Για να γράψει το σενάριο του «Ναυαγού» («Castaway» του Ρόμπερτ Ζεμέκις, 2001), ο Ουίλιαμ Μπρόιλς Τζούνιορ μίλησε με πολλούς επιζήσαντες ναυαγίων. Ήθελε όμως η έρευνά του να είναι πιο «στέρεη», γι’ αυτό πήγε να ζήσει μία εβδομάδα μόνος του, σε μια απομονωμένη παραλία της Καλιφόρνια. Εκεί, χωρίς την παραμικρή βοήθεια, αναγκάστηκε να βρει νερό και τροφή και να φτιάξει καταφύγιο. Στις ατέλειωτες ώρες της απομόνωσής του, κάποια στιγμή είδε τη θάλασσα να ξεβράζει μια ξεφούσκωτη μπάλα του βόλεϊ. Τα υπόλοιπα είναι κινηματογραφική ιστορία.
Ο Ουίλσον, που πήρε το όνομά του από τη μάρκα της μπάλας του βόλεϊ, έγινε ο συμπρωταγωνιστής του Τομ Χανκς, του κινηματογραφικού ναυαγού Τσακ Νόλαντ, και μαζί καταγράφηκε ως ένας από τους πιο διάσημους άψυχους φίλους στην ιστορία του Χόλιγουντ. Σήμερα, που εκατομμύρια άνθρωποι ζουν αποκλεισμένοι στα σπίτια τους σαν ναυαγοί στις ίδιες τις πόλεις τους, η έννοια της συντροφιάς αποκτά αυταπόδεικτη αξία. Είμαστε κοινωνικά ζώα. Ποτέ κανείς δεν τα έβγαλε πέρα χωρίς τους άλλους. Όπως ο κινηματογραφικός ναυαγός, έτσι και ο Ροβινσώνας Κρούσος του Ντάνιελ Ντεφόε χρειάστηκε ένα πρόσωπο, τον Παρασκευά εν προκειμένω, για να αντέξει τη συμφορά στην άγνωστη χώρα. Μπορεί ο Ζαν Πολ Σαρτρ να είπε ότι «Κόλαση είναι οι άλλοι», όμως χωρίς τους άλλους δεν υπάρχει ούτε Παράδεισος. Ρωτήστε τον ίδιο τον εαυτό σας.
Πόσο θα αντέχατε να ζήσετε χωρίς καμία κοινωνική επαφή; Η απομόνωση, και η μοναξιά που αυτή συνεπάγεται, είναι μία από τις πλέον απάνθρωπες συνθήκες. Δεν χρειάζεται να διαβάσει κανείς μυθιστορήματα ή να δει ταινίες για να το καταλάβει. Αρκεί η εμπειρία ενός χρόνου με μεγάλα διαστήματα καραντίνας και εγκλεισμού για να το νιώσει από πρώτο χέρι.
«Πολύ πριν μας μάθει η πανδημία της Covid-19 τον όρο “κοινωνική αποστασιοποίηση”, η μοναξιά ήταν σχεδόν η πιο διαδεδομένη ασθένεια του 21ου αιώνα», γράφει η Βρετανίδα συγγραφέας Νορίνα Χερτζ, «μία από τις πιο εμπνευστικές γυναίκες στον κόσμο», σύμφωνα με το περιοδικό Vogue. Η Χερτζ, από το πρώτο κιόλας βιβλίο της, το 2013, έδειξε ότι μπορεί να θίγει πραγματικά μεγάλα θέματα και να τα τεκμηριώνει άριστα. Στη «Σιωπηρή κατάληψη, ο παγκόσμιος καπιταλισμός και ο θάνατος της δημοκρατίας» μίλησε με έναν προσιτό τρόπο για τους κινδύνους της ανεξέλεγκτης αγοράς και την ανάγκη παγκόσμιων μεταρρυθμίσεων. Στο δεύτερο βιβλίο της («I.O.U. Η απειλή του χρέους και γιατί πρέπει να το διαγράψουμε», 2005) μίλησε για το δημόσιο χρέος που πνίγει τις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου, ενώ στο τρίτο βιβλίο της, «Μάτια ορθάνοιχτα, πώς να παίρνετε αποφάσεις σε έναν περίπλοκο κόσμο» (το μόνο που κυκλοφορεί στην Ελλάδα, σε μετάφραση Ελένης Γκαγκάτσιου, εκδ. Μεταίχμιο), έχοντας περάσει και μια περιπέτεια με την υγεία της, κάνει μια γενναία απόπειρα να εξοπλίσει τον κόσμο με κριτικά εργαλεία, προκειμένου να σκέφτεται καλά για λογαριασμό του μέσα στο χάος της σύγχρονης ζωής.
Πιο επίκαιρο από ποτέ
Η Νορίνα Χερτζ είναι μια αυθεντική φωνή, η οποία αναλύει με ψυχραιμία τα επίκαιρα θέματά της. Το τελευταίο της βιβλίο, «Ο αιώνας της μοναξιάς, ερχόμενοι κοντά σε έναν κόσμο που μας απομακρύνει» (The Lonely Century, Coming together in a world that’s pulling apart, Sceptre), κυκλοφόρησε στη Μεγάλη Βρετανία μέσα στην πανδημία, τον περασμένο Σεπτέμβριο, και θα ’λεγε κάποιος ότι είναι ένα ακόμα βιβλίο του παγκόσμιου λοκντάουν. Όμως η Χερτζ έκανε εκτεταμένο ρεπορτάζ επί μία ολόκληρη δεκαετία για να το ολοκληρώσει. «Είναι ένα βιβλίο ακριβώς για την παρούσα στιγμή», γράφει η καθηγήτρια Μαριάνα Ματσουκάτο. «Η Χερτζ δείχνει σε μια νέα γενιά ηγετών πώς μπορούμε να μετατρέψουμε την εποχή της κοινωνικής αποστασιοποίησης σε ένα καθοριστικό εφόδιο στη μάχη μας ενάντια στην επιδημία της μοναξιάς».
Το ταξίδι της Χερτζ ξεκινά στις 31 Μαρτίου 2020, όταν μαζί με 2,5 δισεκατομμύρια άλλους ανθρώπους –το ένα τρίτο της ανθρωπότητας δηλαδή– βρίσκεται κι εκείνη έγκλειστη στο σπίτι της. Αλλά η αφήγησή της πηγαίνει πίσω στον χρόνο, συστήνοντάς μας την Μπρίτανι. Η συγγραφέας νοικιάζει τις υπηρεσίες της 23χρονης γυναίκας από μια εταιρεία ονόματι Rent-a-Friend, η οποία, εμπνευσμένη από μια αντίστοιχη, εξαιρετικά επιτυχημένη γιαπωνέζικη φίρμα, προσφέρει σήμερα στην ιστοσελίδα της πάνω από εξακόσιες χιλιάδες πλατωνικούς φίλους προς ενοικίαση. Η Χερτζ ρωτά την Μπρίτανι ποιο είναι το προφίλ των ανθρώπων που νοικιάζουν φίλους. Η απάντηση είναι αφοπλιστική: «Μοναχικά άτομα 30 και 40 ετών, κυρίως επαγγελματίες. Το είδος των ανθρώπων που εργάζονται πολλές ώρες και δείχνουν να μην έχουν πολύ χρόνο για να διατηρούν φιλίες». Αυτό είναι το τίμημα της συμμετοχής μας στη σύγχρονη πραγματικότητα; θα αναρωτηθεί εύλογα κάποιος.
Η οικονομία της μοναξιάς
«Είναι σημείο των καιρών», γράφει η Χερτζ. «Σήμερα μπορώ να παραγγείλω συντροφιά τόσο εύκολα όσο μπορώ να παραγγείλω ένα τσίζμπεργκερ, δίνοντας μόνο μερικά χτυπηματάκια στο τηλέφωνό μου. Πρόκειται γι’ αυτό που αποκαλώ “οικονομία της μοναξιάς”, η οποία έχει έρθει για να υποστηρίξει –και σε μερικές περιπτώσεις για να εκμεταλλευτεί– όσους νιώθουν μόνοι».
Τα στοιχεία που παραθέτει σε όλη την έκταση του βιβλίου της η Χερτζ είναι συγκλονιστικά. Η μοναξιά δεν είναι απλώς ένα θέμα ψυχικής υγείας που αφορά μόνο κάποιους άτυχους στη ζωή. Ούτε θα θεραπευτεί αυτόματα μόλις ξεμπερδέψουμε με την Covid-19. Ακόμα και πριν από την πανδημία, σχεδόν οι μισοί εργαζόμενοι σε γραφεία δήλωναν ότι δεν είχαν ούτε έναν φίλο στη δουλειά τους. Οι 4 στους 10 νέους ηλικίας 16 έως 24 ετών λένε σήμερα ότι συχνά, ή πάντα, νιώθουν μόνοι. Και 2 στους 5 συνταξιούχους παραδέχονται ότι η κύρια μορφή παρέας που έχουν είναι η τηλεόρασή τους ή ένα κατοικίδιο. Δυνητικά, είμαστε όλοι υποψήφια θύματά της. Οι αριθμοί αποτυπώνουν μια δυσοίωνη κατάσταση. Αν δει κανείς τις επιπτώσεις της μοναξιάς στην υγεία, θα καταλάβει ότι δεν είναι καθόλου υπερβολικό το ότι η Χερτζ μιλάει για μια επιδημία. Η μοναξιά αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών επεισοδίων (κατά 29%), εγκεφαλικού (κατά 32%), καρκίνου και άνοιας (κατά 64%) και ισοδυναμεί με το κάπνισμα 15 τσιγάρων την ημέρα. Αν νιώθεις μόνος ή κοινωνικά απομονωμένος, έχεις 30% περισσότερες πιθανότητες να πεθάνεις πρόωρα. Να γιατί ο άνθρωπος αναζητούσε πάντα τη συντροφιά.
Και να γιατί πρέπει να συνειδητοποιήσουμε άμεσα το μέγεθος του προβλήματος. Οι ανθρώπινες ιστορίες που παραθέτει στο ρεπορτάζ της η Χερτζ δικαιολογούν την απόφαση του Βρετανού πρωθυπουργού να δημιουργήσει το 2018 ένα Υπουργείο Μοναξιάς. Στον δυτικό κόσμο κάποιοι αρχίζουν να παίρνουν την κρίση μοναξιάς στα σοβαρά και να την αντιμετωπίζουν έως και θεσμικά. Επειδή, όπως λέει το πολιτικό και δημοσιογραφικό κλισέ, «πίσω από τα νούμερα βρίσκονται άνθρωποι», ο αναγνώστης γνωρίζει τον Καρλ, ένα υψηλόβαθμο στέλεχος στα μίντια που πληρώνει για να τον αγκαλιάζουν, τον Έρικ, έναν μοναχικό αρτοποιό από το Παρίσι που βρίσκει θαλπωρή στην ακροδεξιά της Γαλλίας, τον Σάιτο-Σαν, έναν συνταξιούχο από το Τόκιο που επιλέγει συνειδητά την παρανομία για να μπει στη φυλακή και να ’χει συντροφιά, και τον Πίτερ, ένα σχολιαρόπαιδο που φέρει βαρέως το ότι κανείς δεν του κάνει like στο Ίνσταγκραμ. Ο κοινός παρονομαστής όλων είναι ότι νιώθουν μόνοι, αδύναμοι, άφωνοι, αόρατοι, αποσυνδεδεμένοι. Νιώθουν πιθανόν ότι δεν συμμετέχουν στα κέρδη της κοινωνίας, λέει η Χερτζ. Τα επαναλαμβανόμενα λοκντάουν, η αυτοαπομόνωση και η κοινωνική αποστασιοποίηση ήρθαν απλώς να επιδεινώσουν το πρόβλημα.
Το δίκοπο μαχαίρι της τεχνολογίας
Η Χερτζ βλέπει σταδιακά να ξηλώνεται το ύφασμα της κοινωνίας και να κινδυνεύουν σοβαρά οι διαπροσωπικές σχέσεις. Τα κινητά μας τηλέφωνα έπαιξαν σίγουρα σοβαρό ρόλο για να βρεθούμε εδώ. Σύμβουλοι γάμου λένε στη Χερτζ ότι τους επισκέπτονται άνθρωποι και τους λένε ότι νιώθουν μοναξιά, γιατί οι σύντροφοί τους ασχολούνται συνέχεια με τα τηλέφωνά τους. Αλλά δεν είναι μόνο η τεχνολογία η μόνη αιτία, επισημαίνει. Στην πανδημία, η τεχνολογία είναι και αποκούμπι. Στην ουσία της η μοναξιά, όπως καθετί στον κόσμο μας, είναι πολιτική. «Η παγκόσμια κρίση μοναξιάς οφείλεται στην αποδυνάμωση των δημόσιων θεσμών, στη ριζική αναμόρφωση του εργασιακού χώρου, στον τρόπο που ζούμε και ερωτευόμαστε και στις δεκαετίες των νεοφιλελεύθερων πολιτικών που επιδοτούσαν το ατομικό συμφέρον έναντι του κοινού καλού», γράφει. Όμως η Χερτζ δεν πέφτει στην παγίδα του ουτοπισμού. Δεν προτείνει το τέλος του παγκόσμιου καπιταλισμού ούτε κάποια αιματηρή επανάσταση, αλλά μια εμπνευσμένη στροφή προς μια πιο συλλογική και κοινοτιστική μορφή οργάνωσης της ζωής, η οποία αποτυπώνεται παντού, στους εργασιακούς χώρους, στην αρχιτεκτονική, στα τεχνολογικά δίκτυα, στις μεταξύ μας σχέσεις. «Ο καπιταλισμός πρέπει να επανασυνδεθεί με το καλό και τη φροντίδα, να βάλει στο κέντρο του τη συμπόνια και τη συνεργασία», γράφει και προσθέτει με νόημα: «Όταν θα βγούμε από την περιπέτεια του κορωνοϊού, θα πρέπει να ξαναχτίσουμε έναν κόσμο με τη σύνδεση και την κοινότητα στο κέντρο του. Όλοι γνωρίζουμε πού οδηγεί η απομόνωση: στη ριζοσπαστικοποίηση και στον ολοκληρωτισμό».
Η μοναξιά είναι το σύμπτωμα μιας ασθένειας που δεν αντιμετωπίζεται με μια απλή συνταγή. Οι παγίδες είναι πολλές. Όταν νιώθουμε μοναξιά, είμαστε ευάλωτοι κι έκθετοι. Κανείς μας δεν έχει ανοσία. Και μπορεί το εμβόλιο για την καταπολέμησή της να μοιάζει εξαιρετικά απλό, στην πραγματικότητα όμως δεν είναι. Το να μιλάς σε μια μπάλα του βόλεϊ ή ακόμα και στο Zoom είναι μια προσωρινή και έκτακτη λύση ανάγκης και όχι μια στρατηγική ζωής. Μετά το ναυάγιο πρέπει να ξανασυναντηθούμε, πρέπει και πάλι να έρθουμε κοντά. Για να ενδυναμώσουμε και να στηρίξουμε τις σχέσεις μας με τους άλλους, δεν αρκεί μία και μόνο πολιτική απόφαση προφανώς. Όπως όλα τα περίπλοκα προβλήματα, θέλει κι αυτό μια διπλή αντιμετώπιση. Τόσο από πάνω προς τα κάτω, όσο και από κάτω προς τα πάνω. Το βιβλίο της Χερτζ είναι μια χρήσιμη έκκληση για δράση. Μια δράση που επαφίεται σε όλους μας. ■