Ο νέος νόμος προβλέπει ότι το παιδί μετά το διαζύγιο θα περνά τουλάχιστον το 30% του χρόνου του με τον κάθε γονέα. Δεν μοιράζει τον χρόνο ισόποσα, όπως ο Κ. Καρακώστας και άλλοι γονείς ζητούν, θεσμοθετεί όμως μια σημαντική αλλαγή. Η προπαρασκευαστική επιτροπή έχει παραδώσει το πόρισμά της στο Υπουργείο Δικαιοσύνης. Πλέον, απομένει να περάσει το νομοσχέδιο από υπουργικό συμβούλιο και να έρθει προς ψήφιση. Δεν είναι η πρώτη φορά που κυοφορείται μια τέτοια μεταρρύθμιση στο Οικογενειακό Δίκαιο. Αντίστοιχη κινητικότητα είχε υπάρξει και επί της προηγούμενης κυβέρνησης, χωρίς, όμως, να τελεσφορήσει.
Ρωτάω τον κ. Καρακώστα αν φοβάται μια νέα ματαίωση της ψήφισης του νομοσχεδίου. «Υπάρχει μια καθυστέρηση, πιστεύω όμως ότι αυτή τη φορά οι συνθήκες έχουν ωριμάσει και θα γίνει νόμος του κράτους».
Ο ίδιος τους τελευταίους μήνες δραστηριοποιείται μέσω των «Ενεργών Μπαμπάδων για τα Δικαιώματα του Παιδιού», «ακτιβιστικά σχεδόν», όπως λέει, για την προώθηση της ιδέας της συνεπιμέλειας στην ελληνική κοινωνία. «Όλοι μας έχουμε προσωπικό βίωμα. Ξέρουμε τι σημαίνει να βλέπουμε τα παιδιά μας Σαββατοκύριακο παρά Σαββατοκύριακο, να μην μπορείς να μάθεις τα νέα του παιδιού σου, να αλλάζει σχολείο και να μην ενημερώνεσαι ποτέ. Να περνάς φανταστικά με το παιδί σου τον λίγο χρόνο που έχεις και να δίνεις μια μάχη κυριολεκτικά με το δευτερόλεπτο για να πάρεις και να δώσεις πράγματα. Για να γνωριστείς και να αποκτήσετε μια ουσιαστική σχέση. Και όλη αυτή η προσπάθεια να κόβεται στη μέση, γιατί έχει παρέλθει το προβλεπόμενο δίωρο. Έχουμε δει πολλές φορές ένα παιδάκι να αλλάζει πρόσωπο όταν γυρίζει στον άλλο/η. Γιατί δεν ξέρει τι να κάνει. Βρίσκεται στη μέση μιας δυσάρεστης κατάστασης: ο ένας το κρατάει και λέει “είναι δικό μου, ξέχασέ το” κι ο άλλος το τραβάει για να κλέψει λίγο χρόνο. Η αποκλειστική επιμέλεια διαμορφώνει μια συγκρουσιακή κουλτούρα, όπου κανένας δεν ενδιαφέρεται για την ευημερία και την ομαλή ανάπτυξη των παιδιών. Αυτό αγωνιζόμαστε να αλλάξουμε».
Στο τέλος της κουβέντας μας έφυγε βιαστικός, για να περάσει λίγες ώρες με τον γιο του. «Είναι το απόγευμά μας σήμερα».
Όταν ένα ζευγάρι χωρίσει, τι ισχύει σήμερα όσον αφορά την επιμέλεια των παιδιών;
Το 98% των δικαστικών αποφάσεων αποδίδει την αποκλειστική επιμέλεια στη μητέρα. Οι copy paste δικαστικές αποφάσεις, όπου δεν εξειδικεύεται ο λόγος του αποκλεισμού του άλλου γονέα, είναι επαναλαμβανόμενο γεγονός. Έχει παγιωθεί το αξίωμα: ένας γονέας σημαίνει σταθερό περιβάλλον και αυτό είναι το «καλό του παιδιού.
Λόγω του στερεοτύπου ότι το παιδί πρέπει να «είναι με τη μαμά»; Ή εξαιτίας της αδιαφορίας κάποιων, πατεράδων συχνότερα, να ασχοληθούν με το παιδί τους;
Όλα αυτά δεν ανταποκρίνονται στη σημερινή πραγματικότητα, όπου και οι δύο γονείς είμαστε κοντά στα παιδιά μας. Η δομή της οικογένειας διαφέρει πολύ από εκείνη του 1983, οπότε εφαρμόστηκε ο σημερινός νόμος. Τότε οι άνδρες δεν ήταν τόσο ενεργοί στη ζωή και στην καθημερινότητα των παιδιών τους.
Ήταν πιο αποστασιοποιημένοι;
Σίγουρα. Και τα διαζύγια, που αποτελούσαν ακόμη ταμπού, ήταν πολύ λιγότερα. Το 2017, όμως, τα διαζύγια ξεπέρασαν τις 19.000 και αφορούσαν περισσότερα από 16.000 παιδιά. Η γονική αποξένωση που επιφέρει η αποκλειστική επιμέλεια αγγίζει χιλιάδες γονείς και παιδιά.
Οι «Ενεργοί Μπαμπάδες» έχουμε ακούσει διάφορα, ότι είμαστε ένα λόμπι ευκατάστατων και ο μόνος λόγος που αγωνιζόμαστε για τη συνεπιμέλεια είναι για να μην πληρώνουμε διατροφές και να εκδικηθούμε τις πρώην συζύγους μας. Πως η προσπάθειά μας είναι μια παγκόσμια μεθόδευση, ένα σχέδιο της ακροδεξιάς για να καταπατηθούν τα δικαιώματα των γυναικών. Εμείς επιμένουμε να μιλάμε τεκμηριωμένα, χωρίς κραυγές και ακρότητες. Και γι’ αυτό πολλοί γονείς που ήταν αποξενωμένοι από τα παιδιά τους βρήκαν το θάρρος να εκφραστούν και να συμπλεύσουμε».
Γυναίκες συμμετέχουν στην ομάδα σας;
Φυσικά. Μητέρες και γιαγιάδες που γνωρίζουν το πρόβλημα, γιατί το ζουν. Όπως και άλλες γυναίκες που δεν είναι μαμάδες ούτε γιαγιάδες, αλλά ασπάζονται την ιδέα της συνεπιμέλειας. Η διεκδίκησή μας δεν είναι συγκρουσιακή, δεν είναι αντικείμενό της ούτε οι διατροφές ούτε η “μάχη των φύλων”, παρά μόνο η ομαλή ψυχοσωματική ανάπτυξη των παιδιών. Σκοπός μας είναι το τρίπτυχο: νομική ισότητα των γονέων, ίσος χρόνος (παιδιού με τον κάθε γονέα) και εναλλασσόμενη κατοικία του παιδιού (στο σπίτι του κάθε γονέα).
Μεσοσταθμικά, πόσο χρόνο περνάει με το παιδί του ο γονιός που δεν έχει την αποκλειστική επιμέλεια;
Αν κρίνουμε από τις δικαστικές αποφάσεις που αφορούν μέλη της ομάδας μας, αποδείχθηκε ότι τα παιδιά περνούν μόνο το 13,4% του χρόνου τους με τον γονέα που δεν έχει την επιμέλεια. Πολύ μακριά από το 35% που προτείνουν οι επιστήμονες ως ελάχιστο ενδεδειγμένο χρόνο για την ομαλή ανάπτυξη του παιδιού. Το 50% των αποφάσεων δεν προβλέπουν καμία διανυκτέρευση του παιδιού με τον γονέα που δεν έχει την επιμέλεια. Και ο μέσος όρος ημερών που βλέπει το παιδί του αυτός ο γονέας είναι 49 ανά έτος. Όμως η ανατροφή και από τους δύο γονείς είναι αναφαίρετο δικαίωμα των παιδιών.
Κι αν συντρέχουν λόγοι;
Αν υπάρχουν αντικειμενικοί λόγοι, όπως η ενδοοικογενειακή βία, προφανώς ο γονιός που ευθύνεται πρέπει να αποκλείεται από την επιμέλεια. Τότε θα πρέπει να ισχύει κατ’ εξαίρεση αυτό που σήμερα είναι γενικός κανόνας: να αποδίδεται η αποκλειστική επιμέλεια στον έναν γονέα. Γιατί, όμως, ένας καλός γονιός να αποκλείεται λόγω του διαζυγίου από τη ζωή του παιδιού του; Όσα αρνητικά κι αν έχει ο κόσμος σήμερα, δεν είμαστε κοινωνία τεράτων. Δεν δέχομαι ότι η πλειονότητα των ανθρώπων είναι παραβατικοί, βίαιοι τύποι που κακοποιούν τα παιδιά τους. Υπάρχουν –και πρέπει ο νόμος να έχει δικλίδες ασφαλείας–, είναι όμως οι εξαιρέσεις.
Δεν μπορεί λοιπόν να διαμορφώνεται ένα νομικό πλαίσιο βάσει των κακών εξαιρέσεων, αυτό λέτε;
Ακριβώς. Γιατί να μη συμμετέχει στη ζωή του παιδιού του ένας άνθρωπος που αποδεικνύει με στοιχεία και μαρτυρίες ότι τα παιδιά του τον αγαπούν και θέλουν να τον βλέπουν; Το ότι κάποιοι/κάποιες είχαν ένα κακό διαζύγιο, μια αρνητική εμπειρία με τον/τη σύζυγό τους –που μπορεί να ήταν όντως ελλειμματικός, ανεπαρκής γονέας– δεν είναι πάντως επιχείρημα για να στερηθεί εμένα το παιδί μου.
Η άποψή σας για το νομοσχέδιο;
Το κείμενο που έχουμε δει έχει αρκετά καλά στοιχεία. Το κυριότερο είναι αυτή η πρόβλεψη για το 30% του χρόνου του παιδιού με τον κάθε γονέα. Εμπεριέχει, επίσης, μια χρήσιμη περιπτωσιολογία κακής άσκησης της γονικής μέριμνας.
Έχει εξαγγελθεί και παράλληλη ενίσχυση του θεσμού της διαμεσολάβησης;
Ναι. Εκεί θα πρέπει να αξιολογείται το πνεύμα, η διάθεση με την οποία τα δύο μέρη προσέρχονται στη διαδικασία. Αν κάποιος/κάποια εκ των δύο πρώην συζύγων το μόνο που επιδιώκει είναι να κάνει τον βίο του άλλου αβίωτο και αρνείται κάθε σοβαρό διάλογο, αυτό θα πρέπει να καταγράφεται και να επιφέρει κυρώσεις. Παρεμπόδιση επικοινωνίας ή κακοπιστία πρέπει να αξιολογούνται αρνητικά και να έχουν επιπτώσεις στο κομμάτι της επιμέλειας. Αυτός που καλλιεργεί τη σύγκρουση σήμερα δεν έχει καμία κύρωση.
«Η συνεπιμέλεια είναι ζήτημα ισότητας»
Η εμπειρία της συνεπιμέλειας από τη νευροεπιστήμονα Χριστίνα Δάλλα, μέλος της νεοσύστατης Επιτροπής Ισότητας των Φύλων του ΕΚΠΑ
Η Χριστίνα Δάλλα είναι νευροεπιστήμονας, αναπληρώτρια καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή και μέλος της νεοσύστατης Επιτροπής Ισότητας των Φύλων του ΕΚΠΑ. Πρόσφατα η κ. Δάλλα συνυπέγραψε από κοινού με 56 ακόμα γυναίκες ακαδημαϊκούς μια δημόσια επιστολή υπέρ της συνεπιμέλειας. «Θεωρούμε πως ο νέος νόμος προάγει την ισότητα των δύο φύλων, το πρωταρχικό φεμινιστικό πρόταγμα δηλαδή», λέει η ίδια. «Δεν μπορώ να καταλάβω πώς η αποκλειστική φροντίδα και ευθύνη του παιδιού βοηθά μια γυναίκα στην επαγγελματική ή προσωπική της ζωή». Η κ. Δάλλα χώρισε με τον πρώην σύζυγό της όταν η κόρη τους ήταν πέντε ετών. «Τυπικά, εγώ έχω την επιμέλεια. Το διαζύγιο ήταν συναινετικό και οι δικηγόροι δεν μας είχαν ενημερώσει για τη δυνατότητα συνεπιμέλειας».
Στη δική σας περίπτωση, όμως, η αποκλειστική επιμέλεια ουσιαστικά λειτουργεί ως συνεπιμέλεια.
Θα προτιμούσα η συνεπιμέλεια να ήταν και γραπτώς διατυπωμένη. Είμαι σίγουρη ότι το ίδιο θα ήθελε και ο μπαμπάς του παιδιού, απλώς δεν χρειάστηκε ποτέ να το αλλάξουμε.
Πριν από το διαζύγιο αφιερώνατε και οι δύο τον ίδιο χρόνο στην κόρη σας;
Ναι. Και ως παντρεμένοι ασχολούμασταν με το παιδί 50-50, είχαμε τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις. Δεν είχα ποτέ τη νοοτροπία ότι είμαι κάτι παραπάνω επειδή είμαι η μαμά. Ακόμα και όταν τη θήλαζα ίσχυε αυτό, γιατί ο μπαμπάς της με βοηθούσε πάρα πολύ. Αν δεν είχα την υποστήριξή του, δεν θα είχα κάνει ακαδημαϊκή καριέρα· είχα πάντα πολλή δουλειά, ταξίδια για συνέδρια. Ήξερα ότι το παιδί θα μείνει με τον μπαμπά του και ότι θα είναι και οι δυο τους μια χαρά.
Η κόρη σας σήμερα μοιράζει τον χρόνο της ισόποσα ανάμεσα σε εσάς και τον μπαμπά της;
Εναλλάξ. Ζει με τον καθένα μας μέρα παρά μέρα. Η ίδια μας το ζήτησε, ήθελε να μας βλέπει κάθε μέρα. Κάθε μήνα λοιπόν φτιάχνουμε ένα πρόγραμμα/εβδομάδα, που το δίνουμε και στο σχολείο. Με τον μπαμπά της μιλάμε και βρισκόμαστε, ενώ επικοινωνούμε και με μια εφαρμογή για γονείς (parenting application) που έχουμε στα κινητά μας.
Η εναλλασσόμενη κατοικία δυσκολεύει τα παιδιά;
Τα παιδιά θέλουν ένα προβλέψιμο πρόγραμμα, αλλά η μονότονη σταθερότητα συχνά τα κάνει να βαριούνται. Θέλουν να ξέρουν με ποιον θα είναι το Σαββατοκύριακο, ας είναι με τον άλλο γονιό το επόμενο, αν περνάνε καλά και στο δικό του περιβάλλον.
Ως νευροεπιστήμονας θεωρώ ότι αυτή η εναλλαγή μπορεί να επηρεάσει θετικά τον εγκέφαλο. Όσα περισσότερα ερεθίσματα έχουν τα παιδιά από το περιβάλλον τους, τόσο αυξάνεται η νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου τους. Και μεγαλώνοντας η γνωστική τους ευελιξία αυξάνεται και αναπτύσσουν περισσότερες δεξιότητες. Τελικά γίνονται πιο ευπροσάρμοστα στις διάφορες καταστάσεις.
Και όσον αφορά τους γονείς, υπάρχουν πολλές μελέτες που δείχνουν ότι και ο δικός τους εγκέφαλος αλλάζει και προσαρμόζεται, για να μπορέσει να αντεπεξέλθει στον νέο ρόλο. Αλλά για να το καταφέρουν αυτό, χρειάζονται κοινό χρόνο, επαφή με τα παιδιά τους. Τι σχέση μπορείς να έχεις με το παιδί σου αν δεν το κοιμίζεις ποτέ, αν δεν το ταΐσεις, δεν το βοηθήσεις στα μαθήματα;
Πόσο βοήθησε την κόρη σας η συνεπιμέλεια ώστε να απορροφήσει πιο ήπια τους αναπόφευκτους κραδασμούς ενός διαζυγίου;
Νομίζω την καθησύχασε πολύ. Το άγχος των παιδιών είναι να μη χάσουν τους γονείς τους. Όταν συνειδητοποίησε ότι δεν υπάρχει τέτοιο ζήτημα, προσαρμόστηκε εύκολα. Ακούω κάποιους να μιλάνε για παιδιά-βαλιτσάκια που πηγαινοέρχονται μεταξύ των γονέων και γίνομαι έξαλλη. Η κόρη μου, 12 ετών πλέον, είναι ένα χαρούμενο, έξυπνο και δημιουργικό παιδί. Τον Δεκέμβριο, με αφορμή τη συζήτηση για τη συνεπιμέλεια, έφτιαξε ένα βιντεάκι που το ανέβασε και στο YouTube. Και μιλάει για την εμπειρία της, ότι είναι ωραίο να έχεις δύο σπίτια. Γιατί έχεις και δύο δωμάτια, διαφορετικού κιόλας στιλ (γελάει).
Ποια θεωρείτε ως σημαντικότερη αλλαγή που θα επιφέρει ο νέος νόμος;
Κανένα από τα δύο μέρη δεν θα αισθάνεται ανώτερο, πιο δυνατό. Αν ήξεραν όλοι, πριν ακόμα γίνουν γονείς, ότι μαμάδες και μπαμπάδες έχουν τα ίδια δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις, η γονεϊκή νοοτροπία θα ήταν πολύ υγιέστερη.
Ο Αριστοτέλης είχε πει ότι ο νόμος καλείται να εκπαιδεύσει τους ανθρώπους σε νέα πράγματα. Η νομική κατοχύρωση της συνεπιμέλειας θα βοηθήσει τους γονείς να μην αντιμετωπίζουμε τα παιδιά μας ως δικές μας προεκτάσεις ή ιδιοκτησίες. Ότι εμείς ανήκουμε στα παιδιά μας και όχι τα παιδιά σε εμάς· αυτό πρέπει να καταλάβουμε.
«To παιδί πρέπει να ξέρει ποιο είναι το σπίτι του»
Η παιδοψυχίατρος Κωνσταντία Λαδοπούλου εξηγεί πώς το νομοσχέδιο της συνεπιμέλειας «ξέχασε» να συνυπολογίσει τις ανάγκες των παιδιών και
γιατί στην Ελλάδα δεν έχουμε «κουλτούρα διαζυγίου».
Του Άθω Δημουλά
«Αν το θέμα ήταν τόσο απλό και επρόκειτο για ένα ζήτημα μόνο ποσοτικό, όλες οι χώρες θα χώριζαν τον χρόνο που το παιδί περνά με τους γονείς στη μέση και δεν θα υπήρχε κανένα πρόβλημα. Όμως οι σολομώντειες λύσεις δεν έχουν κανένα νόημα», λέει η δρ Κωνσταντία Λαδοπούλου, συντονίστρια διευθύντρια ΕΣΥ, στο Γενικό Νοσοκομείο Παίδων Αθηνών «Παναγιώτη και Αγλαΐας Κυριακού», μέλος του Συμβουλίου Δεοντολογίας της Παιδοψυχιατρικής Εταιρείας Ελλάδος – Ένωσης Ψυχιάτρων Παιδιών και Εφήβων. Η βασική της ένσταση είναι ότι το συγκεκριμένο νομοσχέδιο δεν λαμβάνει υπόψη αυτό που κυρίως θα όφειλε, δηλαδή το ίδιο το παιδί. «Σε ό,τι αφορά την υποχρεωτική συνεπιμέλεια, την υποχρεωτική κατανομή του χρόνου, και επομένως την εναλλασσόμενη διαμονή, δεν λαμβάνει υπόψη την ηλικία του παιδιού, τη σχέση του με τον κάθε γονέα, ενδεχόμενες συναισθηματικές και αναπτυξιακές δυσκολίες, τις προηγούμενες συνθήκες ζωής της οικογένειας, τα χαρακτηριστικά των γονέων, δεν λαμβάνει δηλαδή υπόψη ότι κάθε παιδί είναι ξεχωριστό και κάθε οικογένεια είναι διαφορετική, ούτε ότι αυτό που μπορεί να είναι προς όφελος ενός παιδιού σήμερα ίσως αλλάξει αργότερα».
Κι αν οι γονείς διαφωνούν; Ή αν υπάρχουν άλλα προβλήματα; «Πρέπει τότε να γίνεται εξειδικευμένη αξιολόγηση από ειδικούς ψυχικής υγείας ή κοινωνικές υπηρεσίες για το ποιος είναι πιο επαρκής, και η επιμέλεια να ανατίθεται είτε σε έναν από τους γονείς είτε και στους δύο, σε διάφορους λειτουργικούς ή χρονικούς συνδυασμούς, ή ακόμη και σε τρίτο άτομο». Αναφέρει πάντως ότι κατά τη βρεφονηπιακή ηλικία, πλην σοβαρών εξαιρέσεων, το παιδί πρέπει να βρίσκεται κοντά στη μητέρα του, καθώς ο δεσμός που θα αναπτύξει μαζί της τη συγκεκριμένη περίοδο θα είναι καθοριστικός για την εξέλιξή του. Σε κάθε περίπτωση πάντως, το παιδί πρέπει να μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον ελεύθερο συγκρούσεων, συνθήκες που μπορούν βεβαίως να οικοδομηθούν και μετά το διαζύγιο. «Το ότι κάθε γάμος είναι καλός και κάθε διαζύγιο είναι κακό είναι ένας μύθος. Σε πολλές περιπτώσεις δυσλειτουργικών γάμων, ένα ήρεμο διαζύγιο είναι η καλύτερη λύση. Ακούμε συχνά για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν παιδιά διαζευγμένων γονέων, όμως δεν είναι το διαζύγιο αυτό καθαυτό η αιτία των προβλημάτων, αλλά η προηγούμενη οικογενειακή δυσλειτουργία και οι συνεχιζόμενες συγκρούσεις των γονέων, με αποκορύφωμα τη συνεχιζόμενη αντιδικία».
ΤΟ ΜΙΣΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΝΑ ΤΡΙΤΟ
«Το παιδί πρέπει να ξέρει ποιο είναι το σπίτι του, γιατί αυτό του εξασφαλίζει σταθερότητα», λέει η κ. Λαδοπούλου. Άρα το καθεστώς της συνεπιμέλειας είναι δεδομένα προβληματικό; «Όχι, σαφώς και υπάρχουν περιπτώσεις συνεπιμέλειας που είναι λειτουργικές και προς το συμφέρον του παιδιού. Είναι οι περιπτώσεις όπου δεν υπάρχουν συγκρούσεις των γονέων και οι αντικειμενικές συνθήκες αλλά και οι ατομικοί παράγοντες (π.χ. ηλικία) το επιτρέπουν». Η λέξη-κλειδί μάλλον δεν είναι η «συνεπιμέλεια», αλλά η «υποχρεωτική». Έτσι κι αλλιώς, το νομοσχέδιο προβλέπει ο χρόνος που θα περνά το παιδί με τον κάθε γονιό να είναι μοιρασμένος από το 50% μέχρι τουλάχιστον το 33%. «Αυτή τη στιγμή, στις περισσότερες περιπτώσεις ισχύει το εξής: μισές διακοπές Χριστουγέννων, Πάσχα και καλοκαιριού, μισά Σαββατοκύριακα, ένα ή δύο απογεύματα την εβδομάδα, συχνά και μία διανυκτέρευση την εβδομάδα. Αυτό αντιστοιχεί περίπου στο ένα τρίτο του χρόνου».
ΕΔΩ ΚΑΙ ΑΛΛΟΥ
Στο εξωτερικό τι συμβαίνει; «Στη Σουηδία, μια χώρα με πολλά διαζύγια, υπάρχουν εξειδικευμένες υπηρεσίες που επιλαμβάνονται της κάθε οικογένειας και αξιολογούν την κατάσταση, έτσι ώστε οι αποφάσεις των γονέων να είναι προς όφελος του παιδιού. Οι αποφάσεις αυτές ελέγχονται συνεχώς και αναθεωρούνται αν χρειαστεί. Σε πολλές χώρες, οι αποφάσεις λαμβάνονται από το Οικογενειακό Δικαστήριο, θεσμός που πρέπει να προβλεφθεί και στην Ελλάδα». Στη χώρα μας «δεν έχουμε κουλτούρα διαζυγίου», όπως λέει. «Οι περισσότεροι βρίσκουν την καταλληλότερη κάθε φορά λύση και σταδιακά γονείς και παιδιά προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες, όμως για τις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει συναίνεση θα πρέπει οπωσδήποτε να προβλέπονται συνεδρίες διαμεσολάβησης από ειδικούς ψυχικής υγείας πριν από την προσφυγή στο δικαστήριο. Οι διαζευγμένοι γονείς θέλουν να κάνουν το καλύτερο για τα παιδιά τους, συχνά όμως δεν ξέρουν τον τρόπο. Επομένως πολύ χρήσιμη είναι και η συμβουλευτική από ειδικούς ψυχικής υγείας, προκειμένου οι γονείς να υποστηριχθούν στις νέες, απαιτητικές συνθήκες». ■