Συνάντησα για πρώτη φορά τον Θωμά Δοξιάδη σε μια δράση αστικού ακτιβισμού στον Κεραμεικό, πριν από περίπου δέκα χρόνια. Ένα οικόπεδο γεμάτο σκουπίδια και χαλάσματα θα μεταμορφωνόταν σε μια εφήμερη εστία πρασίνου, ένα «πάρκο τσέπης», όπως θα λέγαμε σήμερα. Ο Θωμάς Δοξιάδης, με μάστερ στην Αρχιτεκτονική Τοπίου από το Χάρβαρντ, έσκαβε με μια τσάπα στο φρέσκο χώμα προκειμένου να φυτευτούν λίγα μικρά δέντρα και θάμνοι. Λίγες ώρες αργότερα, σε ένα ταβερνείο της περιοχής προσπαθούσε να εξηγήσει στην ομήγυρη με πάθος αλλά και υπομονή τι σημαίνει «αρχιτέκτονας τοπίου».
Στα χρόνια που ακολούθησαν, χρόνια μέσα στην (ελληνική) κρίση, ο Θωμάς Δοξιάδης και το γραφείο του (doxiadis+) είχαν την ευκαιρία να εκπαιδεύσουν ένα πολύ ευρύτερο ακροατήριο στο ολιστικό περιβαλλοντικό τους όραμα· ένα όραμα που δεν θεωρεί το φυσικό στοιχείο σε μια αρχιτεκτονική μελέτη «συμπληρωματικό» ή (ακόμα χειρότερα) «διακοσμητικό». Όπως ξετυλίγει στην κουβέντα μας ο ίδιος την προσωπική του φιλοσοφία, «όλα συνδέονται», δηλαδή όλοι και όλα βρισκόμαστε σε μια διαρκή σχέση αλληλεξάρτησης. Η λέξη «συμβίωση» είναι η λέξη-κλειδί. «Αποτελούμε μέρος ενός δικτύου ζωής που συνδέει τους ανθρώπους, τα ζώα, τα φυτά, τους μύκητες, τα πρώτιστα, τα έμβια και τα ανόργανα. Αποτελούμε μέρος ενός δικτύου συμβίωσης σε έναν πλανήτη πεπερασμένο. Αυτό το δίκτυο έχει διαρραγεί και πρέπει να αποκατασταθεί. Ας επανασυνδεθούμε με τη φύση, με τους άλλους και με τους εαυτούς μας».
Η ελληνική υπεραξία
Αν όλα αυτά σας ακούγονται υπερβολικά «ρομαντικά», μια ματιά στο ελληνικό, αλλά κυρίως στο διεθνές πελατολόγιο του γραφείου του Θωμά Δοξιάδη θα σας πείσει για την ολοένα και μεγαλύτερη απήχηση του τρόπου με τον οποίο σκέπτεται ο Αθηναίος αρχιτέκτονας. Mια σειρά από έργα μεγάλης κλίμακας στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή και στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και διεθνείς συνεργασίες σε εμβληματικά πρότζεκτ παγκόσμιας εμβέλειας και αναγνώρισης τοποθετούν το «doxiadis+» ανάμεσα στα πλέον εξωστρεφή αρχιτεκτονικά γραφεία με έδρα τη χώρα μας. Αλήθεια, σημαίνει κάτι η «καταγωγή» ενός αρχιτέκτονα όταν ανοίγεται στις θάλασσες και στους ωκεανούς του κόσμου; «Είναι σημαντικό το ότι μας επιλέγουν –ως Έλληνες– για μεγάλα διεθνή έργα. Αναγνωρίζουν αυτό που η εθνική μας ανασφάλεια συχνά δεν μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε: ότι η Ελλάδα φέρει παγκόσμιες αξίες, τόσο στο παρελθόν της όσο και στο παρόν της. Μας επιλέγουν γιατί συνδυάζουμε τεχνογνωσία διεθνούς επιπέδου –κάποια από την οποία έχουμε δημιουργήσει οι ίδιοι– με τις βασικές αρχές του ελληνικού πολιτισμού: απλότητα, έμφαση στην ουσία, αρμονία και ισορροπία, πάθος, πόθο για ανακάλυψη, αγάπη για τους ανθρώπους και για τη φυσικότητα και την αρχή της “συμβίωσης” ως βάση για τα πάντα».
Η πρόκληση του Ελληνικού
Ένας βασικός λόγος που ήθελα να συναντήσω τον Θωμά Δοξιάδη ήταν η παρουσία του στο έργο της μεγάλης αστικής ανάπλασης στο παλιό αεροδρόμιο του Ελληνικού. Για πολλούς Έλληνες με οικολογικές ανησυχίες η συμμετοχή του γραφείου του Δοξιάδη στο μεγάλο αυτό πρότζεκτ αποτελεί μία επιπλέον δικλίδα ασφαλείας: «Είμαστε στην ομάδα της Lamda από την αρχή, ως ο σταθερός συνεργάτης για το Μητροπολιτικό Πάρκο. Η οπτική μας συνδυάζει την ικανοποίηση των αναγκών τόσο του ανθρώπου όσο και της φύσης, ώστε και οι δύο “κόσμοι” να είναι υγιείς και να αλληλοβοηθιούνται σε ένα πλαίσιο συμβίωσης. Αυτό αποτελεί από την αρχή και τον στόχο της Lamda. Το εγχείρημα είναι τεράστιο και αποτελούμε ένα μέρος μιας μεγάλης ομάδας με πλήθος από ειδικούς, τους καλύτερους στον τομέα τους, τόσο από την Ελλάδα όσο και διεθνώς. Το πνεύμα της συμβίωσης που αντανακλά το συγκεκριμένο έργο πιστεύουμε ότι ξεπερνά τη λειτουργία ενός απλού πράσινου πάρκου και προωθεί έναν καινούργιο τρόπο ζωής, όπου αντιλαμβανόμαστε την αλληλεξάρτησή μας με τη φύση».
Ο «Μεγάλος Περίπατος» Ή μαθαίνοντας από τα λάθη μας
Ένα άλλο αθηναϊκό πρότζεκτ, ο «Μεγάλος Περίπατος», ξεκίνησε επίσης με καλές προθέσεις, αλλά το αποτέλεσμα δεν τις δικαίωσε. Νιώθει απογοήτευση; «Η φιλοσοφία είναι η σωστή, θεωρώ ότι είναι μονόδρομος να απελευθερωθεί χώρος από τα αυτοκίνητα, ιδιαίτερα τα σταθμευμένα, και να επανέλθει ως δημόσιος χώρος για όλες τις άλλες ανάγκες των κατοίκων μιας πόλης: την πρόσβαση, τη βόλτα, την άσκηση, την κοινωνικοποίηση, το παιχνίδι. Το πρεσβεύουμε δημόσια με τις σχετικές μας έρευνες και δημοσιεύσεις από το 2007. Η εφαρμογή στον “Μεγάλο Περίπατο” έχει κριθεί από το αποτέλεσμα, αλλά σε καμία περίπτωση αυτό δεν πρέπει να μας κολλήσει στο παρελθόν.
Οι έξυπνες κοινωνίες μαθαίνουν πιστεύω από τα λάθη τους και συνεχίζουν προς τους σωστούς στόχους με όλο και πιο βελτιωμένα βήματα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση θεωρώ ότι αυτά είναι ο συνυπολογισμός της ικανότητας των υφιστάμενων χώρων κίνησης και στάσης των πεζών, με έμφαση στις συνδέσεις που δεν λειτουργούν σωστά σήμερα, στον ορθό προγραμματισμό των χρήσεων πάνω στα δίκτυα αυτά βάσει τεχνογνωσίας όπως αυτή των “Ανθρώπινων πόλεων” του Jan Gehl, και ο σοβαρός συνυπολογισμός του αντίκτυπου στην κίνηση των αυτοκινήτων. Με τον σωστό σχεδιασμό θα αναδειχθεί η μοναδικότητα της Αθήνας ως μιας πόλης ευνοημένης από τη φύση και το φως. Έχει τις προϋποθέσεις να γίνει μια αμιγώς πράσινη πόλη». Το εννοεί πολύ σοβαρά. Μου λέει ότι έχει γίνει πρόοδος σε επίπεδο έρευνας, όπως με την Athens Resilience Strategy for 2030 του Δήμου Αθηναίων / Rockefeller Foundation, και σε επίπεδο υλοποίησης, όπως με τη βελτίωση των δημόσιων συγκοινωνιών και την επαναφορά της φροντίδας για τους πράσινους χώρους. «Μπροστά μας είναι τα περισσότερα που πρέπει να γίνουν. Έχουμε να βελτιώσουμε τις δημόσιες συγκοινωνίες, να μειώσουμε τα αυτοκίνητα –κυρίως τα σταθμευμένα–, να απελευθερώσουμε τον χώρο που καταλαμβάνουν στην πόλη (έως και 30% σήμερα), να αυξήσουμε τους δημόσιους χώρους, να δημιουργήσουμε σωστές υποδομές για το πράσινο στην πόλη, στη συνέχεια να το φυτέψουμε και να το φροντίσουμε, να εξασφαλίσουμε δίκτυα κίνησης για όλους τους τρόπους μετακίνησης. Και όχι μόνο: να εγκαταστήσουμε τοπικά συστήματα διαλογής και διαχείρισης απορριμμάτων, να φτιάχνουμε κομπόστ και να το χρησιμοποιούμε για να εμπλουτίζουμε το φτωχό έδαφος της πόλης, να παράγουμε τοπικά το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό ενέργειας που καταναλώνουμε, εγκαθιστώντας στα δώματά μας ηλιακά, φωτοβολταϊκά και πράσινο. Να ξαναφτιάξουμε το κατεστραμμένο μας υδρογραφικό δίκτυο, να επαναφέρουμε τα ρέματα ως φυσικούς διαδρόμους για νερό, αέρα, φυτά και ζώα, να αναδασώσουμε τα βουνά και τους λόφους, να επαναφέρουμε τους υδροβιότοπους, και πολλά άλλα. Ακούγονται πολλά και δύσκολα, αλλά η ζωή μας, και κυρίως η ζωή των παιδιών μας, θα είναι αγνώριστα καλύτερη όταν το πετύχουμε».
Μεγάλες επενδύσεις και οικολογία
Καθώς περπατάμε στον Εθνικό Κήπο μια σχεδόν ανοιξιάτικη μέρα (την τελευταία πριν από το νέο, αυστηρότερο λοκντάουν), βρίσκω την ευκαιρία να θίξω ένα ζήτημα που απασχολεί πολλούς Αθηναίους: μεγάλο τμήμα του φυσικού αιγιαλού στην ακτογραμμή της Αττικής, από τα νότια προάστια μέχρι και το Σούνιο, καταλαμβάνεται από ιδιωτικές αναπτύξεις (ξενοδοχεία, εστιατόρια, ταβέρνες, κλαμπ), αποκλείοντας την πρόσβαση σε ένα δημόσιο αγαθό. Δυστυχώς, οι τελευταίες νομοθετικές παρεμβάσεις δεν αναίρεσαν αυτή την κακή πρακτική του παρελθόντος. Ο Δοξιάδης έχει στο πορτφόλιό του έργα φιλοξενίας όπως το 6 αστέρων θέρετρο Amanzoe στο Πόρτο Χέλι και το Four Seasons στον Αστέρα της Βουλιαγμένης. Στην Πορτογαλία το γραφείο του είναι οι site planners και landscape architects του μεγαλύτερου νέου οικολογικού θερέτρου, έκτασης 3.000 στρεμμάτων, εντός περιοχής Natura, με αυστηρότατους όρους (θα ανοίξει το 2025). Πώς συνυπάρχουν μέσα του οι ιδιότητες του αρχιτέκτονα τοπίου και του αξιόπιστου συνεργάτη που καλείται να ανταποκριθεί στις προσδοκίες μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων; «Μας εμπνέει η οικολογία τοπίου, που εξηγεί πώς λειτουργούν οι οργανισμοί στον χώρο. Έχει εφαρμογή και στους ανθρώπους, καθώς είμαστε οργανισμοί με περίπου γνωστές ανάγκες και συμπεριφορές. Δύο πράγματα είναι απαραίτητα: πρώτον, να υπάρχουν αρκετές και αρκετά καλής ποιότητας διέξοδοι στη θάλασσα για τον πληθυσμό της Αττικής που το χρειάζεται. Και δεύτερον, να υπάρχει άριστη πρόσβαση στις διεξόδους αυτές, και να είναι όλες συνδεδεμένες ώστε να αποτελούν κατά το δυνατόν ένα δίκτυο, ένα σύστημα. Μπορούν και πρέπει να αλλάξουν πολλά στη συμβίωσή μας με το φυσικό οικοσύστημα της Αττικής, για να αφήσουμε μια καλύτερη παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές».
«Το αγαπημένο μου έργο»
«Το πιο σημαντικό έργο, αυτό για το οποίο είμαι πιο περήφανος, είναι η ανάπτυξη μιας ομάδας παθιασμένων και εξειδικευμένων συνεργατών με βάση την Ελλάδα, που ομαδικά δημιουργούμε διεθνή πρωτοπορία στα οικολογικά έργα αρχιτεκτονικής και τοπίου. Ως αντιπροσωπευτικά έργα, μια ομάδα είναι τα Landscapes of Cohabitation, περίπου 350 στρέμματα πανέμορφου κυκλαδικού τοπίου με βίλες στην Αντίπαρο. Το ξεκινήσαμε το 2000 και συνεχίζουμε. Τότε, μας κοιτούσαν περίεργα που σχεδιάζαμε με ιθαγενή φυτά, σε αρμονία με το υφιστάμενο τοπίο. Σήμερα, όλο και περισσότεροι προσπαθούν να πετύχουν την ένταξη στο τοπίο. Το έργο αυτό έχει αποτελέσει για μας ευκαιρία για βαθιά σκέψη γύρω από τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση στον χώρο και στον χρόνο, καθώς και για έρευνα διαμέσου των πειραμάτων, η οποία μας είχε επιτρέψει να αναπτύξουμε τεχνογνωσία. Ως αποτέλεσμα, το έργο έχει λάβει πολλές διεθνείς διακρίσεις, ήταν φιναλίστ για το κορυφαίο διεθνές βραβείο αρχιτεκτονικής τοπίου (Rosa Barba), ενώ έχει παρουσιαστεί στους Financial Times. Μια άλλη ομάδα είναι τα έργα για την Αθήνα, όπου με προσεκτικά στοχευμένες κινήσεις επιδιώκουμε να φέρουμε αποτελέσματα, τόσο σε επίπεδο οικολογίας όσο και στην ποιότητα ζωής.
»Δυστυχώς, στην Ελλάδα επιβιώνει μια νοοτροπία που βλέπει το πράσινο σαν συμπλήρωμα. Ως γνήσιοι αρχιτέκτονες και αρχιτέκτονες τοπίου, που δημιουργούμε από κτίρια μέχρι αστικούς χώρους, πάρκα και κήπους, αντιμετωπίζουμε τον χώρο, το μπετόν, την πέτρα, το νερό, το φυτό και τον άνθρωπο σαν σύνολο που του αξίζει να σφύζει από ζωή. Τα πάρκα Ακαδημίας Πλάτωνος, Στρέφη και βεβαίως το Ελληνικό θα είναι, πιστεύουμε, πρωτοπόρα και θα αγαπηθούν». ■