Λίγες εβδομάδες πριν κλείσει η Εθνική Πινακοθήκη για να εγκατασταθεί ο εργολάβος και να ξεκινήσουν οι εργασίες επέκτασης του κτιρίου, το οποίο σχεδίασαν στις αρχές της δεκαετίας του ’60 οι αείμνηστοι Παύλος Μυλωνάς και Δημήτρης Φατούρος, περίμενα στο φανάρι του Χίλτον για να περάσω απέναντι. Ένα πλήρως αναγνωρίσιμο ζευγάρι τουριστών από τον ευρωπαϊκό βορρά (χάρτες, κινητά ανά χείρας, ένα κάποιο βλέμμα απελπισίας) με πλησίασε διστακτικά για να με ρωτήσει πολύ ευγενικά: «Είμαστε κοντά στην Εθνική Πινακοθήκη;». Όταν τους απάντησα χαρούμενα ότι περπατούν σχεδόν έξω από την Εθνική Πινακοθήκη, αντί να χαρούν και να με ευχαριστήσουν, έκαναν μόνο το δεύτερο. Με χαιρέτησαν εμφανώς απογοητευμένοι. Τα μάτια τους έγραφαν: «Γι’ αυτό κάναμε τόσο δρόμο;».
Τους θυμήθηκα σχεδόν οκτώ χρόνια μετά, μπαίνοντας στην αχανή, κατάφωτη σάλα υποδοχής της νέας Εθνικής Πινακοθήκης, που ελάχιστα θυμίζει το ταπεινό συγκρότημα από εμφανές μπετόν με το οποίο όλοι μεγαλώσαμε. Εκεί, στο σημείο όπου σε 60 ημέρες από σήμερα ελπίζουμε (πανδημίας επιτρεπούσης) να μπορούμε να κόβουμε το εισιτήριό μας, με περιμένουν δύο κυρίες, καθεμία από τις οποίες, από το πόστο της, τα έδωσε όλα για να γίνει αυτό που πριν από λίγα χρόνια έμοιαζε ακατόρθωτο: να εγκαινιαστεί η νέα εποχή της Εθνικής Πινακοθήκης, και μάλιστα με μια μεγάλη επετειακή έκθεση για τα 200 χρόνια από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης.
«Στις 20 Μαρτίου θα πρέπει όλα να είναι έτοιμα, και θα είναι», μου λέει με αυτοπεποίθηση η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, ο άνθρωπος στον οποίο πιστώνεται η εντυπωσιακή κλιμάκωση των εργασιών μετά τον Ιούλιο του 2019, ένα σπριντ διαρκείας που φτάνει μέχρι σήμερα. Η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, δεν έχει κανέναν απολύτως ενδοιασμό να αναγνωρίσει τη συμβολή της υπουργού: «Δεν είναι μόνο το ότι η Λίνα Μενδώνη εποπτεύει το έργο σαν να είναι η ίδια μηχανικός, αλλά και έβαλε μηχανικό του Υπουργείου Πολιτισμού, τον γενικό γραμματέα κύριο Διδασκάλου, project manager. Πρόσθεσε και άλλους συμβούλους, κι έτσι είχε το έργο μια εβδομαδιαία παρακολούθηση με απολογισμούς».
Μια μικρή επανάσταση
Στις 25 Μαρτίου θα δοθεί από εδώ το εναρκτήριο «λάκτισμα» των πανηγυρικών εκδηλώσεων για το φετινό έτος-ορόσημο. «Ο στόχος είναι ρεαλιστικός, χάρη στην πάρα πολλή δουλειά που έχει γίνει από τους συνεργάτες μας στο Υπουργείο Πολιτισμού, την αρμόδια υπηρεσία και τους ανθρώπους της, τους ανθρώπους της Εθνικής Πινακοθήκης, οι οποίοι αυτή τη στιγμή κάνουν αφανές μεν έργο, αλλά τεράστιο, γιατί ετοιμάζουν τα έργα που θα εκτεθούν…» υποστηρίζει η Λίνα Μενδώνη. Για του λόγου το αληθές, η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα με ενημερώνει ότι «αυτή τη στιγμή που μιλάμε, τα 1.000 έργα που θα εκτεθούν στην έκθεση της μόνιμης συλλογής απεντομώνονται». Σκέφτομαι ότι μέχρι το 2013 το παλιό κτίριο μπορούσε να φιλοξενήσει λιγότερα από 400 έργα στην έκθεση της μόνιμης συλλογής, κι αυτό είναι μόνο ένα ενδεικτικό νούμερο που αποτυπώνει το πέρασμα από τη μία εποχή στην άλλη. Στην πραγματικότητα οι ωφέλιμοι χώροι υπερδιπλασιάζονται, το μουσείο αποκτά αίθουσα περιοδικών εκθέσεων σχεδόν 2.000 τετραγωνικών μέτρων, αμφιθέατρο, αποθηκευτικούς χώρους για 10.000 έργα, δηλαδή μια μικρή επανάσταση. Το νέο μουσειακό συγκρότημα αποκτά και δύο μπαρ-εστιατόρια· το δεύτερο στο τελευταίο επίπεδο με πανοραμική θέα προς την Ακρόπολη, τον λόφο του Λυκαβηττού και τον κόλπο του Σαρωνικού στο βάθος. Συνοπτικά η νέα Εθνική Πινακοθήκη υψώθηκε κατά έναν όροφο και κατέβηκε σε βάθος τριών επιπέδων, εκεί όπου τα νερά του Ιλισού παραλίγο να τινάξουν το έργο στον αέρα. Το ιστορικό ποτάμι της Αθήνας, που σκεπάστηκε μεταπολεμικά για τη χάραξη της λεωφόρου Μιχαλακοπούλου, θα γίνει προσπάθεια να αναδειχθεί ως μνήμη στον κήπο που δημιουργείται νότια της κεντρικής πύλης, μέσα από ένα κανάλι αλλά και την ισχυρή παρουσία χλωρίδας, που θα υποστηρίζει το υδάτινο στοιχείο. «Θα κάνουμε έναν πολύχρωμο και μυρωδάτο κήπο», υπόσχεται η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα. Εδώ διαμορφώνεται μια δεύτερη ανεξάρτητη είσοδος, που θα οδηγεί στο ισόγειο καφέ-εστιατόριο.
Μια ευρωπαϊκή Πινακοθήκη
«Η Πινακοθήκη πρέπει να φτάσει στο στάτους των Πινακοθηκών των ευρωπαϊκών κρατών. Ήδη το εξασφαλίζει αυτό με τον χώρο της, με τα εκθέματά της, με τις συλλογές της, όμως πρέπει να υποστηριχθεί για να μπορέσει να μην υπολείπεται σε τίποτε», σημειώνει η υπουργός Πολιτισμού, τονίζοντας την ανάγκη η Εθνική Πινακοθήκη να επιστρέψει στη χρηματοδότηση που είχε πριν από την περίοδο των μνημονίων. «Οι συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης είναι συνομήλικες με το νεότερο ελληνικό κράτος», συμπληρώνει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης. «Και γι’ αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία το ότι συνδέθηκαν η αποπεράτωση του έργου και τα εγκαίνιά του με τα 200 χρόνια της Παλιγγενεσίας, διότι χωρίς αυτό το μουσείο δεν υπάρχει το ελληνικό κράτος ως τέχνη. Αυτό το είχαν καταλάβει από την πρώτη στιγμή».
Γκόγια, Ρέμπραντ, Ντίρερ για πρώτη φορά
Τους επισκέπτες της Πινακοθήκης θα υποδέχεται η μνημειακού μεγέθους ζωγραφική σύνθεση του Παναγιώτη Τέτση «Λαϊκή Αγορά», μια συμβολική επιλογή που θέλει να υπογραμμίσει το γεγονός ότι στη νέα εποχή του μουσείου όλοι είμαστε ευπρόσδεκτοι. Η πραγματική κοσμογονία, όμως, θα συμβεί στους ορόφους του μουσείου, εκεί όπου αναπτύσσονται οι μόνιμες συλλογές. «Οι νέοι χώροι μάς επιτρέπουν να βάλουμε και σχέδια και χαρακτικά, ώστε να έχουμε μια συγχρονική εικόνα τού τι γίνεται και σε άλλες μορφές τέχνης. Επίσης, πρώτη φορά στο υπόγειο, στην αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων, πλάι στα δυτικοευρωπαϊκά έργα της συλλογής θα εκθέσουμε για πρώτη φορά τα περίφημα χαρακτικά που έχουμε, του Γκόγια, του Ρέμπραντ, του Ντίρερ, δηλαδή τους μεγάλους Δυτικοευρωπαίους χαράκτες. Μια πολύ σημαντική συλλογή, που τώρα θα εκτεθεί μόνιμα πρώτη φορά, διότι απαιτούσε ειδικές συνθήκες φωτισμού».
Ενστάσεις και απαντήσεις
Το πρόβλημα με τα υπόγεια ύδατα δεν ήταν το μοναδικό που αντιμετώπισε το πολύπαθο σχέδιο επέκτασης της Πινακοθήκης. Τον Μάιο του 2019, η «Αρχιτεκτονική ΕΠΕ Γραμματόπουλος – Πανουσάκης», το γραφείο δηλαδή που εκπόνησε τη μελέτη του έργου ύστερα από σχετικό διαγωνισμό, είχε καταγγείλει «ανορθόδοξες και επιζήμιες ενέργειες» κυρίως στις εξωτερικές όψεις του κτίσματος, με «σοβαρότερες» την αντικατάσταση της λεπτής μεταλλικής κατασκευής από τσιμεντένιους όγκους και την κατάργηση της χρήσης διπλών τζαμιών και κλιματισμού στο κεντρικό τμήμα της όψης. Η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα επιβεβαιώνει τις αλλαγές που επισημαίνουν οι αρχιτέκτονες, αν και σπεύδει να τονίσει ότι δεν ήταν ουσιαστικές ούτε επηρεάζουν το πνεύμα της αρχικής μελέτης. «Όποιες μεταβολές υπήρξαν έγιναν για λόγους οικονομικούς, αλλά και για λειτουργικούς. Τόσο οι σιδηροκατασκευές που προέβλεπε η μελέτη για τα κλιμακοστάσια όσο και ο κλιματισμός στο μέτωπο με τις ράμπες θα εκτίνασσαν το κόστος στα ύψη. Προτιμήσαμε λύσεις που εξοικονομούσαν πόρους και δεν επηρέαζαν τη λειτουργικότητα του νέου κτιρίου». Μιλώντας για οικονομία, το 71,2% της χρηματοδότησης του έργου επέκτασης αντιστοιχεί σε δημόσιους πόρους (ΕΣΠΑ, δημόσιες επενδύσεις, Περιφέρεια Αττικής) και το υπόλοιπο 28,8% σε ιδιωτικούς, με τη μερίδα του λέοντος να έχει η γενναιόδωρη χορηγία του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (13 εκατομμύρια ευρώ). Ραντεβού τον Μάρτιο.
| Η νέα Εθνική Πινακοθήκη σε αριθμούς |
| +11.040 τ.μ. πρόσθετοι χώροι |
| 20.760 τ.μ. νέα συνολική έκταση (από 9.720 τ.μ.) |
| +2.230 τ.μ. πρόσθετοι εκθεσιακοί χώροι |
| 1.645 τ.μ. αποθήκες έργων τέχνης |
| 1.000 έργα στην έκθεση της μόνιμης συλλογής (από 400) |
| 910 τ.μ. αίθουσα υποδοχής |
| 450 θέσεις (νέο αμφιθέατρο) |
| 59.029.102 € (συνολική χρηματοδότηση) |