Το κακό παιδί της βρετανικής τέχνης έκλεισε τα 55 και θυμάται το παρελθόν του σε μια νέα έκθεση στο Λονδίνο.
Το 1990, ο Ντάμιεν Χερστ οργάνωσε την έκθεση Gambler σε ένα πρώην εργοστάσιο μπισκότων κοντά στο Tower Bridge του Λονδίνου. Καθώς έπρεπε και ο ίδιος να συμμετέχει, πήρε από έναν κρεοπώλη ένα σαπισμένο κεφάλι αγελάδας και το τοποθέτησε μέσα σε ένα πλεξιγκλάς μαζί με μύγες που συνέχιζαν το έργο τους. Στην έκθεση έφτασε με την πράσινη Bentley o «πολύς» Τσαρλς Σαάτσι, ο ιρακινής καταγωγής ιδρυτής της διαφημιστικής Saatchi & Saatchi, που την είχε πουλήσει για να ασχοληθεί ανεμπόδιστα με τον στόχο του να γίνει μαικήνας της μοντέρνας τέχνης. Μόλις είδε το έργο του Χερστ, που είχε τον τίτλο «Χίλια Χρόνια», έμεινε άναυδος. Το αγόρασε αμέσως και έγινε ο μεγαλύτερος διαφημιστής, υποστηρικτής και χρηματοδότης του «κακού παιδιού» της βρετανικής τέχνης, αλλά και του ευρύτερου κινήματος των Young British Artists.
Το 1997 ήταν αδύνατον να ανοίξεις αγγλική εφημερίδα και περιοδικό και να μη σε κυριεύσουν οι συνεντεύξεις, τα ρεπορτάζ και κυρίως οι φωτογραφίες από τα εντυπωσιακά έργα του καλλιτέχνη που γεννήθηκε στο Μπρίστολ. Ο Χερστ δεν γνώρισε ποτέ τον βιολογικό πατέρα του και μια ατελής απόπειρα ερασιτεχνικής ψυχανάλυσης εξ αποστάσεως θα μπορούσε να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ο Σαάτσι έπαιξε τον ρόλο του «πατέρα» για τον 20άρη που ήθελε να σπάσει ακόμα και τα ήδη εύκαμπτα καλούπια της μοντέρνας τέχνης. Ωστόσο, όπως συμβαίνει συχνά σε αυτές τις περιπτώσεις, ο πάντοτε ενεργός θυμός της πρώτης πατρικής απουσίας μπορεί να έγινε η αιτία της σύγκρουσης μεταξύ τους μία δεκαετία αργότερα. Ο απών πατέρας εμπνέει ζωηρές σκέψεις για τον θάνατο, τη φθορά και τη ματαιότητα της ζωής και, αν ο εμπνεόμενος κάνει ένα δημιουργικό επάγγελμα στο πεδίο των γραμμάτων και των τεχνών, μπορεί αυτό να αποδειχθεί ανεκτίμητο προσόν και όφελος που να τον οδηγήσει σε απροσδόκητες κατακτήσεις και προσοδοφόρες ανακαλύψεις.
Ίσως τα πιο γνωστά έργα του Ντάμιεν Χερστ έχουν κεντρική ιδέα τον θάνατο. Πρόκειται για μορφές ζωής που αιωρούνται μέσα σε διάφανες δεξαμενές φορμαλδεΰδης και αναφερόμαστε προφανώς στην αγελάδα (ίσως το πιο διάσημο έργο του για πολλά χρόνια), στον καρχαρία και στο πρόβατο. Κάποιος θα μπορούσε να ρωτήσει αν μπορεί ποτέ ένας τέτοιος καρχαρίας να διακοσμήσει ένα σαλόνι ή αν θα παραμείνει σε κάποιο μουσείο για 500 χρόνια, όπως τα έργα του Ελ Γκρέκο και του Μικελάντζελο, και η απάντηση είναι «ασφαλώς όχι». Ας μην κοροϊδευόμαστε. Σε 100 χρόνια, ο Χερστ θα είναι μάλλον μια ασήμαντη υποσημείωση στην ιστορία της τέχνης, αν ακόμη υπάρχει ανθρωπότητα. Όμως, δεν είναι η διαχρονικότητα το στοιχείο που δίνει αξία και νόημα στη σύγχρονη τέχνη. Είναι ακριβώς η προσωρινότητα, ο απελευθερωτικός πανηγυρισμός ενός άκρατου μηδενισμού, η κατεδάφιση στερεοτύπων και ο εκβιασμός ακόμα και της πιο αυστηρής και μεγαλοπρεπούς αλήθειας να υποταχθεί, να γδυθεί και να παραδεχτεί ότι δεν είναι παρά ένα μασκαρεμένο κατά συνθήκη ψεύδος. Η μοντέρνα τέχνη δοξάζει την αλληγορία, τη δυνατότητα ισοπέδωσης και αναδιατύπωσης ακόμα και του πιο στιβαρού νοήματος και τροφοδοτείται από τη νεότερη ανακάλυψη της φιλοσοφίας (δάνειο από την αρχαία σοφιστική, φυσικά) ότι δεν υπάρχει αλήθεια, ότι η αλήθεια είναι πολιτικό μέγεθος, ότι αλλάζει και διαπλάθεται μέσα από τη διαρκή τρικυμία των πεποιθήσεων και των αντιλήψεων. Υπό αυτή την άποψη, ο Τραμπ, με τη βεβαιωμένη ικανότητά του να αλλάζει και να διαστρέφει τις αλήθειες, θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ένας εκμαυλισμένος σοφιστής ή ο πιο επιτυχημένος καταραμένος καλλιτέχνης της εποχής μας. Η αναφορά στον Τραμπ είναι απλώς ένα παράδειγμα σε μια προσπάθεια να προσδιορίσουμε το νοητικό πεδίο μέσα στο οποίο φύεται η μοντέρνα τέχνη και παράγει εύφορες συζητήσεις και εντυπώσεις που εισβάλλουν στους μηχανισμούς της αγοράς –αυτούς τους θηριώδεις μηχανισμούς της υποκειμενικότητας– και μετατρέπονται σε πολλά εκατομμύρια δολάρια και ευρώ.
Ταριχευμένη αλήθεια, ταριχευμένη ζωή
Ο μοντέρνος καλλιτέχνης δεν αναζητεί την αλήθεια, αλλά την απόδειξη ότι η αλήθεια δεν υπάρχει και, εφόσον δεν υπάρχει, τότε καθετί μπορεί να είναι αλήθεια – για λίγο. Αυτή η στιγμιαία αλήθεια δοξάζεται άμετρα, αγοράζεται ακριβά, καταναλώνεται βουλιμικά. Αυτή η στιγμιαία καλλιτεχνική αλήθεια μπορεί να εμπνέει αναθεωρήσεις και πειραματισμούς παντού και γι’ αυτό όποιος σπεύδει να την υποτιμήσει και να την ειρωνευτεί ας το ξανασκεφτεί. Η ύπουλη μοντέρνα τέχνη μπορεί να έχει τη δύναμη της πυρηνικής σχάσης. Η «ραδιενέργεια» που παράγει μπορεί να απλώνεται σιωπηλά παντού για να καταδικάσει την κανονικότητα και να μεταλλάξει τους κώδικες του νοήματος. Τι σημασία έχει, λοιπόν, που ο ταριχευμένος καρχαρίας φθείρεται και τα έξοδα συντήρησης γίνονται δυσβάστακτα; Σημασία έχει η ιδέα του έργου, η αφήγηση του έργου, όχι το ίδιο το έργο. Ο καλλιτέχνης θα βρει έναν άλλον «φρέσκο» καρχαρία να ταριχεύσει και να προσφέρει στον συλλέκτη και, αφού θα το κάνει ο ίδιος (και το συνεργείο του), δεν θα είναι «αντιγραφή».
Κατά μία άποψη, ο ταριχευμένος καλλιτεχνικός εαυτός του Ντάμιεν Χερστ, δείγματα από τις δύο πρώτες δεκαετίες της καλλιτεχνικής του ζωής, παρουσιάζονται αυτή την εποχή και έως τις 7 Μαρτίου 2021 στη Newport Street Gallery του Λονδίνου. Και μάλλον είναι ταιριαστό που η γκαλερί είναι κλειστή αυτή την εποχή λόγω της αβέβαιης χρονικής διάρκειας των lockdowns, που μοιάζουν σαν μια αλληγορία ταρίχευσης για την κοινωνική ζωή, και μάλιστα στη μεγάλη μητρόπολη της Ευρώπης. Μια αναδρομή στο παρελθόν κλεισμένη μέσα σε ένα παρόν που μοιάζει ταριχευμένο και ακίνητο, σαν να μην υπάρχει πραγματικά, ίσως είναι άλλη μια απροσδόκητη αναδιατύπωση του νοήματος σε μια εποχή που δεν έχει πατέρες και κανένα νόημα δεν έχει πια το νόημα που είχε. ■