Αν δεν ξέρετε τι είναι το TikTok, ρωτήστε κάποιον που έχει γεννηθεί μετά το 2000. Το TikTok, θα σας πει, είναι «καλή φάση», κι αν επιμείνετε λίγο περισσότερο, θα μάθετε ότι πρόκειται περί μιας εφαρμογής κινητών τηλεφώνων και θα πάρετε μια πρόσκληση να κρυφοκοιτάξετε την οθόνη. Αν αντέξετε για παραπάνω από μερικά λεπτά, θα καταλάβετε εύκολα ότι η εφαρμογή είναι ο ορισμός της διάσπασης της προσοχής. Τα βίντεο που προβάλλονται στην οθόνη του κρατούν το πολύ 30 δευτερόλεπτα κι έρχονται στο προσκήνιο γιατί ο αλγόριθμός του γνωρίζει καλά, βάσει της παρακολούθησης των «αποτυπωμάτων» των χρηστών, τι χρειάζεται ο καθένας για να μένει συνέχεια κολλημένος στην οθόνη. Για κάποιους το TikTok είναι ο τέλειος περισπασμός, μια πασπαρτού εφαρμογή που νιώθεις ότι σχεδιάστηκε ειδικά για δύσκολους καιρούς. Δεν μπορεί, 800 εκατομμύρια χρήστες στον κόσμο κάτι θα ξέρουν.
Το TikTok είναι ό,τι πιο εξελιγμένο σε λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης μπορείτε να δείτε τώρα, εδώ, στην άκρη των δαχτύλων σας, στο 2021. «Neftilix, Playstation, Instagram, TikTok, όλα μάχονται για το ίδιο πράγμα: για τον χρόνο μας», λέει ο Γκάρι Βάινερτσουκ, επιχειρηματίας και περσόνα των social media. Όλοι σήμερα ψάχνουν μια θέση στον εγκέφαλό μας. Γνωρίζοντας ότι δεν έχουν άπειρες ευκαιρίες, γνωρίζοντας ότι ο άνθρωπος έχει πεπερασμένο όριο προσοχής, κατασκευάζουν προϊόντα ελάχιστων μόνο δευτερολέπτων. Το TikTok πέτυχε ακραία γιατί επένδυσε σε αυτήν ακριβώς τη συνθήκη. Το περιεχόμενό του είναι αυστηρά σύντομο και εντυπωσιοθηρικό. Σε λίγο, οι μαθητές θα νομίζουν ότι ολοκληρωμένος ανθρώπινος λόγος είναι μια δυο αναρτήσεις στο Instagram κι ένα βίντεο στο TikTok. Γιατί όχι; Έτσι κι αλλιώς, όλος ο κόσμος πια μιλάει με tweets.
Fun, fun, fun
Το TikTok έχει αποδιώξει από πάνω του το πρόσχημα της κοινωνικής δικτύωσης κι αδιαφορεί εντελώς για το νόημα γενικότερα. Εδώ, όλα γίνονται για τις εντυπώσεις. Η μόνη αξία που κατορθώνει να επιβιώσει σε αυτό το πανηγύρι είναι η διασημότητα. Οι υπόλοιποι σπάνε πλάκα. Ένας άνθρωπος βιντεοσκοπεί τον εαυτό του καθώς δοκιμάζει τροφές, ένας άλλος επινοεί χοντροκομμένα αστεία, ένας άλλος χορεύει αισθησιακά παρωδώντας. Νέα παιδιά παριστάνουν ότι τραγουδούν και ότι μιλούν, συγχρονίζοντας τα χείλη τους με τα χείλη διασήμων. Σε αυτή την αχανή βιβλιοθήκη ασυνάρτητων συμπεριφορών όλα έχουν τη θέση που τους αξίζει. Καθίστε δίπλα από έναν έφηβο και θα δείτε ότι ο πήχης έχει πέσει απελπιστικά. Αλλά εδώ βρίσκεται η έλξη και η γοητεία: στο λεγόμενο fun.
Στις αρχές της χιλιετίας είδαμε τα μπλογκ να υπόσχονται τον εκδημοκρατισμό της δημόσιας έκφρασης και τη δικτύωση να δίνει υποσχέσεις. Έως το 2010 ο ρομαντισμός είχε εξαϋλωθεί. Τα social media έγιναν όπλο, εργαλείο προπαγάνδας, και μια εκπληκτική μηχανή ναρκισσισμού. Ο κόσμος έπαθε συλλογικά κρίση μεγαλείου. Πίστεψε ότι το μόνο που αξίζει στη ζωή είναι να γίνεις influencer. Εκείνοι που κατάλαβαν και δάμασαν τα νέα μέσα βρέθηκαν με τρομερή εξουσία στα χέρια τους. Τα εργαλεία εκπαίδευσαν συμπεριφορές, μείωσαν τα όρια της συγκέντρωσής μας κι έφεραν στην επιφάνεια ό,τι πιο δημιουργικό αλλά και ό,τι πιο χαμερπές είχε να επιδείξει η ανθρώπινη επινοητικότητα και ψυχή. Το 2016 ήταν για τα social media η χρονιά που απέδειξαν ότι μπορούν να επηρεάσουν ακόμα και εκλογικά αποτελέσματα. Αυτή τη δύναμη χειραγώγησης της προσοχής θέλησαν να εκμεταλλευτούν, έναν χρόνο μετά, το 2017, οι νεαροί επιχειρηματίες από την Κίνα, εξαγοράζοντας μια επιτυχημένη νεανική εφαρμογή, το Musical.ly. Τη συγχώνευσαν με μια δική τους εφαρμογή και εγένετο το TikTok. Εδώ δεν χρειάζεται να ξέρεις να γράφεις, να τραβάς φωτογραφίες ή να είσαι εμφανίσιμος, γιατί περισσότερη σημασία έχει η με κάθε τρόπο εντυπωσιοθηρία: το να είσαι πομπός και δέκτης διασκέδασης.
Εθισμός, εθισμός, εθισμός
Η επιτυχία της ByteDance, της εταιρείας που είναι πίσω από την επιτυχημένη εφαρμογή, έγκειται στο ότι κατασκεύασε ένα τεράστιο οπτικοακουστικό πάρτι, επενδύοντας στην εγγενή αδυναμία μας να ελέγξουμε την προσοχή μας. Το 2019 έβγαλε 17 δισ. δολάρια από διαφημιστικά έσοδα. Το TikTok είναι αυτό που λένε οι ψυχολόγοι ένας διαφημιστικός «άρπαγας της προσοχής» ή, όπως λέει ο πρώην υπάλληλος της Google, Τρίσταν Χάρις, μια «τοξική εφαρμογή». «Αν θες να πάρεις πίσω τον έλεγχο της ζωής σου, αφαίρεσέ το από το κινητό σου», λέει ο Χάρις. Το TikTok, γι’ αυτούς που ασχολούνται σοβαρά με τις επιπτώσεις των νέων μέσων στην ψυχική υγεία, συνιστά ψηφιακό πασατέμπο. Έχει μπόλικο αλάτι, αναγνωρίσιμη γεύση, είναι φαινομενικά φθηνός (η υπερκατανάλωσή του πληρώνεται ακριβά αργότερα) και είναι τρομερά εθιστικός. Αυτό το τελευταίο ορισμένοι το προσπερνούν σαν κάτι ανάξιο λόγου, αλλά ως γονιός δεν σε παίρνει να το αφήσεις να πέσει κάτω. Αν ανάμεσα στην έκθεση των πολλών χαρακτηριστικών της μαθαίνατε ότι η κοκαΐνη, εκτός από ευφορικό ναρκωτικό, είναι και εξαιρετικά εθιστική, φαντάζομαι ότι θα δίνατε μεγαλύτερη σημασία στην εθιστικότητα παρά στην ευφορία, στις ψευδαισθήσεις ή στην «κοινωνικότητα» της ουσίας. Το TikTok είναι μία από τις πιο εθιστικές εφαρμογές που έχουν δημιουργηθεί ποτέ, και δεν το λέω εγώ, θα σας το πει ο ίδιος ο έφηβος που είναι δίπλα σας, που το χρησιμοποιεί συνέχεια. Και τι μ’ αυτό, θα πείτε. Μπορεί τόσα εκατομμύρια ανθρώπων να κάνουν λάθος;
Δεν θα πω ότι το έχουμε ξαναδεί το έργο, ούτε ότι κοιτάζουμε τα βραχυπρόθεσμα οφέλη περιφρονώντας τα μακροπρόθεσμα κόστη, αλλά θα παραθέσω μία από τις πιο αξιοσέβαστες κλινικούς ψυχολόγους των ΗΠΑ, συγγραφέα του σπουδαίου ερευνητικού βιβλίου «Η γενιά του internet». «Βρισκόμαστε στη μέση μιας κρίσης ψυχικής υγείας εφήβων», λέει η δόκτωρ Τζιν Τουίνγκι. «Από το 2011, στις ΗΠΑ οι νοσηλείες κοριτσιών που έχουν αυτοτραυματιστεί έχουν αυξηθεί κατά 189%. Για τα μεγαλύτερα κορίτσια το ποσοστό αυτό είναι 62%. Δυστυχώς, οι αριθμοί των αυτοκτονιών είναι παρόμοιοι – 151% υψηλότεροι για τα κορίτσια προ εφηβείας και 70% υψηλότεροι για τα μεγαλύτερα». Οι επιστήμονες, επειδή θέλουν ορθά να είναι ακριβείς, μιλούν για «συσχετισμό» και όχι για «σχέση αιτιότητας», αλλά όλα τα δεδομένα δείχνουν ότι η έλευση του κινητού τηλεφώνου και των εφαρμογών δικτύωσης έχει συμπέσει με μια τεράστια κρίση ψυχικής υγείας, κυρίως στους εφήβους, παγκοσμίως. Τα νεαρά παιδιά έχουν παγιδευτεί σε δίκτυα που τα υποχρεώνουν να συγκρίνονται διαρκώς με τους άλλους και να αγωνιούν για ψηφιακές επιβραβεύσεις. Το TikTok δεν είναι καθόλου αθώο, όπως αποδεικνύει και ο διακαής πόθος του πρώην προέδρου Ντόναλντ Τραμπ να εξαγοραστεί από αμερικανικών συμφερόντων εταιρεία. Και μόνο εξαιτίας της πρόσβασης που έχει στα συμπεριφορικά δεδομένα τόσων εκατομμυρίων νέων ανθρώπων, είναι ένας κανονικός ψηφιακός θησαυρός.
Όμως η μεγάλη δύναμη της εφαρμογής είναι ότι παράγει διαρκώς ιοβόλα μιμίδια. Έτσι κατασκευάζει τις διασημότητες της διπλανής πόρτας που πληρώνονται από τους χορηγούς, έτσι κανοναρχεί στις μικρές ηλικίες. Μια χορευτική φιγούρα, μια ατάκα, μια πόζα, μια έκφραση, ένα σταντ, οτιδήποτε μπορεί να γίνει αντικείμενο μίμησης, δηλαδή ηλεκτρονικό μιμίδιο. Στην πλατφόρμα, τα πάντα βοηθούν στη μαζική παραγωγή τρόπων που μπορούν να αναπαραχθούν. To TikTok είναι ένα κέλυφος που διευκολύνει τις μιμήσεις. Η ιοβόλος μεταδοτικότητα, το virality, βρίσκεται στο κέντρο του μηχανισμού του. Το R0 του TikTok είναι υψηλότατο, γι’ αυτό και η ανάπτυξή του είναι εκθετική.
Βέβαια, όλα έχουν μια εξήγηση. Είμαστε πια άρρηκτα συνδεδεμένοι σε υπερδίκτυα και έχουμε ανάγκη την εικονική πραγματικότητα, γιατί η πραγματική πραγματικότητα είναι ζόρικη. Όλοι ξέρουμε ότι τα συναισθήματα είναι μεταδοτικά, και ελπίζουμε ότι με τη θετικότητα και την αισιοδοξία μας θα ξορκίσουμε τα κακά. Ακόμα κι αν διακινδυνεύουμε να πάθουμε υπερκορεσμό από τα εύπεπτα μιντιακά σνακ, το οφθαλμόλουτρο δεν έχει καταγραφεί ακόμη ως ψυχική ασθένεια. Ενώ το Instagram επιδοτεί τον ναρκισσισμό, την ηδονοβλεψία και την επιδειξιομανία, το TikTok απλώς αφαιρεί το νόημα από τις ανθρώπινες σχέσεις και τις ευθυγραμμίζει όλες σε μια ατελείωτη χαρούμενη ελαφρότητα, που την έχουμε τόση ανάγκη. Χάνουμε τον χρόνο μας περήφανα, παχαίνουμε διανοητικά με τόνους αμφιλεγόμενων προϊόντων για να ξεχαστούμε. Αυτό είναι μέρος του τεχνοκαταναλωτικού μας οράματος. Αν ζούσαν σήμερα ο Χοντρός και ο Λιγνός, θα έκαναν σίγουρα βιντεάκια στο TikTok διαφημίζοντας αναψυκτικά. Θα ήταν το τέλειο μέσο προώθησης στους νέους και στους πιεσμένους.
Το TikTok κάποια στιγμή είναι βέβαιο ότι θα ξεχαστεί. Θα θυμόμαστε κάποτε μελαγχολικά μια εποχή που οι άνθρωποι παρακολουθούσαν αναγκαστικά τον κόσμο μέσα από ψηφιακές κλειδαρότρυπες. Ωστόσο, η ByteDance ισχυρίζεται ότι μπορεί μέσα σε αυτό το διασπαστικό περιβάλλον να υπάρξει υγεία, ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και νόημα. Ας της δώσουμε το τεκμήριο της αθωότητας, με την ελπίδα ότι κάποιος θα χακάρει τον αλγόριθμο ώστε να επέμβει στη συνείδηση κάποιου νέου, ή και του γονιού του, που έχει δηλητηριαστεί από συνωμοσιολογικές θεωρίες και να του εμφανίζει στο TikTok τις αναρτήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Ας κάνει όμως πρώτα αυτή την προτροπή μιμίδιο, γιατί αποκλείεται να την αντιληφθεί σε αυτή τη μορφή κάποιος γεννημένος μετά το 2000. ■