Οι εμβολιασμοί για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού βρίσκονται παγκοσμίως σε πλήρη εξέλιξη. Όπως με κάθε εμβόλιο, έτσι κι εδώ υπάρχουν αντιρρήσεις, αμφιβολίες, δισταγμοί. Πολλοί έχουν σπεύσει να μιλήσουν για κινήματα εναντίον των εμβολίων, αλλά η πραγματικότητα τους διαψεύδει. Πουθενά, στην Ελλάδα τουλάχιστον –εκτός ίσως από κάποιες πολυπληθείς ομάδες στα social media–, δεν εντοπίζεται η συντονισμένη, μαζική και συστηματική άρνηση των νέων εμβολίων που προϋποθέτει η ύπαρξη ενός κινήματος. Η ανησυχία όμως είναι υπαρκτή. Διαβάζω ένα νέο βιβλίο με τον εύγλωττο τίτλο «Αντιεμβολιαστές: πώς αντιμετωπίζεται ένα παραπληροφορημένο κίνημα» (εκδ. MIT Press, 2020), το οποίο υπογράφει ο αναπληρωτής καθηγητής Βασικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Αρκάνσας, Τζόναθαν Μπέρμπαν. Ο συγγραφέας αναφέρεται στις ΗΠΑ και κυρίως στα εμβόλια που γίνονται στην παιδική ηλικία, αλλά η θεωρία του βρίσκει εφαρμογή και στα εμβόλια για την Covid-19.
«Τα κινήματα κατά των εμβολίων του 19ου, του 20ού και του 21ου αιώνα έχουν βαθιά μέσα τους το κίνητρο των ανθρώπων να είναι καλοί γονείς και να κάνουν ό,τι καλύτερο για τα παιδιά τους», γράφει ο Μπρέμαν. «Αλλά αυτή η επιθυμία έχει διαστρεβλωθεί από την παραπληροφόρηση που διακινούν κάποιοι εναλλακτικοί ιατροί, οι οποίοι θέλουν να σπάσουν το μονοπώλιο που έχουν τα αποδεικτικά στοιχεία στην υγεία, από ελευθεριακούς που φοβούνται την υπερπαρεμβατικότητα του κράτους, από δικηγόρους που θέλουν να επιδράμουν στα ταμεία του κράτους, των φαρμακευτικών εταιρειών και των πελατών τους, από αδίστακτους γιατρούς που είναι διατεθειμένοι να πουν ψέματα προκειμένου να πουλήσουν ψευτοθεραπείες και από συνωμοσιολόγους που κυκλοφορούν ανυπόστατες θεωρίες απάτης». Πάνω στις βάσιμες ανησυχίες των ανθρώπων έρχονται κάποιοι και επενδύουν, λέει ο Μπέρμαν. «Η νίκη της αλήθειας έναντι των ψεμάτων και της πληροφόρησης έναντι της παραπληροφόρησης δεν είναι προδιαγεγραμμένη. Επαφίεται στον καθένα μας να δουλέψει ενεργητικά προκειμένου να εκλέγονται πολιτικοί που καταλαβαίνουν την αξία της επιστήμης, να έχουμε υγειονομικό προσωπικό εξοπλισμένο με εργαλεία που πείθουν τον κόσμο ότι όλα γίνονται για το καλό της υγείας μας. Πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι τα ελκυστικά ψέματα δεν θα νικήσουν ποτέ τις αλήθειες που κερδήθηκαν με αγώνες». Ο Μπρέμαν θεωρεί ότι ο σκεπτικισμός ενάντια στα εμβόλια αντιμετωπίζεται καλύτερα σε επίπεδο κοινότητας, με σεβασμό, εμπιστοσύνη και ευγένεια απέναντι στον άλλο. Πώς το επιτυγχάνει αυτό μια κοινωνία; Μια Ελληνίδα μοιάζει να έχει μια καλή απάντηση: να ακούσουμε πιο προσεκτικά, λέει.
Η Δήμητρα Δημητρακοπούλου ζει και εργάζεται τα τελευταία χρόνια στη Βοστώνη. Είναι επισκέπτρια επίκουρη καθηγήτρια και υπότροφος Marie Curie στο ΜΙΤ Media Lab. Έχει κάνει σπουδές Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας στο ΑΠΘ και έχει λάβει μεταπτυχιακό στις διαδικτυακές εφαρμογές στο Πανεπιστήμιο του Stirling της Σκωτίας και διδακτορικό τίτλο στη Διαδικτυακή Δημοσιογραφία από το Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ. Μιλήσαμε διαδικτυακά για το αντικείμενο της έρευνάς της και για τη θεραπεία που προτείνει ενάντια σε αυτό που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει αποκαλέσει «infodemic» ή, αλλιώς, «πληροφοριακό ιό». «Σήμερα», μου λέει η Δ. Δημητρακοπούλου, «κάνουμε πια λόγο για ένα νέο επιστημονικό πεδίο, την πληροφοριο-επιδημιολογία (infodemiology), η οποία μελετά τη ροή πληροφοριών σχετικά με την πανδημία Covid-19 και προτείνει τρόπους διαχείρισής της».
Κατ’ αρχάς, ποια είναι τα εμπόδια που αντιμετωπίζει η καλή πληροφορία και δεν φτάνει στα αυτιά των ανθρώπων;
Μέχρι στιγμής, οι πληροφορίες που υπάρχουν σχετικά με το εμβόλιο για την Covid-19 είναι περιορισμένες και συχνά αντιφατικές. Εν μέρει λόγω της αργά αναπτυσσόμενης επιστημονικής γνώσης σχετικά με τον ιό, εν μέρει λόγω της καθυστερημένης ανταπόκρισης με επαρκή πληροφόρηση από τους θεσμούς της δημόσιας υγείας και, τέλος, εν μέρει λόγω της αυξανόμενης παραπληροφόρησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η πρόκληση ενισχύεται από την αυξανόμενη πολιτικοποίηση του ιού και του εμβολίου, που οδηγεί σε βαθύτερη πόλωση μιας ήδη κατακερματισμένης κοινωνίας. Την ίδια στιγμή, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουμε την πανδημία είναι πολύ διαφορετικός και βαθιά προσωπικός. Καθημερινά η πολιτεία, τα μέσα ενημέρωσης, οι αρχές δημόσιας υγείας και η επιστημονική κοινότητα μας λένε τι να κάνουμε, τι πρέπει να σκεφτούμε και για ποια θέματα πρέπει να ανησυχούμε. Λίγη προσοχή δίνεται από τις καμπάνιες ενημέρωσης στο τι θέλουν και χρειάζονται να μάθουν οι πολίτες, ποιες πηγές και ποιους φορείς να εμπιστεύονται και γιατί, ποια είναι τα ερωτήματα και οι ανησυχίες που τους εμποδίζουν να πάρουν αποφάσεις. Συχνά, η επιστημονική και ιατρική κοινότητα συμπεραίνει τι πρέπει να επικοινωνηθεί, χωρίς να γίνεται μια συστηματική προσπάθεια να αφουγκραστούν τις πραγματικές ανάγκες, τους φόβους και τις ανησυχίες του κόσμου. Να καταγράψουν το είδος και το περιεχόμενο των πληροφοριών που χρειάζονται τα άτομα και συγκεκριμένες κοινότητες γύρω από το εμβόλιο για την Covid-19, που είναι ουσιαστικές, εφαρμόσιμες και σχετίζονται με τις ανάγκες και τις ανησυχίες τους. Με λίγα λόγια, που να τους αφορούν. Αν οι επίσημες αρχές δεν μπορέσουν να ικανοποιήσουν αυτή την ανάγκη μας, το κενό θα πληρωθεί από άλλες πηγές που συχνά διαχέουν φήμες και παρερμηνείες, οδηγώντας σε παραπληροφόρηση.
Χαμηλός βαθμός εμπιστοσύνης στους θεσμούς
Σε αυτό το κλίμα έχετε σχεδιάσει μια διαδικασία, ένα πλαίσιο διαλόγου. Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του;
Στη διάρκεια της έρευνάς μου γύρω από τη ροή και τη διαχείριση των πληροφοριών για τον κορωνοϊό, εστιάζω στις αντιλήψεις και στην πρόσληψη γύρω από το εμβόλιο για την Covid-19. Μέσα από τις ομάδες διαλόγου που συντόνισα, με περισσότερους από 200 συμμετέχοντες σε 40 focus groups (ομάδες εστίασης), επιβεβαίωσα ότι η δυσπιστία προς την επίσημη ενημέρωση, τόσο για την πανδημία όσο και για το εμβόλιο, πηγάζει από τη χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούς και στους επίσημους οργανισμούς δημόσιας υγείας.
Ο χαμηλός βαθμός εμπιστοσύνης στους επίσημους φορείς καταγράφεται συχνά στις έρευνες κοινής γνώμης. Αυτού του είδους, όμως, οι ποσοτικές αποτυπώσεις δεν μας επιτρέπουν να διεισδύσουμε και να εμβαθύνουμε με ενσυναίσθηση στην προσωπική, βιωμένη εμπειρία που μας δίνει τη δυνατότητα να εξηγήσουμε το πώς και το γιατί πίσω από αυτή την καχυποψία και την έλλειψη εμπιστοσύνης. Για να κατανοήσουμε την απουσία της εμπιστοσύνης και τι χρειάζονται οι άνθρωποι για να αποκτήσουν εμπιστοσύνη, χρειάζεται να διεγείρουμε την ικανότητά μας να ακούμε, να αφουγκραστούμε τις ανησυχίες του κόσμου και να ανταποκριθούμε σε αυτές, δίνοντας στοχευμένες απαντήσεις ή, τουλάχιστον, να τις αναγνωρίσουμε χωρίς να τις αποδομήσουμε. Παρακινημένη λοιπόν από αυτή την πρόκληση, σχεδίασα ένα πλαίσιο συζήτησης που συνδυάζει τη σχεδιαστική σκέψη με την ποιοτική έρευνα των ομάδων εστίασης και τη δημοσιογραφική συνέντευξη και αξιοποιεί την τεχνολογία για να δημιουργήσει μια ξεχωριστή εμπειρία διαλόγου. Μια διαδικασία που μας επιτρέπει να συντονιστούμε με τις προσωπικές εμπειρίες των ανθρώπων και να ιχνηλατήσουμε τη μοναδικότητα της εμπειρίας τους σε συνδυασμό με τις ανησυχίες, τις παρερμηνείες και τα αναπάντητα ερωτήματα που καθοδηγούν τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε τον πολυσυζητημένο εμβολιασμό.
Ποιος είναι ο στόχος της έρευνάς σας;
Ο στόχος είναι τριπλός. Είναι η διάγνωση των ανησυχιών, των λανθασμένων αντιλήψεων και των αναπάντητων ερωτήσεων σχετικά με το εμβόλιο της Covid-19, είναι η εστίαση στη βιωμένη εμπειρία ως μέσο κατανόησης των ελπίδων και των ανησυχιών σχετικά με το εμβόλιο και είναι ο εντοπισμός των κενών στην πληροφόρηση και στην επικοινωνία, αλλά και η διερεύνηση του βαθμού εμπιστοσύνης στα μέσα ενημέρωσης, στους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς και στους οργανισμούς δημόσιας υγείας. Ουσιαστικά, είναι ένα πλαίσιο ενεργητικής ακρόασης, το οποίο υπό κλίμακα μπορεί να συμβάλει στην οικοδόμηση περισσότερης εμπιστοσύνης προς τα μέσα ενημέρωσης και τους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς.
Τι κάνατε πιο συγκεκριμένα;
Χρησιμοποιώ τη δύναμη της οπτικοποίησης. Οι συμμετέχοντες στις ομάδες που δημιούργησα παίρνουν μέρος σε δραστηριότητες που τους επιτρέπουν να σκεφτούν, να προβληματιστούν, να αλληλεπιδράσουν με οπτικά ερεθίσματα και να δημιουργήσουν ενεργά νόημα, προτού συζητήσουν με την ομάδα τις σκέψεις και τα επιχειρήματά τους. Αξιοποιώντας οπτικά ερεθίσματα και συμμετοχικές και διαδραστικές δραστηριότητες που εμπλουτίζουν την εμπειρία του διαλόγου, μπορούμε να μεταφράσουμε τις εμπειρίες των ανθρώπων σε συγκεκριμένες προτάσεις σχετικά με το τι μηνύματα περιμένουν να λάβουν, πώς τα προσλαμβάνουν και τι νόημα δίνουν στην πληροφόρηση που παρέχεται, και με βάση ποιες πληροφορίες λαμβάνουν μελλοντικές αποφάσεις γύρω από τον εμβολιασμό.
«Το να παραθέτουμε δεδομένα δεν αρκεί»
Ποιοι θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν αυτό το εργαλείο;
Αυτή τη στιγμή, ετοιμαζόμαστε να το εφαρμόσουμε σε κλίμακα στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας μας στο ΜΙΤ, με την ονομασία PULSE, η οποία έχει ως στόχο τη δημιουργία ενός συστήματος επικοινωνίας για τη δημόσια υγεία που επιτρέπει τη χαρτογράφηση της κατακερματισμένης κοινωνίας μας, την αναγνώριση της διαφορετικότητας της βιωμένης εμπειρίας μας, με σκοπό τη συλλογική και αποτελεσματική δράση. Ήδη συνεργαζόμαστε με φορείς δημόσιας υγείας σε επίπεδο πολιτείας και σε εθνικό επίπεδο. Υπάρχουν πολλά πιθανά πεδία εφαρμογής: από δημοσιογράφους που ενδιαφέρονται να συνομιλήσουν σε βάθος με μέλη του κοινού τους, από ομάδες επικοινωνίας σε εθνικούς φορείς δημόσιας υγείας και ανθρώπους που παίρνουν πολιτικές αποφάσεις. Με λίγα λόγια, από όποιους ενδιαφέρονται να «ανοίξουν» μια διαδικασία βαθιάς ακρόασης και διαλόγου, για να βρουν τις απαντήσεις σχετικά με τις ανησυχίες και τις επιφυλάξεις, τις απορίες και τον πιθανό σκεπτικισμό του κόσμου απέναντι στο εμβόλιο. Πλέον, το να παραθέτουμε απλώς τα επιστημονικά δεδομένα και να περιμένουμε ότι ο κόσμος θα τα δεχτεί, επειδή πλαισιώνονται ως έγκυρα, δεν αρκεί. Η εμπιστοσύνη του κόσμου δεν θα ανακτηθεί σε μία νύχτα. Χρειαζόμαστε νέα εργαλεία για να αντιληφθούμε τους τρόπους με τους οποίους πρέπει να επαναπλαισιώσουμε και να νοηματοδοτήσουμε την παρεχόμενη πληροφόρηση ώστε να σχετίζεται με τις ανάγκες του κόσμου.
Η πολωτική χρήση της γλώσσας
Έχω την εντύπωση ότι παίζει ρόλο και η πολωτική χρήση της γλώσσας. Συμφωνείτε;
Διαπιστώνω ότι εξακολουθούμε, δυστυχώς, να μιλάμε για υποστηρικτές του εμβολιασμού και για αντιεμβολιαστές, αναπαράγοντας αυτόν τον δυαδικό διαχωρισμό. Ανάμεσα σε αυτά τα άκρα υπάρχει μια πολύ μεγάλη και κρίσιμη μάζα ανθρώπων που δεν είναι τίποτε από τα δύο. Πρόκειται για ανθρώπους που έχουν γνήσιες, βάσιμες απορίες για την ασφάλεια και τις πιθανές παρενέργειες του εμβολίου, τις οποίες διστάζουν να εκφράσουν γιατί δεν υπάρχει η πλατφόρμα γι’ αυτού του είδους τον διάλογο. Αν τις εκφράσουν στα κοινωνικά τους δίκτυα, πιθανότατα θα δεχτούν επίθεση και θα χαρακτηριστούν «αντιεμβολιαστές» ή θα χλευαστούν. Αυτή η αντιμετώπιση δεν οδηγεί σε έναν γόνιμο διάλογο ούτε καν σε μια εποικοδομητική αντιπαράθεση. Ως αποτέλεσμα, ο καθένας και η καθεμία μας απομονωνόμαστε στο δικό μας σιλό, με τα κοινωνικά ρήγματα να βαθαίνουν ακόμα περισσότερο. Αν ενδιαφερόμαστε πραγματικά να ανοίξουμε έναν ουσιαστικό διάλογο, πρέπει να απορρίψουμε τις «ταμπέλες» και να ενδιαφερθούμε γνήσια για τη διαφορετικότητα της προσωπικής μας εμπειρίας. ■