Ο καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Γέιλ εξετάζει την επίδραση του ιού στις παγκόσμιες υποθέσεις και περιγράφει σε αδρές γραμμές τη μορφή του νέου κόσμου που έρχεται.
Προ πανδημίας θα ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς μια ήττα του Ντόναλντ Τραμπ ή να υποθέσει ότι η παγκόσμια οικονομία θα άρχιζε να λειτουργεί υπό αυστηρό κρατικό έλεγχο που τροφοδοτείται από την εκτύπωση χρήματος. Αυτές είναι μόνο δύο από τις απροσδόκητες εξελίξεις του 2020 που ήδη διαμορφώνουν μια καθοριστική αλλαγή για το 2021 και τα επόμενα έτη, η οποία ελάχιστα έχει συζητηθεί.
Όμως, δεν είναι η πρώτη φορά που εκδηλώνονται τέτοια φαινόμενα. Οι επιδημίες που αλλάζουν την ιστορία είναι ο κανόνας ανά τους αιώνες – και όχι η εξαίρεση. Χωρίς επιδημίες ο Ναπολέων θα μπορούσε να είχε χτίσει μια παγκόσμια αυτοκρατορία και τα γαλλικά να είχαν επιβληθεί ως διεθνής γλώσσα. Χωρίς επιδημίες η Κωνσταντινούπολη ίσως να ήταν αρκετά ισχυρή για να πολεμήσει αποτελεσματικά ενάντια στους Οθωμανούς το 1453 και ακόμη και η αρχαία Αθήνα θα μπορούσε να είχε μετατραπεί σε μια αυτοκρατορία που θα κυριαρχούσε στη Μεσόγειο, ίσως και σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, για αιώνες.
Ας έλθουμε όμως στο 2021, οπότε συνειδητοποιούμε σταδιακά ότι ο κόσμος όπως ήταν μόλις πριν από έναν χρόνο έχει αλλάξει ριζικά. Αλλά πόσο ακόμα θα αλλάξει; Μπορούμε να φανταστούμε πώς θα είναι ο κόσμος όταν η πανδημία θα έχει αντιμετωπιστεί; Θα υπάρξει «επιστροφή στην κανονικότητα» ή μήπως μετάβαση σε μια «νέα πραγματικότητα»; Ο καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Γέιλ, Φρανκ Σνόουντεν, κυκλοφόρησε το βιβλίο «Epidemics and Society: From Black Death to the Present» στις αρχές του 2020, λίγο πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας (θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά τον Μάιο, από τις εκδόσεις Πατάκη). Σε αυτό το βιβλίο περιγράφει τις αξιοσημείωτες αλλαγές που οι επιδημίες προκαλούν στην ανθρωπότητα. Σήμερα, στην συνέντευξη που παραχώρησε στο «Κ» γι’ αυτή την ειδική έκδοση, ο καθηγητής Σνόουντεν εξετάζει την επίδραση του ιού στις παγκόσμιες υποθέσεις και περιγράφει σε αδρές γραμμές τη μορφή του νέου κόσμου που έρχεται.
Πώς ο κορωνοϊός νίκησε τον Τραμπ
Μπορούμε να υποθέσουμε ότι χωρίς τον κορωνοϊό ο Ντόναλντ Τραμπ θα είχε επανεκλεγεί πρόεδρος και θα είχε επιβεβαιωθεί η δυναμική του λαϊκιστικού κινήματος με σύνθημα «Πρώτα η Αμερική» που σάρωσε τις ΗΠΑ τα τελευταία τέσσερα χρόνια και δημιούργησε κραδασμούς που κόντεψαν να προκαλέσουν ακόμα και την ανατροπή της μεταπολεμικής δυτικής συμμαχίας; Ο καθηγητής Σνόουντεν είναι εξαιρετικά ευθύς: «Ο αντίκτυπος της πανδημίας στην προεδρία Τραμπ ήταν καθοριστικός. Πράγματι, η άποψή μου είναι ότι χωρίς την Covid-19 ο Τραμπ θα είχε πετύχει να επανεκλεγεί», λέει.
Η ανάλυση του Σνόουντεν σχετικά με τις αιτίες που οδήγησαν στην άνοδο του Τραμπ αξίζει την προσοχή μας, προτού προχωρήσουμε στις αιτίες της πτώσης του. «Ως πρότυπο εθνικιστικού, δεξιού λαϊκισμού, ο Τραμπ κατέκτησε την εξουσία το 2016 με έναν λόγο που απευθυνόταν στις δυσαρέσκειες και στις ανασφάλειες ενός μεγάλου τμήματος του εκλογικού σώματος. Οι υποστηρικτές του περιλάμβαναν εργαζομένους εξοργισμένους από τον αντίκτυπο της παγκοσμιοποίησης, της μετανάστευσης και της αντιλαμβανόμενης απειλής της ανεργίας, λόγω της μετάβασης σε μια οικονομία λιγότερο εξαρτημένη από τα ορυκτά καύσιμα», λέει. Ο Σνόουντεν επικεντρώνεται σε τέσσερις βασικές αρχές που ορίζουν την κοσμοθεωρία πολλών Αμερικανών: λευκότητα, χριστιανισμός, πατριωτισμός και αντι-ελιτισμός. «Εκατομμύρια λευκοί Αμερικανοί αισθάνθηκαν ότι έμειναν πίσω στον αγώνα για την κατάκτηση του “αμερικανικού ονείρου”, λόγω της προόδου των ισπανόφωνων, των Ασιατών-Αμερικανών, αλλά και από τα αιτήματα των Αφροαμερικανών για κοινωνική δικαιοσύνη. Ο Τραμπ κινητοποίησε επίσης τους φονταμενταλιστές, τους ευαγγελιστές χριστιανούς που αποξενώθηκαν από την τάση εκκοσμίκευσης των τελευταίων δεκαετιών, από τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων και τη θεμελίωση των δικαιωμάτων των γυναικών στα ζητήματα τεκνοποίησης. Παράλληλα, συσπείρωσε τους πατριώτες που δεν επιθυμούσαν να αποδεχτούν μια νέα εποχή διπλωματίας η οποία βασίζεται στις πολυμερείς διαπραγματεύσεις και όχι στην επιβολή μιας αδιαμφισβήτητης αμερικανικής στρατιωτικής ισχύος. Τέλος, απευθύνθηκε στην πολυπληθή κοινότητα των Αμερικανών που περιφρονούν την επιστήμη, την κεντρική εξουσία και όλες τις πνευματικές ελίτ».
Ο Σνόουντεν επισημαίνει ότι, καθώς ήλθε το 2020, ο Τραμπ, παρά την ισχυρή αντίδραση που είχε προκαλέσει, ήταν σε θέση να επανεκλεγεί, επειδή οι περισσότεροι πρόεδροι κερδίζουν δεύτερη θητεία και επειδή η αμερικανική οικονομία βρισκόταν σε πολύ καλή κατάσταση. Και τότε «χτύπησε» ο κορωνοϊός. Αυτή ήταν η απρόβλεπτη μεταβλητή, ο αντίπαλος που εκμεταλλεύτηκε τα λάθη, τις αδυναμίες, την ίδια την ύβρι στην καρδιά του τραμπισμού, και άλλαξε δραματικά το πεδίο της αναμέτρησης. Αποδείχθηκε ότι ο ιός έχει ανοσία στην πολιτική του Τραμπ, που δίνει έμφαση στα εναλλακτικά γεγονότα. «Ο τρόπος που λειτουργεί ο Τραμπ βασίζεται στην ικανότητά του να υποτιμά, να εκφοβίζει και να απονομιμοποιεί τους πολιτικούς του αντιπάλους», λέει ο Σνόουντεν. «Ο κορωνοϊός, όμως, δεν είναι άνθρωπος, είναι μια δύναμη της φύσης. Η κλασική στρατηγική του Τραμπ που είναι να εκφοβίζει και να παρουσιάζει δικά του “εναλλακτικά γεγονότα” αποδείχθηκε τελικά άχρηστη όταν η Covid-19 άρχισε να επιτίθεται χωρίς έλεος. Η πανδημία εξέθεσε τη μη συνεκτική αντιμετώπιση της κρίσης από τον Τραμπ και προκάλεσε μεγάλη οδύνη και θάνατο, για τα οποία δεν είχε καμία διάθεση να αναλάβει την ευθύνη. Απέτυχε επίσης να πείσει τη χώρα ότι διέθετε τη λύση για τη μεγαλύτερη υγειονομική κρίση του αιώνα».
Εκτός από την αποκάλυψη της αδυναμίας του Τραμπ, ο ιός έπληξε και την οικονομία των ΗΠΑ. «Στην αρχή ο Τραμπ υπολόγισε ότι θα μπορούσε να πείσει τους Αμερικανούς να αγνοήσουν την ασθένεια και να στηρίξουν την οικονομία», λέει ο Σνόουντεν. «Ωστόσο, προς μεγάλη απελπισία του, ήταν αδύνατον να διατηρηθεί η οικονομία “ανοιχτή” όταν ο πληθυσμός φοβόταν την ασθένεια ολοένα και περισσότερο. Η φύση δεν ανταποκρίθηκε στην πολιτική στρατηγική του Τραμπ. Ως αντίπαλος της επιστήμης, δεν είχε κάποια άλλη πολιτική να προτείνει πέρα από το να προσπαθήσει να αγνοήσει την πραγματικότητα και να ελαχιστοποιήσει τη σημασία της. Εν τω μεταξύ, το βάρος της νοσηρότητας και της θνησιμότητας αυξανόταν ασταμάτητα και μετά από αυτό ακολούθησαν η μαζική ανεργία και η αύξηση της κοινωνικής ανισότητας. Κάπως έτσι ο ισχυρισμός του προέδρου ότι είναι ένας ισχυρός και χαρισματικός ηγέτης κατέρρευσε κάτω από τη δύναμη μιας εθνικής έκτακτης ανάγκης για την οποία δεν διέθετε καμία απάντηση».
Το αύριο της οικονομίας
Μπορεί ο Τραμπ να έχασε τις εκλογές, αλλά πότε θα έλθει το τέλος της οικονομικής κρίσης; «Η φύση και η διάρκεια της οικονομικής κρίσης που προκαλείται από τον ιό θα εξαρτηθούν από δύο μεταβλητές: από τον τρόπο με τον οποίο οι υπεύθυνοι χάραξης οικονομικής πολιτικής θα επιλέξουν να δράσουν και από την αποτελεσματικότητα των υπευθύνων για τη δημόσια υγεία να ελέγξουν τη νόσο. Κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος την άνοιξη, πολλοί πίστεψαν ότι υπήρχε μια απλή διχοτομία μεταξύ αυστηρών lockdown από τη μια πλευρά και ανοίγματος εκ νέου της οικονομίας από την άλλη. Οι εξάρσεις της πανδημίας που παρατηρήθηκαν το καλοκαίρι και το φθινόπωρο απέδειξαν ότι ο περιορισμός της νόσου είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονομική ανάκαμψη. Εάν οι πολιτικοί συνεχίσουν να υποστηρίζουν προγράμματα στήριξης της οικονομίας και αν επιτευχθεί ένας συνδυασμός μαζικού εμβολιασμού και συμμόρφωσης των πολιτών με τις υποδείξεις των δομών δημόσιας υγείας, τότε η πανδημία μπορεί να περιοριστεί κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του καλοκαιριού και η ανάκαμψη της οικονομίας να ακολουθήσει. Δυστυχώς, όμως, το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο από την απλή αποκατάσταση της οικονομικής λειτουργίας».
Ο Σνόουντεν υποστηρίζει ότι η πανδημία έχει πλήξει τα θεμέλια του ισχύοντος οικονομικού μοντέλου. «Ένα μάθημα που προκύπτει από το έτος της πανδημίας είναι ότι μια απλή επιστροφή στο λεγόμενο “φυσιολογικό” δεν είναι ούτε εφικτή ούτε επιθυμητή. Το status quo που υπήρχε μέχρι να εκδηλωθεί το πλήγμα του κορωνοϊού ήταν μη βιώσιμο. Ήταν ευάλωτο τόσο απέναντι σε οικονομικά σοκ όσο και σε κρίσεις δημόσιας υγείας που θα προκαλούσε κάποιος από τους εύκολα μεταδιδόμενους ιούς του αναπνευστικού συστήματος. Επομένως, στο όνομα της ασφάλειας και της βιωσιμότητας μια ζωτική πρόκληση είναι ο μετασχηματισμός της οικονομίας· να δημιουργηθεί δηλαδή αυτό που οι Αμερικανοί υποστηρικτές ενός τέτοιου στόχου ονομάζουν “Πράσινη Νέα Συμφωνία” (Green New Deal)».
Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, ο κόσμος πρέπει να αναπτύξει μεγαλύτερη αντοχή απέναντι σε οικονομικές, περιβαλλοντικές και υγειονομικές κρίσεις, ακριβώς όπως το ανθρώπινο σώμα χρειάζεται ισχυρότερη ανοσία απέναντι στα μικρόβια. Ως εκ τούτου, απαιτείται ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης και οικονομικής ανάπτυξης. «Το «αόρατο χέρι» των κλασικών οικονομικών δεν μπορεί να δημιουργήσει μια οικονομία που να είναι υγειονομικά, αναπτυξιακά και περιβαλλοντικά βιώσιμη. Μια ελεύθερη αγορά χωρίς ρυθμίσεις δημιουργεί μονοπώλια, σπατάλη, κοινωνική ανισότητα και αναποτελεσματικότητα. Πολλές επιχειρήσεις που πλήττονται από την ύφεση της πανδημίας θα καταστραφούν οριστικά. Προσέξτε όμως: Δεν υπάρχει κάποιος εγγενής λόγος που να μας πείθει ότι αυτές οι επιχειρήσεις ήταν ούτως ή άλλως άχρηστες και καταδικασμένες ή ότι τα αναπτυξιακά πακέτα θα συμβάλουν στην ευημερία μόνο χρήσιμων και βιώσιμων τομέων της οικονομίας. Η ύφεση χτυπάει άκριτα και αυθαίρετα την οικονομία και την κοινωνία χωρίς κάποιο κριτήριο κοινωνικής δικαιοσύνης. Κατά συνέπεια, η οικονομία που θα αναδυθεί μετά το τέλος της πανδημίας θα πρέπει να ανασχεδιαστεί από ανθρώπους που έχουν δεσμευτεί για την προώθηση της βιωσιμότητας. Η οικονομία του αύριο θα πρέπει να ρυθμιστεί προσεκτικά. Αυτή η πανδημία πρέπει να θεωρηθεί μια πύλη προς μια πιο ανθεκτική, δίκαιη και ασφαλή κοινωνία. Είναι σημαντικό να προσπαθήσουμε να μην επιστρέψουμε στον κόσμο που μας έφερε στο χείλος της κατάρρευσης».
Ο κίνδυνος για τις ελευθερίες
Ένα κρίσιμο ερώτημα είναι αν μια περισσότερο κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία θα συνδυαστεί με μια εξίσου ελεγχόμενη κοινωνία. Οι πολιτικές και ατομικές ελευθερίες έχουν περιοριστεί κατά τρόπο αδιανόητο. Μήπως αντιμετωπίζουμε τον κίνδυνο ότι αυτό το νέο μοντέλο ελέγχου πληθυσμών θα επιβιώσει μετά το τέλος της πανδημίας; Σε αντίθεση με πολλούς άλλους, ο καθηγητής Σνόουντεν δεν υποτιμά αυτούς τους κινδύνους. Αλλά, όπως πάντα, προσεγγίζει το πρόβλημα πρωτίστως ιστορικά.
«Υπάρχει τριβή μεταξύ των πολιτικών ελευθεριών και των έκτακτων εξουσιών που αναλαμβάνουν οι κρατικές αρχές κατά τη διάρκεια κρίσεων δημόσιας υγείας. Το πρόβλημα είναι σημαντικό, αλλά δεν είναι νέο. Αντίθετα, είναι τόσο παλιό όσο και η ίδια η δημόσια υγεία. Κεντρικές αρχές με εκτεταμένες αρμοδιότητες για την προστασία του πληθυσμού εμφανίστηκαν για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της επιδημίας βουβωνικής πανώλης στις ιταλικές πόλεις-κράτη όπως η Φλωρεντία και η Βενετία, τον 15ο αιώνα. Προκειμένου να προστατεύσουν τις κοινότητές τους από τον ξαφνικό και βασανιστικό θάνατο, δημιουργήθηκαν νέες αρχές, που αρχικά ονομάζονταν “δικαστήρια υγείας”. Είναι οι προκάτοχοι των σύγχρονων επιτροπών, συμβουλίων ή Υπουργείων Υγείας. Τους παραχωρήθηκαν εκτεταμένες εκτελεστικές και νομοθετικές εξουσίες για να φορολογούν, να διαχειρίζονται νοσοκομεία για ασθενείς με πανώλη, να επιβάλλουν καραντίνες, υγειονομικές ζώνες και απαγορεύσεις κυκλοφορίας. Επίσης, για να απαγορεύουν δημόσιες συγκεντρώσεις, να επιβάλλουν κοινωνικές αποστάσεις και τιμωρίες σε περίπτωση μη συμμόρφωσης.
»Στη συνέχεια, για την καταπολέμηση της ισπανικής γρίπης, πριν από 100 χρόνια, τα κράτη πρόσθεσαν μια νέα εξουσία: να μπορούν να αποφασίζουν για τη χρήση μάσκας, να επιβάλλουν ηθικές συμπεριφορές για τον βήχα και το φτάρνισμα, να κλείνουν σχολεία, εκκλησίες και θέατρα. Κατά συνέπεια, το πρόβλημα της ισορροπίας ανάμεσα στην κρατική εξουσία και την ατομική ελευθερία είναι μαζί μας εδώ και αιώνες και έχει προκαλέσει διαμαρτυρίες, αντιδράσεις, αγωγές και ταραχές».
Ο καθηγητής είναι σαφής ότι σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης για ζητήματα δημόσιας υγείας οι αντιστάσεις στην επιβολή έκτακτων μέτρων είναι αδικαιολόγητες. «Ως μέσο προστασίας της κοινωνίας από τον ξαφνικό και βασανιστικό θάνατο και την ασθένεια, οι έκτακτες εξουσίες είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωσή μας», λέει.
Οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί και πολιτικοί κλείνουν τη συζήτηση σε αυτό το σημείο, αλλά ο Σνόουντεν, περισσότερο οξυδερκής από πολλούς άλλους, δεν διστάζει να αναγνωρίσει τους νέους κινδύνους που κρύβονται στην καρδιά των έκτακτων μέτρων και αναφέρεται συγκεκριμένα στον ενδεχόμενο «πειρασμό της εξουσίας να συνεχίσει να εφαρμόζει ενισχυμένο έλεγχο στην ατομική και δημόσια ζωή».
«Ο κορωνοϊός έχει διασταυρωθεί με τις νέες τεχνολογίες με τρόπους που δημιουργούν νέα ερωτήματα σε μια παλιά συζήτηση», επισημαίνει. «Αυτό που είναι νέο στην εποχή της Covid-19 είναι ότι σε ορισμένες χώρες οι αρχές έχουν αναπτύξει ηλεκτρονικά συστήματα παρακολούθησης με τρόπους τους οποίους κάποιοι συγγραφείς όπως ο Τζορτζ Όργουελ και ο Άλντους Χάξλεϊ αμέσως θα κατανοούσαν. Κρατικές εξουσίες έχουν ενεργοποιήσει drones και βιντεοκάμερες για την παρακολούθηση πολιτών, έχουν καταγράψει τις κινήσεις ατόμων χρησιμοποιώντας τα κινητά τους τηλέφωνα ως συσκευές ιχνηλάτησης και έχουν εγκαταστήσει ρομπότ σε κέντρα υγείας. Δημιουργούνται νέοι πειρασμοί για τις αρχές εξουσίας να διατηρήσουν τον έλεγχο, την επιτήρηση και την εισβολή στην ιδιωτική ζωή μετά τη λήξη της έκτακτης συνθήκης. Το όριο ανάμεσα στην προστασία της υγείας και την κατάχρηση εξουσίας είναι πορώδες και αλλάζει συνεχώς καθώς εξελίσσεται η τεχνολογία».
Ποια θα ήταν λοιπόν η λύση για να αποφύγουμε ένα μέλλον στο οποίο ο ολοκληρωτισμός απλώνεται παντού, ένα σκοτεινό μέλλον σαν εκείνο για το οποίο μας έχουν προειδοποιήσει ο Τζορτζ Όργουελ και ο Άλντους Χάξλεϊ στα βιβλία τους; «Ίσως η λύση είναι η προσεκτική ρύθμιση και εποπτεία των έκτακτων εξουσιών από αρχές και υπαλλήλους υπόλογους στους πολίτες, καθώς και η συνεχιζόμενη εκπαίδευση των πολιτών για τη φύση της νέας τεχνολογίας και τις χρήσεις που μπορεί να έχει. Η δημόσια υγεία, όπως διακήρυξαν οι αρχαίοι, είναι ο υπέρτατος νόμος, αλλά η σύγχρονη τεχνολογία επιβάλλει οι νόμιμες χρήσεις των ηλεκτρονικών μέσων να καθοριστούν πολύ προσεκτικά». ■