Η ορμητικότητα και το φλογερό ταμπεραμέντο διέκριναν από νωρίς τη βασίλισσα Φρειδερίκη. Η μετατροπή της, όμως, σε πρόσωπο «αμφιλεγόμενο» είναι μια πολύ πιο όψιμη διαδικασία. Η «κακιά βασίλισσα Φρειδερίκη» είναι πρωτίστως μια υπόθεση της δεκαετίας του 1960: σε πρώτη φάση των λαϊκιστικών επικλήσεων του «ανένδοτου αγώνα» του 1961-63 και κατόπιν της πολιτικής κρίσης του 1965. Το 1965 –ακριβώς στην πεντηκοστή επέτειο της έναρξης του Εθνικού Διχασμού– ενσυνειδήτως «ξαναπαίχθηκε» το 1915 με όρους προπαγάνδας: δύο βασιλιάδες με το ίδιο όνομα: Κωνσταντίνος· δύο πρωθυπουργοί που αντάλλασσαν επιστολές με το Στέμμα· δύο «κακές Γερμανίδες βασίλισσες», η Σοφία και η Φρειδερίκη. Ας μη λησμονηθεί ότι σε αυτό το παιχνίδι του λαϊκισμού δεν ήταν άμοιρο ευθυνών και το ίδιο το Στέμμα, από τις προσωπικές εκκλήσεις του βασιλιά Παύλου στον στρατό που του «ανήκε» έως τη δημόσια, επί μήνες, σφαγή της κυβερνώσας πλειοψηφίας από τον βασιλιά Κωνσταντίνο το καλοκαίρι του 1965. Αλλά οι δημόσιες προσλήψεις δεν σχηματίζονται με δίκαιο τρόπο. Και τα γεγονότα εκείνα συνέβαλαν στο να σκιαστούν άλλες πρωτοβουλίες της βασίλισσας, που είχαν ουσιαστικό κοινωνικό περιεχόμενο.
Η σύγχρονη έρευνα –πρωτοπόρο το πολύπλευρο, πλούσιο έργο του Κώστα Σταματόπουλου– έχει αναδείξει μια διαφορετική εικόνα, αποσυνδεδεμένη επιτέλους από τις βαρετές ερμηνείες του άσπρου και του μαύρου. Κρίσιμη μεθοδολογική επιλογή ήταν η απόφαση να μελετηθεί το Στέμμα ως ένας από τους παράγοντες του ελληνικού πολιτεύματος, με τα ίδια (και όχι διαφορετικά) κριτήρια με τους υπόλοιπους δρώντες – κάτι που αποτελεί, σε τελική ανάλυση, προϋπόθεση για να είναι η έρευνα επιστημονική. Και όπως συνήθως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, η εικόνα και της Φρειδερίκης έγινε έτσι αρκετά πιο περίπλοκη.
H πριγκίπισσα Διαδόχου Φρειδερίκη λάμπει από χαρά, έχοντας στα γόνατά της τον επίδοξο διάδοχο Κωνσταντίνο, αμέσως μετά τη βάπτισή του, στις 20 Ιουλίου 1940. Δίπλα της ο Παύλος, που κρατάει τη μικρή Σοφία, μετέπειτα βασίλισσα της Ισπανίας. © Εταιρεία των Φίλων του Λαού
Ένας ισχυρός χαρακτήρας
Η έρευνα στις πηγές, ελληνικές και ξένες, έχει καταδείξει ότι η Φρειδερίκη ήταν ένας ισχυρός χαρακτήρας, που διεκδίκησε σημαντικούς κοινωνικούς ρόλους, ειδικά στα τρομερά χρόνια του Εμφυλίου και της πρώτης μετεμφυλιακής εποχής, όταν δηλαδή υπήρχαν τεράστια κενά, που το κράτος δεν μπορούσε να καλύψει. Σε τούτο το επίπεδο, ο Παύλος και η Φρειδερίκη ακολούθησαν μια εκσυγχρονιστική πολιτική, προβάλλοντας το Στέμμα –όπως συνέβαινε και σε άλλες βασιλευόμενες δημοκρατίες στην Ευρώπη– ως έναν πολιτειακό παράγοντα ο οποίος επιζητούσε να εξασφαλίσει την προστασία (τελικά, ασφαλώς, και την αποδοχή) του μέσου ανθρώπου που ήταν έρμαιο τραγικών καταστάσεων. Η ανάληψη σημαντικών πρωτοβουλιών στο κοινωνικό επίπεδο, σε μια εποχή κατά την οποία η χώρα δεν είχε τίποτα που να μοιάζει με «κοινωνική πολιτική», καθώς και η προώθηση των γυναικείων δικαιωμάτων, διέκριναν τη Φρειδερίκη και την ομάδα της – ανάμεσά τους, η πρώτη Ελληνίδα υπουργός, και μάλιστα της Κοινωνικής Πρόνοιας, η Λίνα Τσαλδάρη. Η Φρειδερίκη δραστηριοποιήθηκε, ακόμη, στο πεδίο της προώθησης της επιστημονικής έρευνας (ουσιαστική η υποστήριξή της στη δημιουργία του «Δημόκριτου»), ενώ επέδειξε έντονο προβληματισμό σε ζητήματα ευρύτερα πνευματικά – το ερώτημα της σχέσης του πνεύματος με την ύλη απασχολούσε το σύνολο του δυτικού κόσμου εκείνα τα χρόνια.
Η βασίλισσα σέρνει τον καλαματιανό, ακολουθούμενη από τον βασιλέα και τη Μαίρη Καρόλου, στον πρώτο μεταπολεμικό χορό του «Παρνασσού», στις 3 Μαΐου 1952. Ο χορός του «Παρνασσού» αποτελούσε έως και τη δεκαετία του 1950 θεσμό της κοσμικής ζωής της πρωτεύουσας. © Εταιρεία των Φίλων του Λαού
Ποιος έκανε κουμάντο;
Στο πολιτικό επίπεδο, όμως, η έρευνα δεν επιβεβαίωσε κάποιον πρωτεύοντα ρόλο της Φρειδερίκης. Είχε, πράγματι, έντονη δραστηριότητα (και στο διεθνές πεδίο, π.χ. η αλληλογραφία της με τον Τζορτζ Μάρσαλ ή οι επισκέψεις της στο εξωτερικό, ιδίως στις ΗΠΑ). Εξέφραζε συχνά τη γνώμη της –και την εξέφραζε έντονα–, αλλά, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, δεν ήταν η ίδια ο πολιτικά δρων. Αυτός ήταν πάντοτε ο σύζυγός της, ο βασιλιάς Παύλος, ο οποίος διατήρησε την πρωτοβουλία των κινήσεων έως το 1952, σε τόνους πολύ πιο χαμηλούς και με τρόπο εξαιρετικά αποτελεσματικό. Εάν και ο Παύλος βρέθηκε εν πολλοίς αναγκασμένος να παίξει, έως το 1952, ρόλους διαπλαστικούς στην πολιτική σκηνή (επειδή οι ίδιες οι πολιτικές δυνάμεις φορτικά το απαιτούσαν από τον ίδιο), ήταν πάντως δική του απόφαση να «αποσυρθεί» το Στέμμα από τέτοιους ρόλους μετά την άνοδο του Παπάγου στην εξουσία. Η Φρειδερίκη ακολούθησε τις επιλογές του συζύγου της. Υπάρχουν μάλιστα και αρχειακά τεκμήρια που παρουσιάζουν τους ηγέτες του Κέντρου, Γ. Παπανδρέου και Σ. Βενιζέλο, το 1957, να ζητούν από τη Φρειδερίκη να παρέμβει (στο ζήτημα του εκλογικού νόμου) και την ίδια να αποκρούει την απαίτηση… Ο πολιτικός ρόλος του Στέμματος αποφασιζόταν από τον Παύλο, όχι από την ίδια. Και εάν ξαναδιεκδικήθηκε τέτοιος ρόλος στις αρχές της δεκαετίας του 1960, απόφαση του Παύλου ήταν.
Το 1964, η απώλεια του συζύγου της, στον οποίο παρέμεινε έως το τέλος έντονα αφοσιωμένη, άλλαξε πολλά πράγματα. Είναι αδιέξοδο να αναρωτιέται κανείς τι σχέση μπορεί να αναπτύχθηκε, αμέσως μετά, ανάμεσα στη βασίλισσα-μητέρα και στον γιο της, αρκετά άπειρο στα πολιτικά πράγματα. Αλλά και για τα χρόνια 1964-67, παρά τις γνωστές φημολογίες, τα σχετικά στοιχεία δεν παραπέμπουν σε κάποιον δικό της πρωτεύοντα πολιτικό ρόλο. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος είχε τους δικούς του συμβούλους –διαφορετικούς από του πατέρα του– και οι φοβίες αναβίωσαν συνολικά, όχι μόνο στο μυαλό της Φρειδερίκης.
Η τελευταία επανεμφάνιση της Φρειδερίκης στην ελληνική πολιτική συζήτηση έγινε με αφορμή τον θάνατό της. Η απόφαση της κυβέρνησης του Γεωργίου Ράλλη να επιτρέψει τον ενταφιασμό της στο Τατόι, δίπλα στον σύζυγό της, ήταν μια οφειλόμενη πράξη, έστω και εάν επέφερε –αλλά έτσι ήταν το 1981– μεγάλο πολιτικό κόστος και στον ίδιο τον Ράλλη. ■
Παύλος και Φρειδερίκη σε σταθμό της περιοδείας τους στη Μάνη, τον Μάιο του 1960. © Αρχείο Νίκου Παπακωνσταντίνου