Επιλογές από τις ελληνικές εκδόσεις του τελευταίου τριμήνου: σύγχρονη και κλασική πεζογραφία, ποίηση και αστυνομικά, ιστορία, σκέψη, ιδέες, επιστήμη.
Ο Ρίτσαρντ Πάουερς έχει μια συγκεκριμένη αποστολή: να μιλήσει για τα δέντρα· για την ομορφιά, τη σημασία, την προσωπικότητά τους. Και το κάνει με έναν τρόπο που δεν έχει προηγούμενο, εμμονικά, στο μυθιστόρημα «Οι κορυφές της ζωής» (εκδ. Διάπλαση), που του χάρισε το φετινό βραβείο Πούλιτζερ. Σε μια εποχή που το περιβάλλον βρίσκει τη θέση του στις πρώτες θέσεις της παγκόσμιας ατζέντας, ο 62χρονος Αμερικανός ζωντανεύει εννέα χαρακτήρες, το παρελθόν των οποίων συνδέεται ποικιλοτρόπως με τα δέντρα και που τώρα παλεύουν για τη σωτηρία των δασών. Το δαιδαλώδες και πληθωρικό μυθιστόρημά του διασχίζει τις Ηνωμένες Πολιτείες γεωγραφικά και χρονικά, έχοντας έναν προσανατολισμό σαφώς ακτιβιστικό –το βιβλίο εντάσσεται σε αυτό που λέμε «climate fiction»–, ωστόσο ο Πάουερς, άριστα διαβασμένος (μελέτησε 120 βιβλία, όπως έχει πει), αντιμετωπίζει τα δέντρα ως όντα μη ανθρώπινα, που γίνονται μάρτυρες ανθρώπινων στιγμών.
Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ένα από τα βιβλία που μελέτησε ο Πάουερς ήταν και το «Ο άντρας που φύτευε δέντρα» (εκδ. Άγρα) του Ζαν Ζιονό. Στη νουβέλα αυτή του 1953 (ένα από τα πρώτα συνειδητά «πράσινα» κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας) συναντάμε έναν μοναχικό βοσκό που δεντροφυτεύει με υπομονή μια άδεντρη πλαγιά στις Κάτω Άλπεις. Η σημερινή επανέκδοση συνοδεύεται με όμορφες ξυλογραφίες και ένα αποκαλυπτικό επίμετρο από την κόρη του συγγραφέα.
Η Ρέιτσελ Κασκ. © Patrice NORMAND/Leextra via Leemage/visualhellas.gr
Ελεύθερες γυναίκες, απαίσιοι άντρες
Μετά το «Περίγραμμα» και τη «Μετάβαση», κυκλοφορεί πλέον από τις εκδόσεις Gutenberg και το τρίτο μέρος της τριλογίας της Ρέιτσελ Κασκ με τίτλο «Κύδος», ένα έργο που στο σύνολό του έχει βρει τη θέση του ανάμεσα στα σημαντικά της λογοτεχνίας του τρέχοντος αιώνα. Χαρακτηρίζεται ως auto-fiction, με τη Φαίη, την ηρωίδα της Κασκ, να μοιάζει τόσο πολύ στη δημιουργό της, ώστε να νιώθουμε ότι εν μέρει η συγγραφέας αυτοβιογραφείται. Αυτό, πάντως, που κάνει πρωτίστως είναι να βιογραφεί τους ανθρώπους γύρω της. Η ίδια κρύβεται ή αποκαλύπτεται μέσα από τους άλλους. Ίσως επειδή αυτό που τελικά εξετάζει είναι η πιθανότητα, μέσα από έναν λαβύρινθο επιλογών, υποχρεώσεων, τύχης, αλλά και ταυτότητας, να υπάρχει κάτι που να μοιάζει με ελευθερία. Ελευθερία για τη Φαίη ειδικά και τη σύγχρονη γυναίκα γενικά.
Θα είχε ενδιαφέρον να ζητούσαμε επ’ αυτού τη γνώμη των πρωταγωνιστών της συλλογής κειμένων του Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας με τίτλο «Σύντομες συνεντεύξεις με απαίσιους άντρες» (εκδ. Κριτική). Μετά είκοσι χρόνια από τη δημοσίευση του βιβλίου, και ενώ σήμερα η περίπτωση της «επιθετικής αρρενωπότητας» συζητιέται δημοσίως σε νέα βάση, η ιδιοφυής γραφή ενός κατάμαυρου και μαεστρικά υπερβολικού Γουάλας προκαλεί αμηχανία, τη στιγμή που μέσα από τις σελίδες του ξεφυτρώνουν απίθανες καρικατούρες σύγχρονων αντρών.
Ο Τομ Γουλφ. © AP Photo/Bebeto Matthews
Όψεις των Ηνωμένων Πολιτειών
Δύο νέα βιβλία του μεγάλου Τζέιμς Μπόλντουιν, αμφότερα από τις εκδόσεις Πόλις: το ένα, «Δεν είμαι ο νέγρος σου», αποτελείται από τις σημειώσεις του συγγραφέα στις οποίες αργότερα βασίστηκε το ομώνυμο ντοκιμαντέρ του Ραούλ Πεκ, ενώ το άλλο είναι το τελευταίο μυθιστόρημα του Μπόλντουιν, «Το κουαρτέτο του Χάρλεμ», γραμμένο το 1979. Ο «αυτοκράτορας της σόουλ» Άρθουρ Μοντάνα βρίσκεται νεκρός στην πρώτη πρόταση του μυθιστορήματος και ο αδερφός του, Χαλ, ανατρέχει στη διαδρομή του στον κόσμο της μουσικής, στη δίνη του ρατσισμού και της ομοφοβίας. Στην κηδεία του Μπόλντουιν, το 1987, η Τόνι Μόρισον εκφώνησε έναν λόγο, όπου αναφερόταν στον μυθιστορηματικό Χαλ ως παράδειγμα για το πώς αυτός ο σπουδαίος συγγραφέας μάς βοήθησε να κοιτάξουμε τους εαυτούς μας. Παρεμπιπτόντως, επανεκδόθηκε το «Αγαπημένη» (εκδ. Παπαδόπουλος) της Μόρισον, το πιο σπαρακτικό μυθιστόρημα της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας, αλλά και το «Γκίλιαντ» (εκδ. Μεταίχμιο) της Μέριλιν Ρόμπινσον, ένα μυθιστόρημα που έγινε γνωστό και ως το αγαπημένο βιβλίο του Μπαράκ Ομπάμα.
Αντιθέτως, για πρώτη φορά μεταφράζεται το «Σκληρή βροχή» (εκδ. Κλειδάριθμος) του Ντον Κάρπεντερ, ένα ξεχασμένο αριστούργημα από τη δεκαετία του ’60, που απέκτησε με τα χρόνια όλο και μεγαλύτερη φήμη, κερδίζοντας μια θέση στον κανόνα της μεταπολεμικής αμερικανικής λογοτεχνίας. Μια ιστορία δρόμου στις γειτονιές του Πόρτλαντ, μια ιστορία φυλακής και περιθωρίου, μια ιστορία βασανισμένων ψυχών. Την εισαγωγή υπογράφει ο Τζορτζ Πελεκάνος.
Νέα Υόρκη: το μυθιστόρημα του Τομ Γουλφ «Η πυρά της ματαιοδοξίας» (εκδ. Σέλας), γνωστό και από τη μεταφορά του στο σινεμά από τον Μπράιαν ντε Πάλμα, είναι ένα ογκώδες έπος που ζωντανεύει την αμερικανική μητρόπολη της δεκαετίας του ’80, τα χάρτινα πρότυπα της ταχύτητας της ζωής, τη λάμψη της Γουόλ Στριτ που τσαλακώνεται στις φτωχογειτονιές του Μπρονξ. Η Νέα Υόρκη χρησιμεύει ως φόντο και στο πρόσφατο και πολυσυζητημένο μυθιστόρημα της νεαρής Ζακλίν Γούντσον, «Ένα άλλο Μπρούκλιν» (εκδ. Πόλις), μια ιστορία μεγαλώματος, αντίστροφα έστω, καθώς η αφηγήτρια καταθέτει τις αναμνήσεις της από τα εφηβικά της χρόνια στη σκιά μιας περιοχής ανήσυχης, τρομακτικής, αξέχαστης. Και μια άλλη όψη της Νέας Υόρκης, δοσμένη από τον Άμορ Τόουλς: στο «Καλή κοινωνία» (εκδ. Διόπτρα) ο συγγραφέας του πολυδιαβασμένου «Ένας τζέντλεμαν στη Μόσχα» μας μεταφέρει αυτή τη φορά στην εποχή της Μεγάλης Ύφεσης. Παιχνίδια επιβίωσης τριών νεαρών υπό τους ήχους της τζαζ, με το όραμα μιας καλύτερης ζωής.
Τις Ηνωμένες Πολιτείες, όμως, δεν τις εξερευνούν μόνοι οι Αμερικανοί. Οι ήρωες της Μεξικανής Βαλέρια Λουισέλι στο «Το αρχείο των χαμένων παιδιών» (εκδ. Μεταίχμιο) πραγματοποιούν ένα ταξίδι με αυτοκίνητο από την ανατολή προς τη δύση: η αφηγήτρια μαζί με την κόρη της, τον άντρα της και τον γιο του αφήνουν τη Νέα Υόρκη, με την προσωπική τους ιστορία να εναλλάσσεται με εκείνες των ανήλικων παιδιών από το Μεξικό που εγκλωβίζονται στα κέντρα κράτησης στα σύνορα. Η Λουισέλι χρησιμοποιεί μετα-αφηγηματικές τεχνικές, τις ενσωματώνει στις παραδοσιακές αρετές της πεζογραφίας και μας δείχνει για τι πράγμα είναι ικανή η λογοτεχνία τον 21ο αιώνα.
Ο Αλμπέρτο Μοράβια. © Robert DOISNEAU/Gamma-Rapho/Getty Images/Ideal Image
Ένα ιταλικό ζευγάρι
Το 1929 ο Αλμπέρτο Μοράβια, ετών 22, πλήρωσε από την τσέπη του για την έκδοση του μυθιστορήματος «Οι αδιάφοροι», που αποτέλεσε την αφετηρία της τεράστιας λογοτεχνικής του σταδιοδρομίας. Επανεκδίδεται σήμερα από τα Ελληνικά Γράμματα. Μέσα από μια πολύπλοκη ερωτική-οικογενειακή υπόθεση, ο Μοράβια περιγράφει το υπαρξιακό κενό ενός νεαρού ανθρώπου και το μικρόβιο της απάθειας και του συμβιβασμού, την περίοδο της ανόδου του Μουσολίνι. Μερικά χρόνια αργότερα, γνωστός πια συγγραφέας, ο Μοράβια παντρεύτηκε την Έλσα Μοράντε και της μετέδωσε την αγάπη για τη γραφή. Η Μοράντε άρχισε να γράφει – έγραψε λίγο, αλλά έγραψε καλά και κυρίως έγραψε την «Ιστορία» (εκδ. Καστανιώτη), ένα τρομερό κείμενο για τη Ρώμη στον καιρό του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Πέραν των προαναφερθέντων, τους τελευταίους μήνες η ιταλική λογοτεχνία είχε την τιμητική της στην ελληνική εκδοτική παραγωγή. Εδώ αναφέρουμε μόνο το «Οικογενειακό λεξικό» (εκδ. Καστανιώτη), αυτή τη μυθιστορηματική αυτοβιογραφία της Ναταλία Γκίνζμπουργκ που διατρέχει τον ιταλικό 20ό αιώνα, όπως αυτός σημαδεύτηκε από τον φασισμό. Η Γκίνζμπουργκ απαντά με τη δύναμη των λέξεων, της σκέψης, των ανθρώπων. Από τη νεότερη γενιά προτείνουμε τον Ρωμαίο Φάμπιο Στάσι, τον οποίο γνωρίσαμε με τη «Χαμένη αναγνώστρια», όπως και τον ήρωά του, Βίντσε Κόρσο, ο οποίος επιστρέφει τώρα με μια καινούργια ιστορία, «Κάθε σύμπτωμα έχει ψυχή» (εκδ. Ίκαρος). Ο Κόρσο έχει πάψει να πιστεύει στην αγάπη, όπως λέει, ωστόσο πιστεύει στα βιβλία, όπως μαρτυρά και το επάγγελμά του: βιβλιοθεραπευτής. Έχει το χάρισμα να προτείνει βιβλία για να απαλύνει τον πόνο.
Ο Ίαν Μακ Γιούαν. © Damien Grenon/AFP/Visualhellas.gr
Αφετηρία η Ευρώπη
Πότε θα πρέπει να αποδώσουμε την ανθρώπινη ιδιότητα σε μια μηχανή; Όταν δεν μπορούμε να διακρίνουμε τη διαφορά ανάμεσα σε ένα ρομπότ και έναν άνθρωπο, σύμφωνα με τον Άλαν Τιούρινγκ, ο οποίος παραδόξως είναι ολοζώντανος στο Λονδίνο του 1980 σε αυτό το μυθιστόρημα εναλλακτικής ιστορίας και επιστημονικής φαντασίας, «Μηχανές σαν κι εμένα» (εκδ. Πατάκη) του Ίαν Μακ Γιούαν – ο κορυφαίος Άγγλος πεζογράφος καταπιάνεται εδώ με το ζήτημα των ορίων της τεχνητής νοημοσύνης. Μικρή παρένθεση με το «Χ, Ψ & Ζ» (εκδ. Κλειδάριθμος), μια και αναφέρθηκε ο Τιούρινγκ, καθώς ο ανιψιός του, Ντέρμοτ Τιούρινγκ, περιγράφει την αληθινή ιστορία γύρω από το πώς έσπασε ο κωδικός Enigma.
Σε εντελώς διαφορετικό κλίμα κινείται ο Κολμ Τόιμπιν στο «Σπίτι με ονόματα» (εκδ. Ίκαρος), όπου μελετά τους αρχαίους τραγικούς και αφηγείται με τον δικό του τρόπο, με απόλυτο σεβασμό, θαυμασμό και γνώση, την ιστορία του οίκου των Ατρειδών. Η Κλυταιμνήστρα είναι καταπληκτική στα χέρια του Ιρλανδού συγγραφέα. Εν τω μεταξύ, ο Τόιμπιν έζησε κάποια χρόνια στη Βαρκελώνη, όπου συναντάμε τον Ζάουμε Καμπρέ: τρία χρόνια μετά τη σαρωτική επιτυχία που γνώρισε στη χώρα μας το «Confiteor», κυκλοφορεί ένα παλιότερο βιβλίο του, «Η σκιά του ευνούχου» (εκδ. Πόλις). Ο Καταλανός συγγραφέας (και εδώ) χρησιμοποιεί τη μνήμη για να μιλήσει για τους ανθρώπους και τους τόπους, την Ισπανία του Φράνκο. Ο ισπανικός εμφύλιος, το αναρχικό κίνημα και συγκεκριμένα το πρόσωπο του Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι είναι το θέμα του κλασικού βιβλίου του Χανς Μάγκνους Έντσενσμπεργκερ «Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας», που επανεκδίδεται σήμερα από την Εστία. Κάτι ανάμεσα σε μυθιστόρημα, βιογραφία, συλλογή ντοκουμέντων και πολιτικό προβληματισμό, το πολυδιαβασμένο έργο του 90χρονου σήμερα Γερμανού συγγραφέα ολοκληρώνεται με τον θάνατο του Ντουρούτι το 1936.
Ευθεία μπροστά από τη θάλασσα της Καταλονίας σταματάμε στην Κορσική, έναν τόπο που επίσης παλεύει για την ανεξαρτησία του, γεγονός που απασχολεί εν μέρει τον Ζερόμ Φεραρί στο μυθιστόρημα «Κατ’ εικόνα του» (εκδ. Στερέωμα), που απέσπασε πέρυσι το βραβείο λογοτεχνίας της Le Monde. Ο συγγραφέας περιηγείται σε μια σειρά συγκρούσεων, σε διαμάχες και πολέμους, ακολουθεί τις φωτογραφίες που αποτύπωσαν τα γεγονότα, θρηνεί για το σύντομο της ζωής.
«Η μόνη αλήθεια είναι ο θάνατος», όπως λέει και ο Μαΐρ Γκουβέν στην πρώτη πρόταση του «Μεγάλος αδερφός» (εκδ. Ίκαρος): δύο αδέλφια, μουσουλμάνοι, μεγαλώνουν στα προάστια του Παρισιού. Θα τραβήξουν διαφορετικούς δρόμους, μέσα από τους οποίους ο Γκουβέν μιλάει για το τι σημαίνει να νιώθεις ξένος, να μαθαίνεις να μισείς, να μην καταλαβαίνεις και να μη σε καταλαβαίνουν. Από το Παρίσι του σήμερα πάμε στο Παρίσι της δεκαετίας του ’80, όπου συναντάμε τον Χούλιο Κορτάσαρ στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Το «Πόσο αγαπάμε την Γκλέντα» (εκδ. Opera) είναι μια συλλογή διηγημάτων στην οποία ο Αργεντινός συγγραφέας είναι ελαφρώς πιο «μαζεμένος» (σε σχέση, ας πούμε, με την αμέσως προηγούμενη, «Ένας κάποιος Λούκας»), δημιουργώντας ιστορίες με τη συναισθηματική ελευθερία και την ώριμη ευφυΐα της φαντασίας του.
Και τώρα, στο Παρίσι του Μεσοπολέμου: ο Πιερ Λεμέτρ υπογράφει το «Χρώματα της πυρκαγιάς» (εκδ. Μίνωας), τη συνέχεια του πολυδιαβασμένου (και κινηματογραφικού, πλέον) «Καλή αντάμωση εκεί ψηλά», φέρνοντας σε θέση πρωταγωνίστριας τη Μαντλέν, που καλείται να ηγηθεί σε έναν κόσμο ακατάλληλο για όνειρα, ατυχίες και γυναίκες. Το Παρίσι υπήρξε την περίοδο εκείνη μια παγκόσμια πρωτεύουσα της λογοτεχνίας, πόλος έλξης των μεγαλύτερων συγγραφέων της εποχής – η Τζούνα Μπαρνς έφτασε από την Αμερική το 1920, γνώρισε τον Τζόις, τον Έλιοτ, τη Στάιν και τη Θέλμα Γουντ, την οποία και ερωτεύτηκε. Η μεγάλη τους και περιπετειώδης αγάπη βρίσκεται στο επίκεντρο του θρυλικού μυθιστορήματος του μοντερνισμού, «Νυχτοδάσος» (εκδ. Gutenberg). Ένα εκκεντρικό βιβλίο (και ευαγγέλιο της λεσβιακής λογοτεχνίας) που το διατρέχει ένας ξέφρενος, ποιητικός λόγος. Λέει ένας χαρακτήρας (ο γιατρός): «Είναι στ’ αλήθεια αναγκαίος τόσος πόνος για να δημιουργηθεί η ομορφιά;».
Στο Παρίσι του Μεσοπολέμου έζησε και ο Αντρέ Μαλρό, ταξιδεύοντας παράλληλα στην Ασία, και ο καρπός των εμπειριών του στην Άπω Ανατολή αποτυπώθηκε εν πολλοίς και στο έργο του. Η «Ανθρώπινη μοίρα» (εκδ. Μεταίχμιο) είναι ένα σπουδαίο πολιτικό-φιλοσοφικό μυθιστόρημα τοποθετημένο στη Σαγκάη την εποχή της αποτυχημένης κομμουνιστικής επανάστασης. Την ίδια εποχή επισκέπτεται τη Σαγκάη και ο μυθιστορηματικός Κρίστοφερ Μπανκς, ο πρωταγωνιστής του «Όταν ήμαστε ορφανοί» (εκδ. Ψυχογιός) του Καζούο Ισιγκούρο. Ο Μπανκς αναζητά τα χαμένα ίχνη των γονιών του σε ένα βιβλίο όπου ο νομπελίστας συγγραφέας φλερτάρει με το αστυνομικό μυθιστόρημα, συνεπής στη διάθεσή του να εξερευνήσει κάθε λογοτεχνικό είδος.
Αυστρία, τέλη της δεκαετίας του ’60: ο Τόμας Μπέρνχαρντ, ο γίγαντας των αυστριακών γραμμάτων, δημοσίευσε τα «Γεγονότα» (εκδ. Εξάντας), μια συλλογή μικρογραφιών, οι ήρωες των οποίων παγιδεύονται σε απίθανες καταστάσεις. Δέκα χρόνια αργότερα, η επίσης Αυστριακή Μαριάνε Φριτζ δημοσίευσε το «Η βαρύτητα των σχέσεων» (εκδ. Γαρβιηλίδης). Δεν έχετε διαβάσει τίποτα σαν κι αυτό. Η Φριτζ γράφει σε υπερένταση, δημιουργώντας έναν αλλόκοτο και οριακά κωμικό φλοιό γύρω από τη σκληρή πραγματικότητα στη μεταπολεμική Αυστρία.
Πολλά χρόνια νωρίτερα, ένας νεαρός, ευρισκόμενος σε κατάσταση μέθης, πούλησε τη γυναίκα και το μωρό του σε έναν ναυτικό. Είναι ο πρωταγωνιστής του Τόμας Χάρντι στο «Ο δήμαρχος του Κάστερμπριτζ» (εκδ. Gutenberg), ο οποίος μετανιώνει και αλλάζει ζωή, αλλά το παρελθόν δεν σβήνεται. Με τη μαγεία που καμιά φορά φέρνουν οι κλασικοί στη ζωή μας, ο Χάρντι μελετά υποδειγματικά τον ανθρώπινο χαρακτήρα.
Στη σκιά του πολέμου
Ο Πολωνός Μπρούνο Σουλτζ, ένα λαμπρό λογοτεχνικό αστέρι ύψιστης αφηγηματικής ικανότητας, έγραψε δύο συλλογές διηγημάτων τη δεκαετία του ’30 – δολοφονήθηκε από τους ναζί το 1942. Οι δύο συλλογές του μαζί με τα υπόλοιπα διασωθέντα κείμενά του κυκλοφορούν στην πολύτιμη έκδοση «Άπαντα τα πεζά» (εκδ. Καστανιώτη). Παρόμοια μοίρα με τον Σουλτζ είχε και ο Γερμανοεβραίος συγγραφέας Ούλριχ Αλεξάντερ Μπόσβιτς, ο οποίος σκοτώθηκε επίσης το ’42 σε ηλικία 27 ετών. Είχε προλάβει να γράψει το ανατριχιαστικό μυθιστόρημα «Ο ταξιδιώτης» (εκδ. Κλειδάριθμος), ένα ντοκουμέντο μεταξύ άλλων για τη «Νύχτα των Κρυστάλλων».
Την ίδια στιγμή, το Λονδίνο άρχιζε να καλύπτεται από τη σκιά της επικείμενης καταστροφής, κάτι που περιγράφεται από τον Πάτρικ Χάμιλτον στο «Πλατεία Χανγκόβερ» (εκδ. Στερέωμα). Σε αυτή τη μαύρη κωμωδία πρωταγωνιστεί ένας σπάνιος χαρακτήρας, ο Τζορτζ Χάρβεϊ Μπόουν, αλκοολικός, ψυχικά ασταθής, ερωτευμένος με μια γυναίκα που τον εκμεταλλεύεται και την οποία, όταν πέφτει στις «νεκρές φάσεις» του, ονειρεύεται να σκοτώσει.
Αμέσως μετά τον πόλεμο, και έχοντας κατά τη διάρκειά του συμμετάσχει στη γαλλική αντίσταση, ο Σάμουελ Μπέκετ έγραψε το διήγημα «Το τέλος» (εκδ. Αλεξάνδρεια), το οποίο δεν έχει μεν καμία (άμεσα, τουλάχιστον) σύνδεση με τον Β΄ Παγκόσμιο, ωστόσο εισάγει τον αναγνώστη στη μεταπολεμική περίοδο, σε μια εποχή όπου κυριαρχεί η ματαιότητα και το παράλογο. Ο ήρωάς του είναι ένας περιπλανώμενος ηλικιωμένος «χωρίς το θάρρος να βάλει τέλος ή τη δύναμη να συνεχίσει».
Ο Ντάβιντ Γκρόσμαν. © Rina Castelnuovo/The New York Times
Ευρύτερη Μέση Ανατολή
Το «Η προσευχή του αηδονιού» (εκδ. Gutenberg) είναι το πρώτο βιβλίο του Αιγύπτιου Τάχα Χουσεΐν (1889-1973) που μεταφράζεται στη γλώσσα μας. Εμβληματική μορφή της αραβικής λογοτεχνίας και για δεκαετίες υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ, ο Χουσεΐν αφηγείται μια σκληρή ιστορία γύρω από την αβάσταχτη πραγματικότητα της ζωής στην ενδοχώρα της Αιγύπτου τη δεκαετία του ’30. Πρώτη γνωριμία και με τον Αμπντελφατάχ Κιλιτό, «Αρχαιολογία» (εκδ. Αντίποδες), μια συλλογή μικρογραφιών στις οποίες ο Μαροκινός συγγραφέας αναπλάθει γεγονότα ή ιδέες που έχει ανασύρει από τις παραδόσεις, τη μυθολογία και τα ιερά κείμενα, ενώ πρωτοεμφανιζόμενος στα ελληνικά είναι και ο Ιρακινός Σινάν Αντούν με το βραβευμένο μυθιστόρημά του «Η ροδιά μονάχα ξέρει» (εκδ. Καστανιώτη), στο οποίο κυριαρχεί η πικρή, σύγχρονη ιστορία της χώρας του. Κλείνοντας αυτόν τον κύκλο των πρώτων εμφανίσεων, παραδόξως δεν είχε μέχρι σήμερα μεταφραστεί ποτέ ο Σμουέλ Γιοσέφ Αγκνόν, τον οποίο γνωρίζουμε μέσα από τα διηγήματα της συλλογής «Στο σπίτι του πατέρα» (εκδ. Καστανιώτη). Ο Αγκνόν γεννήθηκε το 1888 στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, αλλά, όπως είπε παραλαμβάνοντας το Νόμπελ (1966), νιώθει ότι γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ, στην οποία άλλωστε πέρασε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του. Στην Ιερουσαλήμ γεννήθηκε σίγουρα ο Ντάβιντ Γκρόσμαν, ο οποίος κέρδισε πρόπερσι το διεθνές Booker για το «Ένα άλογο μπαίνει σ’ ένα μπαρ» (εκδ. Ψυχογιός): ένας stand-up κωμικός εμφανίζεται στη σκηνή, κάνει τα αστεία του, ορισμένα άβολα και προσβλητικά, ωστόσο προκαλεί αρκετό γέλιο, πριν παρασυρθεί σε ένα μονοπάτι επικίνδυνα προσωπικό και σκληρό.
Το «Σιττ Μαρί-Ροζ» (εκδ. Άγρα), γραμμένο το 1977, είναι ίσως το σημαντικότερο έργο της Λιβανέζας συγγραφέα και καλλιτέχνιδας Ετέλ Αντνάν: στο μυθιστόρημα αποτυπώνεται η φυσιογνωμία της κοινωνίας της Βηρυτού την περίοδο του Εμφυλίου και, με αφετηρία όσα συμβαίνουν στην ηρωίδα που δίνει το όνομά της στον τίτλο, περιγράφεται η θέση της γυναίκας στον αραβικό κόσμο. Μεταφράστηκε επίσης το «Η μαντόνα με το γούνινο παλτό» (εκδ. Ροές) του Τούρκου Σαμπαχατίν Αλί, η ιστορία ενός έρωτα στο Βερολίνο του Μεσοπολέμου – οι σελίδες όπου περιγράφεται ο πανικός που κυριεύει τον Ραΐφ μπροστά στη Μαρία είναι απολαυστικές. Το βιβλίο χάθηκε στη λήθη όταν γράφτηκε (1943), αλλά έγινε διεθνές μπεστ σέλερ πολλές δεκαετίας αργότερα και έφτασε τα τελευταία χρόνια να διαβάζεται στην Τουρκία περισσότερο και από τον νομπελίστα Ορχάν Παμούκ, του οποίου ένα από τα μεγάλα βιβλία (σε αξία, αλλά και όγκο), «Με λένε κόκκινο», επανεκδόθηκε από τον Πατάκη. Ένα δαιδαλώδες μεταμοντέρνο μυθιστόρημα, γεμάτο γρίφους και νοήματα στην καρδιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Τρεις (παρόμοιοι) Ρώσοι
Βίκτορ Σερζ, Αντρέι Πλατόνοφ, Δανιήλ Χαρμς – οι ομοιότητες μεταξύ των τριών είναι αρκετές και ενδιαφέρουσες. Ρώσοι και οι τρεις, έζησαν στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, η ζωή τους υπήρξε σύντομη ή και πολύ σύντομη (ο Χαρμς πέθανε στα 36 του), αντιμετώπισαν διαφόρων ειδών προβλήματα με το σοβιετικό καθεστώς και, τελικά, δεν βρήκαν τη θέση που τους άξιζε στον λογοτεχνικό κανόνα παρά μόνο στη σύγχρονη εποχή. Από τον Σερζ διαβάζουμε το «Υπόθεση Τουλάγεφ» (εκδ. Θύραθεν), επανέκδοση του γνωστού μυθιστορήματος στο οποίο ο συγγραφέας αναφέρεται στην περίπτωση μιας δολοφονίας και στο πόσο εύκολο ήταν στα σταλινικά χρόνια να βρεθεί κανείς σε θέση κατηγορουμένου. Από τον Πλατόνοφ διαβάζουμε τις δύο υπέροχες «καφκικές» νουβέλες του στο «Ευτυχισμένη Μόσχα» (εκδ. Καστανιώτη) – σπουδαία γλώσσα και συμβολισμοί, σαρκασμός, πολιτική ειρωνεία. Όσο για τον Χαρμς, διαβάζουμε το «Βρέχει γριές και άλλες ιστορίες» (εκδ. Κοβάλτιο), μια συλλογή των απίθανων κειμένων αυτού του ιδιαίτερου μυαλού, που μπορούσε να αφουγκραστεί τα νοήματα του παραλόγου που αργότερα θα καθιερώνονταν στη λογοτεχνική παράδοση της Ευρώπης.
Αληθινά πρόσωπα
Την άνοιξη του 1936, ο Πάμπλο Πικάσο πέρασε ένα διάστημα σε ένα μικρό χωριό της Κυανής Ακτής, γευματίζοντας καθημερινά στο Café Paradis και αλλάζοντας τη ζωή μιας δεκαεπτάχρονης κοπέλας που συνάντησε εκεί, η εγγονή της οποίας θα ανατρέξει στο παρελθόν, στις γεμάτες γεύσεις και χρώματα σελίδες του «Μαγειρεύοντας για τον Πικάσο» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα) της Καμίλ Όμπρεϊ. Τα αληθινά πρόσωπα συχνά φέρνουν μια γοητεία στα μυθιστορήματα, όπως συμβαίνει και στις «Τελευταίες μέρες της νύχτας» (εκδ. Κλειδάριθμος) του Γκράχαμ Μουρ, που μας μεταφέρει στον «πόλεμο του ρεύματος» ανάμεσα στον Τόμας Έντισον και τον Τζορτζ Γουεστινγκχάουζ. Ή στο μυθιστόρημα της Ιλόνα Γέργκερ «Ο Μαρξ στον κήπο του Δαρβίνου» (εκδ. Utopia), στο οποίο οι δύο άντρες που το 1881 ζούσαν σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων στο Λονδίνο συναντήθηκαν ένα βράδυ τυχαία. Η συνάντηση δεν έγινε ποτέ, αλλά αυτή είναι μια λεπτομέρεια που δεν χρειάζεται να χαλάσει μια ωραία ιστορία.
Πάντως, ο Αϊνστάιν σίγουρα συνάντησε τον Κουρτ Γκέντελ στο Πρίνστον και, σύμφωνα με τον συγγραφέα Τζιμ Χουλτ, στους καθημερινούς τους περιπάτους συζητούσαν στα γερμανικά και είχαν όρεξη να μιλάνε μόνο μεταξύ τους. Το «Όταν ο Αϊνστάιν περπατούσε με τον Γκέντελ» (εκδ. Τραυλός) δεν έχει μυθοπλαστικά στοιχεία, αλλά πρόκειται για ένα επιστημονικό αφήγημα δοσμένο ευρηματικά γύρω από τη γνωριμία των δύο αντρών.
Στα δικά μας, η Καρολίνα Μέρμηγκα γράφει ένα ιστορικό μυθιστόρημα με ήρωα τον Ιωάννη Καποδίστρια, το «Κάτι κρυφό μυστήριο» (εκδ. Μελάνι), φτιάχνοντας ένα όμορφο μείγμα από ντοκουμέντα και φαντασία. Κατά σύμπτωση, από τον Καποδίστρια εμπνέεται και ο Άρης Σφακιανάκης στο «Η σκιά του κυβερνήτη» (εκδ. Κέδρος).
Ο Γκιγιόμ Μίσο. © Patrick Fouque/Paris Match via Getty Images/Ideal Image
Έγκλημα και ιστορία
Τον Δικαστή Τι ίσως τον γνωρίζετε, αυτή τη μυθική μορφή της κινέζικης ιστορίας, πάνω στην οποία βασίστηκαν κλασικές περιπέτειες για την εποχή της δυναστείας Τανγκ (618-907 μ.Χ.), τις οποίες διασκεύασε με επιτυχία τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 ο Ρόμπερτ βαν Γκούλικ, σεβόμενος το ύφος τους και προσθέτοντας λεπτομέρειες στην πλοκή με τη μεθοδική, υπνωτιστική γραφή του. Τα «Φόνοι στον δρόμο του μεταξιού» και «Το στοιχειωμένο παραβάν» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μίνωας.
Στη σύγχρονη παραγωγή ξεχωρίζει το νέο μυθιστόρημα του Γκιγιόμ Μισό, «Το κορίτσι και η νύχτα» (εκδ. Διόπτρα), ένα θρίλερ αγωνίας στο οποίο ο πολυγραφότατος συγγραφέας (και εκδοτικό φαινόμενο στη Γαλλία) συνδέει μια απόσταση 25 ετών, από το έγκλημα στο σήμερα, ανακατεύοντας μια μυστηριώδη εξαφάνιση, ένα σχολικό reunion και το απαιτούμενο αίμα. Στην κατηγορία των λεγόμενων page-turner ανήκει και το «Φτυάρι» (εκδ. Μεταίχμιο), το πρώτο μυθιστόρημα της νεαρής Βελγίδας Λίζε Σπιτ, που διαβάζεται πλέον σε όλη την Ευρώπη. Τα λιγοστά παιδιά ενός φλαμανδικού χωριού παρασύρονται από την ασφυξία του μικρού τόπου και επινοούν ένα «ανήθικο» παιχνίδι με καταστροφικά αποτελέσματα.
Η ιταλική παραγωγή ήταν πλούσια και στο αστυνομικό βιβλίο. Στη «Μέθοδο του φοίνικα» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα) του Αντόνιο Φούσκο, μια γυναίκα βρίσκεται νεκρή, ο ένοχος εντοπίζεται εύκολα, μόνο που είναι κι αυτός νεκρός. Την υπόθεση αναλαμβάνει ο αστυνόμος Καζαμπόνα, ένας από τους πιο καλοφτιαγμένους μυθιστορηματικούς ντετέκτιβ της εποχής. Προτείνουμε επίσης το «Στην κολόνα του θανάτου» (εκδ. Angelus Novus) του Τζουλιάνο Σαντόρνο, ο οποίος χρησιμοποιεί μια υπόθεση φόνου στα περίχωρα της Ρώμης για να μιλήσει για την πολιτική κατάσταση στη χώρα, την οικονομική ανισότητα, την κοινωνική φθορά. Κυκλοφόρησε επίσης το «Μυστικό» (εκδ. Κέδρος) του δημοσιογράφου Αντόνιο Φεράρι, ο οποίος ερεύνησε με πάθος τη δολοφονία του Άλντο Μόρο και έγραψε ένα μυθιστόρημα αστυνομικού-πολιτικού χαρακτήρα για την υπόθεση που συντάραξε την Ιταλία το 1978.
Κατά τα άλλα, μόλις κυκλοφόρησε η «Θύελλα» (εκδ. Κλειδάριθμος) του Τζέιμς Ελρόι – ο «βασιλιάς» της αμερικανικής αστυνομικής λογοτεχνίας συνεχίζει μετά το «Perfidia» τη νέα τετραλογία του Λος Άντζελες τον καιρό που ακολούθησε το Περλ Χάρμπορ.
Στα ελληνικά του χώρου, προτείνουμε το «Φονικό στη Μεγάλη Εκκλησία» (εκδ. Πόλις) του Τεύκρου Μιχαηλίδη: μια δολοφονία στα εγκαίνια της Αγια-Σοφιάς, το έτος 537. Το ιστορικό πλαίσιο είναι εντελώς διαφορετικό για τον Πάνο Αμυρά, ο οποίος επιλέγει την περίοδο της γερμανικής κατοχής για ένα ακόμα μυθιστόρημα, «Τα λύτρα» (εκδ. Διόπτρα), μετά τον «Λιμό», όπου είχε πρωτοεμφανιστεί ο υπαστυνόμος Νίκος Αγραφιώτης.
Οι αστυνομικές ιστορίες τον καιρό του Β΄ Παγκοσμίου αποτελούν μια μικρή τάση διεθνώς. Απαιτείται έρευνα και ο Αμυράς την έχει κάνει, είναι εμφανές, και έτσι κινείται με άνεση σε μια «ξένη» εποχή. Υποδεχόμαστε, τέλος, και το πρώτο βιβλίο της νουάρ τριλογίας, «Τρεις βαθμοί μυωπίας» (εκδ. Κλειδάριθμος) του Ηρακλή Γεωργαντή.
Ελληνική πεζογραφία
Από τις πρόσφατες εκδόσεις της ελληνικής πεζογραφίας οφείλουμε να σταθούμε στο μυθιστόρημα της Μάρως Δούκα, «Πύλη εισόδου» (εκδ. Πατάκη), το οποίο είναι πιθανόν και ένα από τα πιο σημαντικά των τελευταίων ετών. Η αφήγηση μέσω ψευδωνύμων στο Facebook που διατηρούν αποστάσεις φέρνουν στο προσκήνιο μια ηλικιωμένη γυναίκα που μετράει τη ζωή που έζησε και δεν έζησε, που κοιτάει γύρω της, ψιθυρίζει και φωνάζει, προσπαθεί να καταλάβει και, τελικά, αυτοί που καταλαβαίνουμε είμαστε εμείς – καταλαβαίνουμε από τι είναι φτιαγμένη η σύγχρονη ελληνική κοινωνία, την κοιτάμε στα μάτια σαν να κοιτάμε τον καθρέφτη.
Ελληνική επαρχία: Στο «Μαύρο νερό» (εκδ. Κίχλη) ο Μιχάλης Μακρόπουλος περιγράφει την ιστορία ενός πατέρα και του ανάπηρου 20χρονου γιου του που επιμένουν να ζουν σε ένα καταραμένο χωριό στα βουνά της Ηπείρου – ο τόπος σιωπηλός, λίγο λίγο ερημώνει, επικρατεί μια αίσθηση απειλής και ακινησίας που σελίδα τη σελίδα αυτής της συνταρακτικής νουβέλας γίνεται θηλιά στον λαιμό του αναγνώστη. Το ίδιο συμβαίνει και στο «Μηλιά μου αμίλητη» (εκδ. Άγρα) του Παντελή Μπουκάλα, ο οποίος ανέλαβε την «ποιητική αναψηλάφηση» μιας αληθινής ιστορίας που προοριζόταν για το θέατρο. Είναι η ιστορία ενός φρικιαστικού εγκλήματος, του ξεπλύματος μιας «ντροπής», όπως συνέβη πριν από ενάμιση αιώνα σε ένα χωριό της Μάνης. Σε ένα άλλο ελληνικό χωριό (ορεινό, επινοημένο) ξετυλίγεται και η ιστορία του νέου μυθιστορήματος του Ισίδωρου Ζουργού, «Οι ρετσίνες του βασιλιά» (εκδ. Πατάκη). Ο συγγραφέας συνδέεται διακειμενικά με τον Σαίξπηρ και τον Ραμπελαί, ενώ ο πρωταγωνιστής του, ένας ηλικιωμένος άντρας, προσπαθεί να συνδεθεί με το παρελθόν, αλλά και με το παρόν του. Μυθιστόρημα πολύ υψηλού επιπέδου –άλλο ένα– από τον Θεσσαλονικιό συγγραφέα.
Το «Σκοτεινό Νησί» (εκδ. Ποταμός), όπως αναφέρεται εξαρχής, «είναι σχεδιασμένο στον ρευστό γεωγραφικό χάρτη του μέλλοντος». Ο Αντώνης Νικολής μάς υποδέχεται σε έναν πλανήτη όπου η στάθμη των θαλασσών έχει ανέβει, συνθέτοντας μια δυστοπία που χαρακτηρίζεται από μια τολμηρή αφήγηση, τη θεατρικότητα των διαλόγων και την εμβάθυνση σε έναν τρισυπόστατο πρωταγωνιστή. Το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν από δέκα χρόνια και επανακυκλοφορεί σήμερα με ένα κατατοπιστικό επίμετρο από τον συγγραφέα, που, όντας ανήσυχος και επιμελής, βελτίωσε το αρχικό κείμενό του.
Τρεις γενιές, οκτώ δεκαετίες, δέκα πρόσωπα και ισάριθμες αφηγήσεις, αμέτρητες και απρόβλεπτες συγκυρίες που συνθέτουν μια εποχή. Σε αυτό το πολυπρόσωπο μυθιστόρημα, «Κέρμα στον αέρα» (εκδ. Καστανιώτη), η Τασούλα Επτακοίλη συνδέει γεγονότα της ιστορίας και γεγονότα προσωπικά, πράγματα που συνηθίζονται και άλλα που όχι. Τις δεκαετίες διασχίζει και ο Νίκος Ξένιος στο πολιτικό μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική): η ψυχή ενός καθηγητή Ιστορίας γεμίζει μίσος και σκοτάδι, φτάνοντας να λέει ότι «όλοι οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι».
Ο Χρήστος Χρυσόπουλος γράφει για την επιρροή μιας νέας ζωής στους γύρω της στο «Άλμα» (εκδ. Νεφέλη), η Ξένια Κουναλάκη περιγράφει στο «Οξυγόνο» (εκδ. Πόλις) πώς μια ομάδα ανθρώπων που τη συνδέει ένα πένθος από τα φοιτητικά χρόνια διαχειρίζεται το παρόν, ο Στάθης Ιντζές συνθέτει πολύ σύντομα και αλλόκοτα διηγήματα (με αιφνιδιαστικά τελειώματα) στο «Η Μήνα και άλλες ιστορίες» (εκδ. Κίχλη) και η Σώτη Τριανταφύλλου συνεχίζει να σκαλίζει τη σοβιετική ιστορία στο «Λούνα παρκ στο ιερό βουνό» (εκδ. Πατάκη), περιγράφοντας τη δεκαετία του ’80 στη Γεωργία με αφορμή την (βασισμένη σε πραγματική ιστορία) αεροπειρατεία τεσσάρων Γεωργιανών που επιθυμούσαν να αυτομολήσουν στη Δύση. Τέλος, με το ενδιαφέρον που έχουν πάντα τα πρώτα βήματα, και ειδικά όταν πραγματοποιούνται σε πολύ νεαρή ηλικία, σημειώνουμε τα «Όταν φυσάει» (εκδ. Στερέωμα) της Αγγελίνας Κλαυδιανού και το «Patriot» (εκδ. Πόλις) του Μιχάλη Μαλανδράκη.
Επί προσωπικού
Ο Ηλίας Μαγκλίνης διεκδικεί τις αναμνήσεις του μέσα από μια πολυετή έρευνα στην ελληνική μεταπολεμική ιστορία, εντοπίζοντας τις πληγές που μεταφέρθηκαν από γενιά σε γενιά, από τον δολοφονημένο παππού του στον πατέρα του κι έπειτα στον ίδιο. Μέσα από τα ευρήματα ή και μέσα από τη διαδικασία της αναζήτησής τους, προκύπτει το αν μη τι άλλο συγκινητικό «Είμαι όσα έχω ξεχάσει» (εκδ. Μεταίχμιο). Άλλες οικογενειακές μνήμες: η αναστήλωση του πατρικού σπιτιού της στην Κέρκυρα δίνει στην Κατερίνα Χανδρινού το έναυσμα για ένα ταξίδι αναμνήσεων, κρίσεων και υπαρξιακής επανατοποθέτησης με εμβόλιμους δανεικούς στίχους και μια εν γένει ποιητική διάθεση. Το «Κορκύρα» έχει ως έκδοση έναν ιστορικό χαρακτήρα, καθώς είναι το πρώτο βιβλίο της επανέναρξης, έπειτα από τριάντα χρόνια, του ιστορικού, για την καλή λογοτεχνία (και καλή τυπογραφία), οίκου των Κειμένων. Η Κέρκυρα είναι ένα από τα λίγα μέρη που δεν επισκέπτεται ο Νίκος Βατόπουλος στο «Όπου και να ταξιδέψω» (εκδ. Μεταίχμιο), όπως διατρέχει την Ελλάδα φωτογραφίζοντας και παρατηρώντας «θραύσματα αστικού πολιτισμού που έμοιαζαν με λάφυρα». Μια στοχαστική καταγραφή σε 24 ελληνικές πόλεις, που αποδεικνύει ότι η προσωπική ματιά σε ένα ταξίδι είναι η πιο ωφέλιμη.
Η αφήγηση του Λέο Μαξίμ στο «Ψηλά τις καρδιές» (εκδ. Δώμα) είναι εντυπωσιακά γοητευτική, γιατί είναι εντελώς ανθρώπινη, χωρίς κανέναν πολιτικό χρωματισμό, χωρίς πάθος – μόνο ζωή. Η καθημερινή ζωή μιας οικογένειας, της δικής του, στην Ανατολική Γερμανία. Μια άλλη οικογένεια, αυτή των Τούνμπεργκ, γνωστή πλέον παγκοσμίως χάρη στη μικρή Γκρέτα, υπογράφει από κοινού το «Σκηνές από μια οικογένεια και έναν πλανήτη σε κρίση» (εκδ. Παπαδόπουλος), στο οποίο διαβάζουμε την ιστορία ενός σπιτιού που για να μείνει όρθιο προσπάθησε να αλλάξει τον κόσμο.
Δεν υπάρχει, πάντως, τίποτα πιο προσωπικό από την αλληλογραφία, η οποία ελαφρώς «αδιάκριτα» δημοσιεύεται συχνά μετά θάνατον σημαντικών προσώπων, αποτελώντας όμως αναμφίβολα ένα σπουδαίο εφόδιο για την κατανόηση των ανθρώπων, αλλά και του έργου τους. Είτε πρόκειται για την αλληλογραφία ανάμεσα σε δύο αδέλφια, όπως είναι τα γράμματα που αντάλλαξε ο Γιώργος Σεφέρης με την αδελφή του στο «Επιστολές στην αδελφή μου Ιωάννα» (εκδ. Μελάνι), είτε ανάμεσα σε ένα ζευγάρι, όπως τα γράμματα που αντάλλαξε ο Μ. Καραγάτσης με τη σύζυγό του Νίκη στο «Αλληλογραφία δύο ερωτευμένων» (εκδ. Εστία). Είτε για γράμματα που δεν εστάλησαν ποτέ, όπως το «Γράμμα στον πατέρα» (εκδ. Μεταίχμιο) που συνέταξε κάποτε ο Φραντς Κάφκα – ένα ανεπανάληπτο κείμενο.
Η Αν Σέξτον. ©AP Photo/Bill Chaplis
Ποίηση εντός και εκτός
Ο ποιητής συστήνεται ως εξής: «Γουόλτ Γουίτμαν, ένας κόσμος, γιος του Μανχάταν / Απείθαρχος, σαρκικός, αισθησιακός, τρώει, πίνει και ζευγαρώνει / χωρίς συναισθηματισμούς, χωρίς να στέκεται πάνω από άντρες και γυναίκες, ούτε μακριά τους / Εξίσου σεμνός όσο και αλαζόνας». Είναι στίχοι από τα «Φύλλα χλόης» (εκδ. Κέδρος), της σημαντικότερης ποιητικής σύνθεσης του 19ου αιώνα, την οποία ο Γουίτμαν έγραφε και ξανάγραφε σε όλη του τη ζωή. Η παρούσα έκδοση, πλήρης, με τον απαραίτητο σχολιασμό από τις Ελένη Ηλιοπούλου και Κατερίνα Ηλιοπούλου, είναι απαραίτητη για κάθε ποιητική βιβλιοθήκη.
Σημαντική έκδοση και αυτή του Ιταλού Ουμπέρτο Σάμπα, «Το βιβλίο των τραγουδιών» (εκδ. Βακχικόν). Μια ανθολογία χαρακτηριστική της πορείας του ποιητή που υπηρέτησε την τέχνη του με απλότητα και ειλικρίνεια, εστιάζοντας πάντα στην τεράστια δύναμη του προσωπικού βιώματος. Την ίδια εποχή με τον Σάμπα, στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, έζησε στην Καταλονία ο Κάρλες Ρίμπα, από τον οποίο διαβάζουμε το «Ελεγείες της Μπιερβίλλ» (εκδ. Printa), μια συλλογή εμπνευσμένη από ένα ταξίδι στη χώρα μας και την κλασική Ελλάδα. Πολύ ενδιαφέρουσα και η ανθολόγηση των Χαρτ Κρέιν, Σίλβια Πλαθ και Αν Σέξτον στο «Εγχειρίδιο αυτοχειρίας» (εκδ. Γαρβιηλίδης) – στον κόσμο των τριών ποιητών μάς ξεναγεί ο Γιάννης Αντιόχου, εξετάζοντας τον άξονα «ποίηση και αυτοχειρία». Πιο απλά, όπως αναρωτήθηκε κάποτε η Σέξτον: «Η ζωή είναι κάτι που το παίζεις;».
Καμιά φορά, με τις συλλογές ποίησης όπου δεν γνωρίζεις τι να περιμένεις, η έκπληξη είναι τέτοια που τη θυμάσαι για καιρό. Δεν συμβαίνει συχνά, αλλά συνέβη με το «Ίδρωσα να το πω» (εκδ. Πόλις) της Μαρίας Κοπανίτσα. Το καθημερινό σύμπαν, επιθυμίες και απογοητεύσεις, χιούμορ και αμηχανία. Τα ποιήματά της είναι γραμμένα με τέτοια ένταση και αυτοπεποίθηση, που κάνουν και τον αναγνώστη να νιώθει πιο δυνατός, πιο γεμάτος. Προτείνουμε και τη «Στίξη» (εκδ. Gutenberg) της Νασίας Λινάρδου-Μπλανσέ, που πειραματίζεται με τις θέσεις των λέξεων, τις μορφές των στίχων, προσθέτει μικρά πεζά και τελικά το βιβλίο της αφήνει την αίσθηση μιας απουσίας: «Σου είπα / είσαι ίχνη στο σώμα μου / Και μου είπες / Το σώμα ανήκει στις σκέψεις». Ενδιαφέρουσα και η δεύτερη δουλειά της Ελένης Παπανδρέου, «Ώρες» (εκδ. Ιωλκός), μια ποιητική, αφαιρετική αφήγηση για το πέρασμα του χρόνου και την αντικατάσταση της ζωής από τις αναμνήσεις.
Βιβλία για βιβλία
Αυτό που έκανε ο Κώστας Αρκουδέας είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο, αποδεικνύοντας ότι ανήκει σε αυτή την (μικρή ή μεγάλη) κοινότητα των ανθρώπων που όχι μόνο αγαπούν τα βιβλία, αλλά αγαπούν και να μιλούν γι’ αυτά. Το «Επικίνδυνοι συγγραφείς» (εκδ. Καστανιώτη) είναι ένας πληθωρικός τόμος, μια αφήγηση εξαιρετικά πλούσια που συγχρόνως κυλάει ταχύτατα, στην οποία πληροφορούμαστε θαυμαστές ιστορίες από τον κόσμο των συγγραφέων εκείνων που ενόχλησαν, που προκάλεσαν, που κυνηγήθηκαν. Όπως άλλωστε μας θυμίζει και ο Γουίλιαμ Μαρξ στο «Μίσος για τη λογοτεχνία» (εκδ. Πόλις), η ιστορία είναι γεμάτη από περιπτώσεις που τα βιβλία καταδικάστηκαν από στενά μυαλά. Στη μελέτη του αποτυπώνεται ένα χρονικό φρίκης και υποκρισίας.
Σε κάτι πιο ευχάριστο, ο ακαδημαϊκός Τόμας Φόστερ είναι διατεθειμένος να σας μάθει «πώς να διαβάζετε τη λογοτεχνία σαν ειδικός» στα «Μυστικά της λογοτεχνίας» (εκδ. Κλειδάριθμος) – ο τίτλος σωστά μάς προϊδεάζει ότι το βιβλίο δεν είναι γραμμένο ακαδημαϊκά. Όσοι αγαπούν τα βιβλία και ειδικά όσοι αγαπούν τα βιβλία για τα βιβλία θα το ευχαριστηθούν. Τέλος, ο Μαρκ Φορσάιθ στο ολιγοσέλιδο «Το άγνωστο άγνωστο» (εκδ. Ποταμός) παραθέτει ορισμένες εξαιρετικά διασκεδαστικές σκέψεις για την επίσκεψη στο βιβλιοπωλείο και την «απόλαυση να μην παίρνεις αυτό που ήθελες», καθώς υπάρχουν, γράφει, τρία είδη βιβλίων: «αυτά που έχεις διαβάσει, αυτά που ξέρεις ότι δεν έχεις διαβάσει και τα άλλα: τα βιβλία που δεν ξέρεις ότι δεν έχεις διαβάσει».
Σύγχρονη (και καλύτερη) ζωή
Σύμφωνα με την Έντιθ Χολ, καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών, η ευδαιμονία αποτελεί βασική μας επιδίωξη, όπως ακριβώς συνέβαινε και στα αρχαία χρόνια. Επιστρατεύει λοιπόν τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη και την εφαρμόζει στις ανάγκες του 21ου αιώνα, δίνοντας ορισμένα χρήσιμα μαθήματα ζωής στο «Αριστοτέλης: Η αρχαία σοφία στη σύγχρονη ζωή» (εκδ. Διόπτρα). Την ίδια ακριβώς μέθοδο ακολουθεί και ο Γουίλιαμ Μπ. Ιρβάιν, εστιάζοντας όμως στη στωική φιλοσοφία στο «Οδηγός για την καλή ζωή» (εκδ. Ίκαρος).
Μια άλλη ιδέα για καλύτερη ζωή θα ήταν να ξυπνάμε τα χαράματα. Ο Ρόμπιν Σάρμα δεν αστειεύεται. Ο Καναδός γκουρού των μεθόδων αυτοβελτίωσης υπογράφει το «Κλαμπ των 5 π.μ.» (εκδ. Διόπτρα), εξηγώντας πώς το να γίνουμε πρωινοί τύποι μπορεί να μας κάνει πιο παραγωγικούς, να μας ανανεώσει, να διώξει το άγχος.
Ο Μπρετ Ίστον Έλις, συγγραφέας του «American Psycho», στρέφεται στο non-fiction με το «Λευκός» (εκδ. Οξύ), περιγράφοντας την τοξικότητα της ψηφιακής εποχής και των κοινωνικών δικτύων, ενώ η Κάρολαϊν Κριάδο-Πέρες, Βρετανίδα ακτιβίστρια και δημοσιογράφος, γράφει το «Αόρατες γυναίκες» (εκδ. Μεταίχμιο), αποδεικνύοντας μέσω επιστημονικών στοιχείων και παρατηρήσεων ότι ζούμε σε έναν κόσμο φτιαγμένο, πρωτίστως, για άντρες. Συνοδευτικά προτείνουμε το «Γυναίκες στη μάχη» (εκδ. Παπαδόπουλος), το graphic novel της Μάρτα Μπρέεν, που περιγράφει τους αγώνες του γυναικείου κινήματος τον τελευταίο ενάμιση αιώνα.
Ιστορία (και πώς την αφηγούμαστε)
«Οι μακροί στεναγμοί των βιολιών του φθινοπώρου λαβώνουν την καρδιά μου με έναν λήθαργο μονότονο», έγραψε κάποτε ο Πολ Βερλέν και, ως γνωστόν, η ανάγνωση του παραπάνω στίχου από το BBC στις 5 Ιουνίου του 1944 ήταν το σύνθημα προς τη γαλλική αντίσταση για να ετοιμάζεται· η απόβαση στη Νορμανδία θα ξεκινούσε σε μερικές ώρες, όπως και έγινε. Η ιστορία της απόβασης είναι μία από τις πιο συναρπαστικές του περασμένου αιώνα, ειδικά όταν την αφηγούνται οι πρωταγωνιστές της. Ο Τζάιλς Μίλτον επιστρατεύει τη δική τους φωνή στο «D-Day» (εκδ. Μίνωας). Την ίδια στιγμή στο Άουσβιτς δολοφονούνταν άνθρωποι. Ανάμεσα στους εκτοπισμένους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης βρέθηκαν και χιλιάδες παιδιά. Μάλιστα υπήρχαν και κάποια που γεννήθηκαν εκεί. Στο «Μην ξεχάσεις το όνομά σου» (εκδ. Καπόν) ο Άλβιν Μέγερ δεν καταπιάνεται απλώς με αυτό το, έτσι κι αλλιώς, ανατριχιαστικό ζήτημα, αλλά και κατορθώνει να φέρει στο φως προσωπικές μαρτυρίες αυτών των παιδιών, έπειτα από επίμονες αναζητήσεις δεκαετιών. Οι παρόντες πρωταγωνιστούν και στην αξιέπαινη και πολυετή δουλειά του Ιάσονα Χανδρινού «Όλη τη νύχτα εδώ» (εκδ. Καστανιώτη), όπου διαβάζουμε 84 απομαγνητοφωνημένες αφηγήσεις γύρω από την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Ο συγγραφέας Γουίλιαμ Μακ Νιλ, που υπηρέτησε στον Β΄ Παγκόσμιο και έκτοτε μελέτησε σε βάθος την παγκόσμια ιστορία, περιγράφει στο «Επιδιώκοντας την ισχύ» (εκδ. Παπαδόπουλος) τη διαχρονική εμπορευματοποίηση και εκβιομηχάνιση του πολέμου και πώς αυτό διαμόρφωνε πάντα, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, τις κοινωνικές και πολιτικές ισορροπίες. Μια πολύ πλούσια, αναλυτική, στοχαστική έρευνα. Αλλά τι ακριβώς συνέβη τη δεκαετία του ’30, όταν ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία; Ο ιστορικός Μπέντζαμιν Κάρτερ Χετ έχει ορισμένες απαντήσεις στο «Ο θάνατος της Δημοκρατίας» (εκδ. Διόπτρα), κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου, καθώς, όπως επισημαίνει, η περίοδος της πτώσης της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης δεν διαφέρει και πολύ από τη σημερινή εποχή.
Η ιστορία, πάντως, ως κάτι εξαιρετικά πολύπλοκο, δίνει μορφές ανάλογα με το πώς κανείς την αφηγείται. Η τέχνη του ιστορικού, που υπακούει σε κανόνες λιγότερο ξεκάθαρους από εκείνους άλλων επιστημών, είναι από μόνη της ένας τομέας προς διερεύνηση. Αυτό ακριβώς κάνει ο καθηγητής του Γέιλ, Τζον Λιούις Γκάντις, στο «Τοπίο της ιστορίας» (εκδ. Πεδίο).
Μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη δημοσιεύεται από τις εκδόσεις Καπόν με την υπογραφή του Γεώργιου Γκέκου, καθηγητή στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης, ο οποίος αναζητά στην «Επιστροφή» τα ίχνη των αγωνιστών του Αλέξανδρου Υψηλάντη μετά την αποτυχημένη εξέγερση στη Μολδοβλαχία το 1821. Η οδύσσεια των περίπου χιλίων ανθρώπων να φτάσουν στην Ελλάδα, γεγονός που έμοιαζε απίθανο, πέρασε μέσα από τα ελβετικά καντόνια από φιλελληνικούς συλλόγους. Μια άγνωστη, συναρπαστική ιστορία.
Να προσθέσουμε και το «Ταξίδι του νόστου στην Ελλάδα, 1837-1840» (εκδ. Καπόν) του Αλέξανδρου Παπαγεωργίου-Βενετά, μια έκδοση που εστιάζει στα χρόνια που έζησε στη χώρα μας ο Ερνστ Κούρτιους, αποκαλύπτοντας τον θαρραλέο χαρακτήρα ενός νεαρού ανθρώπου που διψούσε για ζωή, γνώση και λάτρευε το ελληνικό στοιχείο.
Ο Τζάιλς Μίλτον. ©Basso Cannarsa/Opale/Alamy/Visualhellas.gr
Πολιτική και πολιτική σκέψη
Δύο βιβλία με την αύρα της Χάνα Άρεντ: πέντε στοχαστές από τον διεθνή χώρο σχολιάζουν την επικαιρότητα της φράσης της Γερμανοαμερικανίδας φιλοσόφου, όπως αποτυπώνεται στον τίτλο του συλλογικού τόμου «Το δικαίωμα να έχουμε δικαιώματα» (εκδ. Εικοστού Πρώτου). Η Άρεντ, που μαζί με τους Καρλ Λέβιτ, Χανς Γιόνας και Χέρμπερτ Μαρκούζε, υπήρξαν τα «Παιδιά του Χάιντεγκερ» (εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), τέσσερις λαμπροί φοιτητές εβραϊκής καταγωγής που λάτρεψαν τον καθηγητή τους – τι σήμαινε όμως γι’ αυτούς το ότι ο Χάιντεγκερ ασπάστηκε τελικά τον ναζισμό;
Πολλές ακόμα ενδιαφέρουσες εκδόσεις γύρω από την πολιτική και την πολιτική σκέψη: η μελέτη του Ζορζ Μπατάιγ, «Η ψυχολογική δομή του φασισμού» (εκδ. Εικοστού Πρώτου), η άποψη του ιδιαίτερα επιδραστικού Τζον Ράλστον Σολ, «Η κατάρρευση του παγκοσμισμού» (εκδ. Ροές), το μπεστ σέλερ του Γιάνη Βαρουφάκη «Ανίκητοι ηττημένοι» (εκδ. Πατάκη), το δεύτερο μέρος του «Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης με δικά του λόγια» (εκδ. Παπαδόπουλος) του Αλέξη Παπαχελά, που μεταφέρει τη ματιά του Έλληνα πολιτικού για τη σύγχρονη ιστορία της χώρας μας. Στις μεταξύ τους συναντήσεις ο Κ. Μητσοτάκης είχε θέσει ως όρο τα λεγόμενά του να μην αξιοποιηθούν δημόσια παρά μόνο μετά τον θάνατό του.
Ο χρόνος, η ψυχή και το σώμα
Για την ώρα, έστω, ο μόνος τρόπος να ταξιδέψουμε στον χρόνο είναι μέσα από τις αναμνήσεις μας. Δεν είναι και λίγο. Όμως, ο άνθρωπος έχει δείξει μια εμμονή γύρω από το συγκεκριμένο ζήτημα, τόσο σε επίπεδο επιστήμης όσο και κουλτούρας. Το «Ταξίδι στον χρόνο» (εκδ. Τραυλός) του Τζέιμς Γκλέικ αποτελεί μια χρονομηχανή με επιβάτες τον Αϊνστάιν και τον Doctor Who ή ακόμα και τον Μπόρχες, περιγράφοντας την απόλυτη ανθρώπινη φαντασίωση της «εξημέρωσης» του χρόνου. Αλίμονο.
Το «Πλησιάζοντας τον θάνατο» (εκδ. Ίκαρος) της Αμερικανοελβετίδας ψυχιάτρου Ελίσαμπεθ Κάμπλερ-Ρος είναι ένα κλασικό κείμενο ηλικίας μισού αιώνα που έχει καθορίσει επιστημονικά την προσέγγιση των ειδικών στο συγκεκριμένο ζήτημα, μέσα από τη θεωρία των πέντε σταδίων του πένθους: άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή. Δύσκολο, αλλά χρήσιμο. Μιλώντας περί ψυχιατρικής, αναφέρουμε και τα «Χειρόγραφα κοκαΐνης» (εκδ. Ερατώ) του Σίγκμουντ Φρόιντ, μια συλλογή κειμένων από την περίοδο της μελέτης του στη συγκεκριμένη ουσία.
Κατά τα άλλα, κυκλοφόρησε το «Οι τέσσερις καβαλάρηδες» (εκδ. Κάτοπτρο), η απομαγνητοφωνημένη συζήτηση τεσσάρων επιστημόνων, Ρίτσαρντ Ντόκινς, Ντάνιελ Ντένετ, Σαμ Χάρις και Κρίστοφερ Χίτσενς, που έλαβε χώρα στο σπίτι του τελευταίου και βιντεοσκοπήθηκε με σκοπό να προωθηθούν οι απόψεις τους γύρω από τον Νέο Αθεϊσμό, που ουσιαστικά καταδικάζει ως επικίνδυνη την ύπαρξη κάθε θρησκείας.
Τέλος, κυκλοφόρησε το καινούργιο πόνημα του Μπιλ Μπράισον, αυτού του μεγάλου σύγχρονου παραμυθά που μπορεί να καθηλώσει τους αναγνώστες του, είτε μιλάει για ταξίδια είτε για τον Σαίξπηρ. Εν προκειμένω μιλάει για το «Σώμα» (εκδ. Μεταίχμιο), ένα κείμενο γεμάτο χιούμορ και γνώση για τις αμέτρητες λεπτομέρειες που αποτελούν τη βασική μας «κατοικία». Το ξέρατε ότι σε μια ζωή παίρνει κανείς 550 εκατ. ανάσες; ■