Οι θεωρίες συνωμοσίας γύρω από τον κορονοϊό βυθίζουν τον πλανήτη στο σκοτάδι. Δημιουργήθηκε σε εργαστήριο; Αποτελεί βιολογικό όπλο; Ή μήπως δεν υπάρχει καθόλου;
Σε ένα συνέδριο που συνδιοργανώθηκε το περασμένο φθινόπωρο από το Κέντρο Υγειονομικής Ασφάλειας John Hopkins, το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ και το Ίδρυμα Μπιλ και Μελίντα Γκέιτς, συζητήθηκε η πιθανή αντίδραση της ανθρωπότητας σε μια πανδημία και αποδείχθηκε, μέσω μιας προσομοίωσης, ότι ένας μη ιάσιμος ιός θα μπορούσε να στερήσει μέσα σε κάποιους μήνες τη ζωή 65 εκατ. ανθρώπων και να προκαλέσει ανυπολόγιστη οικονομική καταστροφή. Δύο μήνες αργότερα, καταγράφηκε το πρώτο κρούσμα του κορονοϊού στη Γουχάν.
«Φαίνεται ότι κάποιος ή κάποιοι ήξεραν τι θα συμβεί. Σύμπτωση; Σας αφήνω να το αποφασίσετε», σχολίασε στα κοινωνικά του δίκτυα ο κωμικός Γκάρι Όουεν – κλασικού τύπου σχόλιο που αφήνει διακριτικά το δηλητήριο να κυλήσει. Αυτή τη στιγμή κυκλοφορούν στο διαδίκτυο διάφορα σενάρια που εμπλέκουν τον Μπιλ Γκέιτς με τον κορονοϊό, σύμφωνα με τα οποία ο Αμερικανός μεγιστάνας όχι μόνο ήξερε τι θα συμβεί, αλλά ίσως μάλιστα προκάλεσε ο ίδιος την πανδημία για να επωφεληθεί προσωπικά – για ποιον άλλο λόγο θα χρηματοδοτούσε εδώ και λίγα χρόνια το βρετανικό Ινστιτούτο Πιρμπράιτ, που εξειδικεύεται στους κορονοϊούς;
Ο ήλιος δύει στο Καράκας, όπου η Μαρία Αλεχάντρα Ντίας, εκλεγμένο μέλος της Συνταγματικής Συνέλευσης της Βενεζουέλας, ισχυρίστηκε ότι παρασκεύασε ένα φυτικό μείγμα που θεραπεύει τον κορονοϊό. © Amanda Mustard/The New York Times
Η αλήθεια είναι ότι η χρονική συγκυρία της προσομοίωσης είναι ανατριχιαστική (εν τω μεταξύ, πόσο λυπηρό είναι ότι, παρόλο που θεωρούνταν επιστημονικά πιθανή μια πανδημία, ο πλανήτης παρέμενε ανέτοιμος), αλλά προφανώς ήταν μια προειδοποίηση, ένα σενάριο προς προβληματισμό, όχι μια πρόβλεψη. Όσο για τη σχέση του Γκέιτς με το Πιρμπράιτ, η χρηματοδότηση αφορά έρευνες που δεν έχουν καμία σχέση με την παραγωγή εμβολίων για τον κορονοϊό, από τα οποία θα μπορούσε να επωφεληθεί. Η αλήθεια όμως αποτελεί πάντα μια λεπτομέρεια που ελάχιστα εμποδίζει τις θεωρίες συνωμοσίας να διατυπώνονται και να διαδίδονται, και η παρούσα κατάσταση τις ευνοεί με έναν τρόπο που δεν έχουμε συναντήσει ξανά στο παρελθόν.
ΠΟΛΕΜΟΣ ΗΠΑ-ΚΙΝΑΣ
Ο παγκόσμιος πληθυσμός βρίσκεται κλεισμένος στο σπίτι μπροστά σε μια οθόνη: τερατώδεις απόψεις και ψευδείς πληροφορίες και ειδήσεις κυκλοφορούν ανεξέλεγκτα στα φόρουμ και στα κοινωνικά δίκτυα, ενώ η απομόνωση και η εσωστρέφεια χαλαρώνουν τις νοητικές μας αντιστάσεις – πρέπει να χαλαρώσουν εξαιρετικά πολύ, πάντως, για να πιστέψουμε ότι πίσω από τον κορονοϊό βρίσκεται όντως ο Μπιλ Γκέιτς. Υπάρχουν άλλες θεωρίες, όμως, που υποστηρίζονται και από πιο επίσημα χείλη. Ο Αμερικανός γερουσιαστής Τομ Κότον μίλησε στο Fox News και σχολίασε με νόημα ότι το μοναδικό κινεζικό εργαστήριο βιοασφάλειας επιπέδου 4 (της υψηλότερης δηλαδή), όπου μελετώνται επικίνδυνοι ιοί, βρίσκεται στη Γουχάν, και μάλιστα όχι μακριά από την αγορά όπου πιθανόν εκδηλώθηκε το πρώτο κρούσμα. Είναι ίσως η πιο δημοφιλής θεωρία που έχει ακουστεί μέχρι σήμερα: ο ιός δημιουργήθηκε στο εργαστήριο της Γουχάν –αποτελεί ένα βιολογικό όπλο– και αφέθηκε σκόπιμα να διασπαρεί στον πληθυσμό. Επιστημονικά έχει αποδειχθεί, πάντως, ότι ο ιός δεν παρασκευάστηκε σε εργαστήριο, αλλά, είπαμε, η αλήθεια αποτελεί λεπτομέρεια.
Την ίδια στιγμή ακούγονται φωνές από την Κίνα, όπως αυτή του Τζάο Λιγιάν, εκπροσώπου του Υπουργείου Εξωτερικών, που αμφισβητούν ότι ο ιός ξεκίνησε πράγματι από τη Γουχάν. Υπάρχουν αρκετές διαφορετικές διακλαδώσεις αυτού του σεναρίου, αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι το εξής: ο ιός έφτασε στη χώρα από Αμερικανούς που συμμετείχαν στο Παγκόσμιο Στρατιωτικό Πρωτάθλημα του περασμένου Οκτωβρίου που διοργανώθηκε –πού αλλού;– στη Γουχάν. Μάλιστα, σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι Αμερικανοί ταξίδεψαν στην Κίνα με στόχο ακριβώς να μεταδώσουν τον ιό και όχι για να αγωνιστούν σοβαρά, εξ ου και οι επιδόσεις τους στο γήπεδο ήταν κάκιστες (35οι στον πίνακα των μεταλλίων). Λέγεται μάλιστα ότι η αμερικανική αποστολή διέμενε σε μια περιοχή της πόλης πολύ κοντά, όπως φαντάζεστε, στην περιβόητη αγορά.
Σιωπή και σκοτάδι στους δρόμους της Μπανγκόκ, καθώς τις τελευταίες μέρες τα κρούσματα στην Ταϊλάνδη αυξήθηκαν επικίνδυνα. © Adriana Loureiro Fernandez/The New York Times
Το θέμα φυσικά δεν είναι αν οι μεν ή οι δε έχουν δίκιο, κανείς δεν έχει, αλλά ότι γεννιούνται καινούργια φαντάσματα, που δεν τριγυρνούν στις έρημες πόλεις, αλλά στους λαβυρίνθους του μυαλού. Ο ιστορικός Μαρκ Φερό έγραψε το 2015 στο βιβλίο του «Τύφλωση» (εκδ. Μεταίχμιο) ότι τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί στον κόσμο μια «αδιαφανής κατάσταση», εντός της οποίας «αμφισβητούμε την ίδια την ιδέα της προόδου. Οι κοινωνίες δεν είναι πλέον κύριες της μοίρας τους: δεν ξέρουν ποιον και τι να πιστέψουν». Είναι ακριβώς το σημείο όπου καλλιεργείται η κουλτούρα του φόβου και της δυσπιστίας, και ειδικά στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η παράνοια ξεκινά από τον πρόεδρό της και την αλλοπρόσαλλη στάση του απέναντι στην πανδημία, οι πρώτες αντιδράσεις της κοινωνίας είναι ανησυχητικές, σύμφωνα με τα ρεπορτάζ των μεγάλων μέσων. Μέσα στο χάος της κακής ενημέρωσης και της υπερβολής ισχυροποιείται το αίσθημα του φανατισμού και της ξενοφοβίας, ο ασιατικός πληθυσμός της χώρας έχει αρχίσει να περιθωριοποιείται, το κίνημα του αντιεμβολιασμού βρήκε ένα καινούργιο ευαγγέλιο και οι ακροδεξιές οργανώσεις κερδίζουν οπαδούς, που αποζητούν επειγόντως κάτι για να πιστέψουν.
ΑΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ
Μια πολύ διαδεδομένη θεωρία είναι και αυτή που αναφέρει ότι ο κορονοϊός είναι στην πραγματικότητα αποτέλεσμα των δοκιμών των πολυσυζητημένων δικτύων 5G. Η τραγουδίστρια Κέρι Χίλσον φαίνεται ότι ασπάζεται αυτή την άποψη και μοιράστηκε με τους 4 εκατ. ακολούθους της στο Twitter το εξής: «Υπάρχουν μελέτες και πειράματα που αποδεικνύουν την πιθανότητα επικίνδυνα επίπεδα ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας [5G] να προκαλούν μεταδοτικές ασθένειες. Γιατί πιστεύετε ότι ο ιός δεν εξαπλώνεται στην Αφρική; Δεν είναι περιοχή με δίκτυο 5G». Για την Αφρική συγκεκριμένα υπάρχει επίσης η θεωρία ότι ο μαύρος πληθυσμός διαθέτει (γονιδιακά;) κάποιου είδους ανοσία. Όπως και οι Εβραίοι, οι οποίοι κατά παράδοση βρίσκονται μπλεγμένοι πίσω από όλα και εν προκειμένω επανακτούν (αόρατες) θέσεις εξουσίας. Θα μπορούσαμε και να γελάσουμε, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις οι αυθαίρετες θεωρίες και η παραπληροφόρηση μπορεί να αποβούν επικίνδυνες, όπως όταν υποβαθμίζεται με αφέλεια η απειλή που αντιμετωπίζουμε. Ο Εσθονός υπουργός Εσωτερικών Μαρτ Χέλμε, για παράδειγμα, ανέφερε σε επίσημη συνέντευξη Τύπου ότι ο κορονοϊός είναι απλώς η μετονομασία του κοινού κρυολογήματος και συνέστησε στους πολίτες να φοράνε ζεστές κάλτσες.
Λονδρέζικοι δρόμοι σε απογευματινή ώρα αιχμής, την περασμένη εβδομάδα. ©Andrew Testa/The New York Times
Αυτή η άποψη, που βασίζεται στο ότι ορισμένοι νοσούντες δεν έχουν διαφορετικά συμπτώματα από αυτά του κοινού κρυολογήματος, είναι συγγενής μιας άλλης θεωρίας, της πιο απλής και συγχρόνως της πιο πολύπλοκης: ο κορονοϊός δεν υπάρχει, όλα είναι ψέματα. Όπως συνέβη με τους αρνητές του Ολοκαυτώματος ή, πιο πρόσφατα, της κλιματικής αλλαγής, υπάρχει και σήμερα αυτή η διάθεση ισοπέδωσης, η οικειοθελής τύφλωση μπροστά στην πραγματικότητα και η ανάγκη επινόησης μιας άλλης. Όλα είναι ψέματα, λοιπόν, οι φαρμακοβιομηχανίες βρήκαν πώς θα πουλήσουν περισσότερα εμβόλια και οι κυβερνήσεις βρήκαν έναν τρόπο να μας ελέγχουν, να παρακολουθούν τις κινήσεις μας, τις αγορές μας, το μυαλό μας. Η συσσωρευμένη (και συνήθως δικαιολογημένη) αγανάκτηση του κόσμου προς την εξουσία γεννά και τέτοιου είδους φαντασιώσεις. Όσο για το πώς εξηγείται, αφού είναι όλα ψέματα, το ότι χιλιάδες άνθρωποι έχουν περιγράψει δημοσίως την περιπέτεια της υγείας τους, η Αμερικανίδα ράπερ Κάρντι Μπι έδωσε μια πολύ ξεκάθαρη απάντηση: τους πληρώνουν.
ΜΙΑ ΠΕΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΧΗ
Πριν από λίγα χρόνια, ο εξαιρετικός Κολομβιανός συγγραφέας Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες έγραψε ένα μυθιστόρημα («Η μορφή των λειψάνων», εκδ. Ίκαρος), στο οποίο περιγράφει πώς οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να στοιχειώσουν το μυαλό μας. Του είχα μιλήσει τότε για μια συνέντευξη στο «Κ» και τον είχα ρωτήσει τι είναι αυτό που γεννά, κατά τη γνώμη του, τις θεωρίες συνωμοσίας. «Η ανθρώπινη φύση», μου είχε πει. «Αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τους εαυτούς μας μέσα από ιστορίες· χωρίς ιστορίες να ερμηνεύουν τις εμπειρίες μας είμαστε ορφανοί, ζούμε σε ένα κενό. Έτσι, κάθε φορά που η επίσημη ιστορία αποτυγχάνει να μας δώσει μια πειστική εκδοχή των σημαντικών γεγονότων, γεμίζουμε τα κενά με τις δικές μας επινοημένες ιστορίες. Φυσικά, αυτό συμβαίνει και όταν οι διαθέσιμες εκδοχές, αν και αληθείς, απλώς δεν μας ικανοποιούν».
Αυτή τη στιγμή, η επίσημη ιστορία, η επιστήμη, η στατιστική δεν μπορούν να μας δώσουν καμία πειστική εκδοχή των γεγονότων, καμία που να μας ικανοποιεί. Πώς ακριβώς γεννήθηκε ο ιός; Ποια είναι η συμπεριφορά του; Πώς αντιμετωπίζεται; Πώς μπορεί να φτάσαμε έως εδώ; Όσο περισσότερα μαθαίνουμε τόσο περισσότερες απορίες μάς δημιουργούνται. Πώς γίνεται να είμαστε τόσο αδύναμοι μπροστά σ’ αυτό που συμβαίνει; Με τον καιρό, με τα χρόνια, φαντάζομαι ότι το κύμα των θεωριών συνωμοσίας θα υποχωρήσει. Θα μάθουμε, θα καταλάβουμε, θα το ξεπεράσουμε. Αυτή τη στιγμή, όμως, ο πλανήτης βρίσκεται σε σοκ. Ο ήλιος ανατέλλει και δύει σύμφωνα με το πρόγραμμα, αλλά ακόμα κι αυτή η επανάληψη, σαν να μην τρέχει τίποτα, απλώς ενισχύει την παράνοια. ■