 πατέντες του.Αλλά ταυτόχρονα περιγράφεται ως πεισματάρης, εγωπαθής και αδίστακτος. Γράφονται συχνά και υπερβολές. Υπάρχει, για παράδειγμα, αυτή η ιστορία με τον ελέφαντα Τόπσι που προοριζόταν για ευθανασία και τη θανάτωσή του ανέλαβε η εταιρεία του Έντισον, που μάλιστα κινηματογράφησε την εκτέλεσή του ως μία ακόμα πράξη προπαγάνδας κατά του εναλλασσόμενου ρεύματος. Το σύντομο φιλμ όντως υπάρχει (ονομάζεται «Κάνοντας ηλεκτροπληξία σε έναν ελέφαντα» και είναι ίσως ο πρώτος βιντεοσκοπημένος θάνατος ζώου), αλλά ο Έντισον δεν είχε καμία σχέση με το γεγονός· η Τόπσι θανατώθηκε το 1903, όταν πια ο Έντισον είχε απομακρυνθεί από την εταιρεία του (η οποία είχε συγχωνευτεί με την Thomson-Houston για να προκύψει η γνωστή General Electric) και δεν ενδιαφερόταν πια για την ηλεκτρική ενέργεια. Εν τω μεταξύ, σε αντίθεση με την κλασική ρήση ότι η ιστορία γράφεται από τους νικητές, το όνομα του Τζορτζ Γουεστινγκχάουζ, που κέρδισε τον «πόλεμο του ρεύματος», είναι σήμερα ελάχιστα γνωστό και η σπουδαία συμβολή του στην ηλεκτροδότηση του δυτικού κόσμου (και στην ανάπτυξη της αμερικανικής επιχειρηματικότητας στο μεταίχμιο δύο αιώνων) μοιάζει με λεπτομέρεια. ■