Επιστροφή στην κανονικότητα. Η φράση έχει αναπαραχθεί όσο λίγες τους τελευταίους μήνες, συνοψίζοντας την ελπίδα της εξόδου από την ασφυκτική περίοδο της πανδημίας. Δεν είναι μια καινούργια φράση, πάντως. Αυτό ακριβώς ήταν το σλόγκαν που χρησιμοποίησε ο Ουόρεν Χάρντινγκ στις αμερικανικές εκλογές του 1920. Ο κόσμος ήθελε απεγνωσμένα να επιστρέψει σε κάτι που θα θύμιζε τη ζωή πριν από τον πόλεμο και πριν από τον τρόμο της ισπανικής γρίπης, που στέρησε τη ζωή σε περίπου 50 εκατ. ανθρώπους. Ο Χάρντινγκ κέρδισε τις εκλογές –πέθανε κατά τη διάρκεια της θητείας του–, ενώ το σλόγκαν εκείνο συνδέθηκε σε μεγάλο βαθμό και με την πρόσφατη νίκη του Μπάιντεν, ακριβώς εκατό χρόνια μετά.
Υπάρχουν αρκετές ομοιότητες ανάμεσα στην πανδημία εκείνη και την πανδημία του κορωνοϊού: η χρονική περίοδος, ο τρόπος διασποράς, οι αντιδράσεις των κυβερνήσεων και του κόσμου κ.ά. Αυτός ο αναμενόμενος παραλληλισμός οδήγησε σε έναν άλλο. Σε μια υπόθεση, πιο σωστά, ότι τα χρόνια που έρχονται θα μοιάζουν με τα χρόνια της δεκαετίας του 1920. Είναι μια λογική σκέψη ότι, έπειτα από ένα παρόμοιο σοκ, ο κόσμος θα προσπαθήσει να συνέλθει με παρόμοιους τρόπους. Λαμβάνοντας υπόψη βεβαίως τις ιδιαιτερότητες της κάθε εποχής.
ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΡΥΧΗΘΜΟΥ
Η δεκαετία του 1920 έχει πολλές ονομασίες. Κάποιοι την προσδιορίζουν ως την «εποχή της τζαζ», όχι μόνο για την άνοδο της συγκεκριμένης μουσικής ή για την άνθηση των κλαμπ, αλλά κυρίως για την αίσθηση αυτού του νέου ρυθμού στον οποίο εν γένει κινήθηκε η κοινωνία. Δηλαδή με πάθος και ένταση, ενίοτε αυτοσχεδιαστικά, αλλά και με μια αόριστη μελαγχολία. Στη Γαλλία, τα χρόνια εκείνα έμειναν ως «τρελά» («années folles») και στη Γερμανία ως «χρυσά» («goldene jahre»), ωστόσο συνηθέστερα η δεκαετία προσεγγίζεται με τον όρο «roaring twenties»· ένας βρυχηθμός, η δυνατή κραυγή ενός κόσμου που διψούσε για ζωή, έπειτα από τόσο καιρό στο σκοτάδι, και ζητούσε να αναπνεύσει στην αναδυόμενη μοντερνιστική κουλτούρα και στο καινούργιο. Ήταν ένα ουρλιαχτό, ένα ξέσπασμα.
Ήταν μια εποχή ιδεών, προτάσεων και αλλαγών, μια εποχή καινοτομιών. Η εποχή του Art Deco και του Bauhaus, η εποχή των σουρεαλιστών και των παρισινών καφέ, η εποχή του ομιλούντος κινηματογράφου. Ήταν η εποχή της «Έρημης χώρας» και του «Οδυσσέα». Η εποχή του τσάρλεστον. Η εποχή της φούστας στο γόνατο και των ημίμακρων κουρεμάτων. Η εποχή που η μία χώρα μετά την άλλη άρχισαν να παραχωρούν το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες – όχι παντού: στην Ελλάδα, για παράδειγμα, έπρεπε να περιμένουμε μέχρι το 1952. Ήταν η εποχή που ο Τσαρλς Λίντμπεργκ πέταξε πάνω από τον Ατλαντικό. Η εποχή των ουρανοξυστών, η εποχή των μεγάλων πόλεων, η εποχή των αυτοκινήτων. Το Model Τ της Ford ήταν το πρώτο προσιτό όχημα για τη μεσαία τάξη, αλλάζοντας τη φυσιογνωμία των αστικών κέντρων. Ήταν η εποχή της ηλεκτροδότησης, η εποχή του ραδιοφώνου.
Ο κόσμος βγήκε από το σπίτι, διασκέδασε, ξόδεψε. Θα γίνει έτσι και τώρα; Ο Μάρτιν Σαντμπού, οικονομικός αναλυτής των Financial Times και συγγραφέας, έγραψε ότι ο κόσμος ανυπομονεί να ξοδέψει τα χρήματά του με έναν τρόπο που ίσως θυμίσει κάτι από τη δεκαετία του 1920: «Οι απαγορεύσεις έχουν πλήξει δυσανάλογα την πιο ηδονιστική πτυχή του καταναλωτικού φάσματος: αυτό που έχουμε σταματήσει να κάνουμε είναι να τρώμε μαζί, να πίνουμε μαζί, να διασκεδάζουμε μαζί και να πηγαίνουμε διακοπές μαζί. Η ανοσία που θα προσφέρει το εμβόλιο θα καταστήσει εντάξει, σχεδόν κυριολεκτικά, το να κάνουμε πάρτι».
Πώς ακριβώς θα κάνουμε πάρτι, βέβαια, είναι ένα ερώτημα που μένει να απαντηθεί. Πώς θα βγουν στον δρόμο να διασκεδάσουν και να ξοδέψουν τα εκατομμύρια ανθρώπων που έχασαν τις δουλειές τους ή είδαν το εισόδημά τους να ελαχιστοποιείται; Άλλωστε η πανδημία ήρθε στη ζωή μας έπειτα από μια βαθιά και πολυετή οικονομική κρίση. Επίσης, πόσο γρήγορα μπορεί κανείς να ξεπεράσει το πένθος ή, ακόμα και το πιο απλό, πώς μπορεί κανείς να νιώσει άνετα να συναναστραφεί με άλλους ανθρώπους χωρίς μάσκα; Πώς θα δώσεις το χέρι σου σε έναν άγνωστο; Πώς θα πάρεις κάποιον αγκαλιά, όταν για τόσο καιρό εκπαιδεύεσαι στην κοινωνική αποστασιοποίηση; Το μάθημα της ιστορίας λέει το εξής: μετά το τέλος του πολέμου και τη λήξη του συναγερμού για τη γρίπη, ο κόσμος γνώρισε μια βαριά ύφεση περίπου δύο ετών, πριν επιστρέψει στην «κανονικότητα» και ακουστεί ο «βρυχηθμός». Ίσως χρειαστεί κάποιος καιρός, δηλαδή. «Σε πέντε ή δέκα χρόνια από σήμερα, θα γίνονται όσες μαζικές συγκεντρώσεις γίνονταν και πριν από τον κορωνοϊό. Επειδή είμαστε άνθρωποι», έγραψε στο περιοδικό Atlantic την περασμένη άνοιξη ο Γερμανο-Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Γιάσα Μουνκ, παρατηρώντας πώς έχουν γενικά αντιδράσει οι άνθρωποι έπειτα από μεγάλες κρίσεις.
ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ
Επειδή είμαστε άνθρωποι, λοιπόν, θα αναζητήσουμε τη διασκέδαση και την επαφή και θα προσπαθήσουμε να σβήσουμε την αίσθηση της απομόνωσης, της εσωστρέφειας και του πόνου. Αυτά είναι λογικά. Τι άλλο πρέπει να περιμένουμε; Τι άλλο θα χαρακτηρίσει τη δεκαετία του 2020; Για τα περισσότερα μπορούμε να κάνουμε μόνο υποθέσεις. Πώς και αν το τραύμα της πανδημίας θα αποτυπωθεί στην τέχνη ή στη μόδα μένει να το δούμε. Όπως και πολλά ακόμα: Θα ξαναπάμε στον κινηματογράφο; Σε τι ποσοστό θα μεταφερθεί η ζωή μας στο ίντερνετ; Πώς και πού θα ταξιδεύουμε;
Αυτό που μπορούμε να φανταστούμε, πάντως, είναι ένας κόσμος όλο και πιο εξαρτημένος από την τεχνολογία. Οι καινοτομίες πάντα λειτουργούν ως σύμβολα στο μεταίχμιο των εποχών. Η έλευση, για παράδειγμα, του 5G ενισχύει αυτή την υπόθεση. Οι μήνες της καραντίνας υπογράμμισαν την ανάγκη μας για τις διαφόρων ειδών οθόνες: τα κινητά μας τηλέφωνα, τα λάπτοπ, τα τάμπλετ και οι έξυπνες τηλεοράσεις κατά κάποιον τρόπο μάς έσωσαν, προσφέροντας διασκέδαση, επικοινωνία και έναν τρόπο να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε. Έπειτα από τα χρόνια της κυριαρχίας της ψηφιακής φωτογραφίας, φαίνεται ότι περνάμε στην εποχή του βίντεο.
Η διαδικασία της τηλεκπαίδευσης και της τηλεργασίας δεν αναμένεται να ξεχαστεί σύντομα· ο κόσμος προσαρμόστηκε στο να λειτουργεί εξ αποστάσεως. Είναι μάλλον δεδομένο ότι τη δεκαετία που έρχεται θα περνάμε περισσότερο χρόνο στο σπίτι σε σχέση με την προηγούμενη, και αυτό ασφαλώς θα φέρει αλλαγές, μεταξύ άλλων, στις τάσεις που ορίζουν την αρχιτεκτονική. Σε ένα άρθρο του στο περιοδικό New Yorker, o Κάιλ Τσάικα σχολιάζει ότι ο χρόνος που περάσαμε στα διαμερίσματά μας μας βοήθησε να τα παρατηρήσουμε καλύτερα. Ένας ενιαίος χώρος που λειτουργεί συγχρόνως ως σαλόνι και τραπεζαρία δεν είναι συμβατός με τις νέες ανάγκες μας. Δεν μπορείς, για παράδειγμα, να παραστείς σε μια διαδικτυακή σύσκεψη όταν πίσω σου είναι ανοιχτή η τηλεόραση. Ο άνθρωπος της δεκαετίας του 2020 χρειάζεται έναν προσωπικό χώρο που μπορεί να του προσφέρει απομόνωση. Χρειάζεται επίσης περισσότερους εξωτερικούς χώρους – η εμπειρία της καραντίνας έδειξε ότι ένα ωραίο μπαλκόνι μπορεί να αποβεί σωτήριο. Κατ’ αντιστοιχία, λοιπόν, με τις συνθήκες που γέννησαν τη μοντέρνα αρχιτεκτονική του 1920, νέες κατευθύνσεις θα δημιουργηθούν σταδιακά και στη δική μας εποχή.
Μία από αυτές τις κατευθύνσεις θα είναι πιθανότητα και ο σεβασμός στο περιβάλλον – η κλιματική αλλαγή είναι μια υπόθεση που εξελίσσεται παράλληλα, αλλά θα απαιτήσει λύσεις στον καινούργιο κόσμο της post-Covid εποχής. Ίσως μετά το σοκ της πανδημίας να είναι αυτός ο τρόπος να εκφραστεί η ανάγκη μας για τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου.
Η ΧΑΜΕΝΗ ΓΕΝΙΑ
Η δεκαετία του 1920 δεν ήταν μόνο ένα μεγάλο πάρτι, όπως καμιά φορά μάς παρασύρουν οι περιγραφές του Φιτζέραλντ στον «Υπέροχο Γκάτσμπι». Άλλωστε ο ίδιος ο Φιτζέραλντ, σύμβολο της εποχής του, ανήκει σε αυτό που λέμε «χαμένη γενιά», ανήκει δηλαδή σε αυτούς που έζησαν στην ψευδαίσθηση του Μεσοπολέμου. Και ο ίδιος ο ήρωάς του, ο Τζέι Γκάτσμπι, βασανιζόταν από τη «βρόμικη τέφρα που κυλούσε μαζί με τα όνειρά του». Η δεκαετία του 1920 δεν ήταν μόνο μια εποχή με ιδιαίτερο στιλ, μελαγχολία και προοδευτικές ιδέες. Ήταν μια εποχή συγχρόνως συντηρητική. Η εποχή του Σάκο και του Βαντσέτι. Η εποχή που η Κου Κλουξ Κλαν έφτασε στο απόγειο της δύναμής της. Η εποχή της ποτοαπαγόρευσης και του οργανωμένου εγκλήματος. Η εποχή της ανόδου του φασισμού. Η εποχή που κατέληξε στο Κραχ του 1929.
Τα πρόσφατα γεγονότα στην Ουάσιγκτον είναι ενδεικτικά της οργής, της παραπληροφόρησης και μιας γενικότερης έντασης που προϋπήρχε της πανδημίας, αλλά που, μέσω αυτής, ενισχύθηκε δημιουργώντας έναν αποσταθεροποιητικό παράγοντα. Η ήττα του Τραμπ ήταν μια βαθιά ανάσα για τον προοδευτικό κόσμο, αλλά ο οριακός τρόπος που ήρθε μας υπενθυμίζει ότι ο καιρός που έρχεται θα είναι ταραγμένος. Το Brexit οριστικοποιήθηκε, οι ακροδεξιές φωνές στην Ευρώπη πληθαίνουν, η ξενοφοβία εκφράζεται πλέον ως κάτι φυσικό σε καθημερινές συζητήσεις και από επίσημα χείλη, οι θεωρίες συνωμοσίας παγιώνονται στη συνείδησή μας. Κανείς δεν νιώθει ότι ο κόσμος μας έχει αυτή τη στιγμή γερά θεμέλια.
Η δεκαετία του 1920 δεν μπορεί να λειτουργήσει ως καθρέφτης για να δούμε το μέλλον μας. Ίσως μόνο κάπως παραμορφωτικός, για να δούμε τι πρέπει να προσέχουμε, να μη γίνουμε μια νέα χαμένη γενιά. ■