Εως και σήμερα ο φιλελληνισμός παραμένει γένους αρσενικού, με ελάχιστες αναφορές στις γυναίκες φιλελληνίδες. Με εξαίρεση την κορυφαία Σοφία ντε Μπαρμπουά –δούκισσα της Πλακεντίας–, τη Ρωξάνδρα Στούρτζα, γνωστότερη για τον ανεκπλήρωτο έρωτά της με τον Καποδίστρια, ή έστω τη Ρουμάνα πριγκίπισσα Ελένη Γκίκα, με το φιλολογικό ψευδώνυμο Ντόρα ντ’ Ίστρια, δεκάδες άλλες διακεκριμένες εστεμμένες, αριστοκράτισσες ή γυναίκες της διανόησης παραμένουν στη σκιά του Λόρδου Βύρωνα, του Σατωβριάνδου, του Φαβιέρου, του Μάγιερ.
Οφείλουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ στη συγγραφέα Κούλα Ξηραδάκη (1925-2005), η οποία μετά από επίπονη, πολύχρονη έρευνα –και μάλιστα σε εποχή που η ανεύρεση στοιχείων απαιτούσε προσωπική παρουσία σε ξένες βιβλιοθήκες, πρεσβείες, ευρωπαϊκά ιδρύματα κ.ά.– εξέδωσε το 1964 την ιστορική μελέτη «Φιλελληνίδες», όπου για πρώτη φορά παρουσιάζεται με πληρότητα η δράση 148 γυναικών οι οποίες συνεισέφεραν στην ελληνική υπόθεση από τον 16ο αιώνα έως και την Επανάσταση της Κρήτης, το 1867. Το 1976 κυκλοφόρησε η β΄ έκδοση, συμπληρωμένη.
Πώς ξεκίνησαν όλα και το κορίτσι-θαύμα
Το ρεύμα του φιλελληνισμού, στη γυναικεία του πλευρά, οφείλει πολλά σε μια Ελληνίδα, την Ευανθία Καΐρη (1799-1866). Παιδί του πρόκριτου της Άνδρου Νικολάκη Τομάζου-Καΐρη, ξεχώρισε και μόνο από το ότι ήταν μικρότερη αδερφή του φιλοσόφου Θεόφιλου Καΐρη – υπήρξε και ευφυής μαθήτριά του. Στα 15 της χρόνια αλληλογραφούσε με τον Αδαμάντιο Κοραή. Ένα κορίτσι-θαύμα, που η εξέλιξη της ιστορίας της απαιτεί χώρο βιβλίου, κατόρθωσε από το νησί της να γίνει με την αλληλογραφία της ο συνδετικός κρίκος με Ευρωπαίες και Αμερικανίδες γυναίκες φιλελληνίδες, οι οποίες παρουσιάζονται στο σημερινό αφιέρωμα.
Στόχος αυτού του αφιερώματος είναι η παρουσίαση άγνωστων στους πολλούς Ευρωπαίων γυναικών εστεμμένων, εύπορων, διανοούμενων της εποχής, που με την κοινωνική ή πνευματική τους δράση ενίσχυσαν τον Απελευθερωτικό Αγώνα των Ελλήνων από την εποχή της οργάνωσής του στο εξωτερικό έως και τη δημιουργία του ελληνικού κράτους.
Η Αικατερίνη η Μεγάλη (1729-1796) είχε από νωρίς δημιουργήσει γύρω της καθαρά ελληνική Αυλή, με Έλληνες στρατιωτικούς και τεχνικούς, ενώ προσέλαβε Έλληνες καθηγητές, ιδιαίτερα για την ανατροφή του εγγονού της Κωνσταντίνου, τον οποίο προόριζε για βασιλιά της Γρεκικής Αυτοκρατορίας. Με την αποτυχία της Ορλωφικής Επανάστασής «της» (1770), εξέδωσε διάταγμα για την εγκατάσταση προσφύγων στην Κριμαία και στην Αζοφική, δίνοντας την ευκαιρία σε χιλιάδες Έλληνες πρόσφυγες να εγκατασταθούν εκεί και με την προστασία της να δημιουργήσουν εύρωστες ελληνικές κοινότητες.
Στον κλειστό κύκλο της τσαρίνας Ελισάβετ Αλεξέγεβνα (1779-1826) ανήκαν ο Καποδίστριας, ο Υψηλάντης και η Στούρτζα. Σύζυγος του φιλέλληνα τσάρου Αλεξάνδρου Α΄, έγινε η μεγάλη χορηγός της Φιλομούσου Εταιρείας, που είχε ιδρυθεί στην τουρκοκρατούμενη πολίχνη Αθήνα από το 1813. Όταν ο Καποδίστριας το 1815 έκανε έρανο στη Ρωσία, η τσαρίνα πρώτη έδωσε 100 ολλανδικά δουκάτα, παραδειγματίζοντας δούκισσες, πριγκίπισσες, κοντέσες να κάνουν το ίδιο και συγκεντρώνοντας σημαντικό ποσό. Η μεγαλύτερη προσφορά της στον Αγώνα ήταν η –από κοινού με τη Μεγάλη Δούκισσα Μαρία– οργάνωση ολόκληρου συστήματος για την περίθαλψη προσφύγων στην Οδησσό, μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης.
Η Καρολίνα, πριγκίπισσα της Ουαλίας (1768-1821), τόλμησε από το 1816 να έρθει στην Αθήνα, όπου συναντήθηκε με τους εφόρους της Φιλομούσου Εταιρείας, ζητώντας τους να γίνει μέλος της για να εκφράσει τα φιλελληνικά της αισθήματα. Με χρήματά της αποφυλακίστηκαν κρατούμενοι για χρέη, πληρώθηκαν χρέη χωρικών προς γαιοκτήμονες και προχώρησε η ίδια σε ανασκαφές στους μακρινούς… Αμπελοκήπους, αναζητώντας ιερό της Αφροδίτης. Ανακηρυγμένη ως «Αθηνών ευεργέτιδα», επέστρεψε στην πατρίδα της για να παντρευτεί τον άθλιο μετέπειτα βασιλιά της Αγγλίας Γεώργιο Δ΄. Βάναυσος και μέθυσος, την εγκατέλειψε από την πρώτη μέρα του γάμου τους και, αφού κατασπατάλησε τη μεγάλη οικογενειακή της περιουσία, την έδιωξε από την Αυλή. Την ημέρα της στέψης του, δεν της επέτρεψε καν την είσοδο στο παρεκκλήσι – έναν μήνα αργότερα, πέθανε από θλίψη.
Η ΜΑΝΤΑΜ ΡΕΚΑΜΙΕ
Ο Γάλλος ζωγράφος Ζακ-Λουί Νταβίντ μάς κληροδότησε με τον εκπληκτικό του πίνακα «Μαντάμ Ρεκαμιέ» την καλλονή και το εκλεπτυσμένο στιλ της Ιουλιέττας Ρεκαμιέ (1777-1849). Με αυτόν τον τίτλο η ίδια έμεινε στην ιστορία, αλλά για εμάς τους Έλληνες είναι μία από τις πιο διάσημες φιλελληνίδες. Παντρεμένη στο Παρίσι με τραπεζίτη, άνοιξε το εκλεκτότερο σαλόνι της εποχής. Εξαιρετικά κοσμική και μυθικό πρόσωπο, επηρεάστηκε από τους στενούς της φίλους Β. Ουγκώ, Σατωμπριάν, Βουτιέ και άλλους, που την ενέταξαν στον φιλελληνικό κύκλο. Αυτός ο κύκλος συμμετείχε συχνά σε δημόσιες συζητήσεις υπέρ των δικαίων του ελληνικού λαού, τις οποίες διοργάνωνε το φιλελληνικό κομιτάτο. Ο στενός της φίλος Ολιβιέ Βουτιέ έγραφε συνέχεια τις εντυπώσεις του στη φίλη του Ρεκαμιέ από τα ταξίδια του στην Ελλάδα και μάλιστα της ανήγγειλε ο ίδιος τον θάνατο του Μπάιρον, την καταστροφή των Ψαρών, τον εμφύλιο. Τις 21 αυτές επιστολές παραχώρησε η Ρεκαμιέ και τυπώθηκαν σε φυλλάδιο με τον τίτλο «Lettres sur la Grece» και υπότιτλο «Αu profit des Grecs». Κυκλοφόρησαν στο Παρίσι το 1826 και τα έσοδα πήγαν για έρανο στην αγωνιζόμενη Ελλάδα. Σε έρανο που έγινε το 1825, η Ρεκαμιέ προσέφερε 225 φράγκα, όπως ανακοινώθηκε στο δελτίο του φιλελληνικού κομιτάτου. Πέθανε από χολέρα το 1849.
Σύζυγος του πασίγνωστου τραπεζίτη Ιωάννη-Γαβριήλ Εϋνάρδου, η Γαλλίδα Άννα Εϋνάρ εμπλούτισε με την καλαίσθητη και καλλιεργημένη παρουσία της τη Γενεύη, όπου είχαν εγκατασταθεί. Το σπίτι της μετατράπηκε σε πνευματικό κέντρο και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, με δική της πρωτοβουλία, ιδρύθηκε στη Γενεύη φιλελληνικό κομιτάτο που διοργάνωνε εορτές, ομιλίες, κονσέρτα, με σκοπό την ενημέρωση του κοινού για τον αγώνα των επαναστατημένων Ελλήνων, συγκεντρώνοντας χρήματα, τρόφιμα, ρούχα και φάρμακα. Η ίδια πρωτοστάτησε στη φιλελληνική κίνηση για την Επανάσταση της Κρήτης το 1867.
Έως την παγωμένη Σουηδία έφτασε η φλόγα του Αγώνα του 1821. Δημιουργήθηκε μάλιστα στη Στοκχόλμη φιλελληνικό κομιτάτο γυναικών με πρόεδρο την αδελφή του βασιλιά Καρόλου ΙΓ΄, Σοφία Αλμπερτίνα (1753-1829). Φιλάσθενη, απείχε από τον κοσμικό της ρόλο και διέθεσε την ύπαρξή της σε αγαθοεργίες. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, ως πρόεδρος του φιλελληνικού κομιτάτου έστελνε τακτικά στους Έλληνες μεγάλα χρηματικά ποσά, έως και 6.000 φράγκα. Η φιλελληνική δραστηριότητά της γινόταν μέσα στα ανάκτορά της, εκεί όπου στεγάζεται σήμερα το Υπουργείο Εξωτερικών της Σουηδίας.
ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΕΣ
Σύζυγος του μεγάλου φιλέλληνα ποιητή, η Μαίρη Σέλλεϋ (1797-1851) γνώρισε μαζί με τον σύζυγό της τον Λόρδο Βύρωνα. Συναντήθηκαν το 1821 στην Πίζα της Ιταλίας. Χωρίς να διαθέτουν το απαραίτητο σαλόνι της εποχής ως πνευματικοί άνθρωποι και οι δύο, δημιούργησαν το δικό τους στέκι, μια πνευματική εστία που ήταν ο τόπος επαφής των Ελλήνων και των φιλελλήνων. Έμαθε ελληνικά από την αγάπη της για τους Έλληνες και έζησε η ίδια τη σημαντική στιγμή, όταν πήγε στο σπίτι τους ο Μαυροκορδάτος και τους έδωσε την προκήρυξη του Υψηλάντη. Η φιλελληνική σημαία του Σέλλεϋ υπεστάλη δυστυχώς με τον πνιγμό του το 1822, σε μια ακτή της Ιταλίας. Η Μαίρη Σέλλεϋ συνέχισε μόνη τη ζωή της, διαβάζοντας στα ελληνικά την αγαπημένη της «Αντιγόνη».
Η Οττιλία Αυγούστου Γκαίτε (1796-1872) ήταν νύφη του ποιητή, με σχέσεις πατέρα – κόρης. Επηρεασμένη από τα φιλελληνικά αισθήματα και της μητέρας της, και ζώντας δίπλα στον φιλέλληνα ποιητή, νοιάστηκε για τον επαναστατημένο λαό. Ο Γκαίτε ενδιαφερόταν πολύ για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι και έχει χαρακτηριστεί ως πολύ σημαντική στιγμή για τον αγώνα των επαναστατημένων Ελλήνων, όταν στις 3/12/1822 οργάνωσε μια φιλελληνική γιορτή στο σπίτι του, όπου ο ποιητής μίλησε για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, ενώ η Οττιλία απήγγειλε ένα μανιάτικο μοιρολόι, αυτό που του είχε στείλει από το 1815 ένας λόγιος από το Μπισμπάντεν:
«[…] ο χάρος καβαλάρης
Οι νηοί από μπροστά κι οι γέροντες κατόπι
Τα τρυφερά παιδόπουλα στη σέλλα αραδιασμένα».
ΣΤΟ ΣΑΛΟΝΙ ΤΗΣ ΣΕΝΙΕ
Η Ελισάβετ Σενιέ (1729-1808), γεννημένη στην Πόλη, ήταν ξεχωριστή γυναίκα, καλλιεργημένη, γλωσσομαθής, με απίστευτο πλούτο γνώσεων, ταυτόχρονα γοητευτική και φιλόμουσος. Πριν από τη Γαλλική Επανάσταση είχε δικό της σαλόνι, όπου σύχναζαν ο Κοραής και άλλοι σημαντικότατοι Έλληνες της Διασποράς, γνωρίζοντας το πάθος της για την Ελλάδα. Ενδεδυμένη με τη φορεσιά της Κωνσταντινοπολίτισσας, συναντούσε Έλληνες πρωτεργάτες της Επανάστασης και φιλέλληνες, ενώ στο σπίτι της δρούσε ένα παρακλάδι της Μυστικής Εταιρείας. Ο φιλελληνισμός της Ελισάβετ Σενιέ διαπέρασε και από παιδί –ίσως ήταν και το πιο λαμπρό της έργο αυτό– τον μεγάλο της γιο, τον ποιητή Αντρέ Σενιέ. Χάρη σ’ αυτήν, ο Σενιέ «ετραγούδησε» την ελληνική ομορφιά και οραματίστηκε την απελευθέρωση της Ελλάδας πριν καν ξεκινήσει η Επανάσταση.
Η Αγνή Στρίκλαντ (1797-1874), Αγγλίδα ιστορικός και συγγραφέας, εξέφρασε έντονα τη λατρεία της, όχι μόνο για το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, αλλά και για τους ηρωικούς Έλληνες που γνώρισε στο προσωπικό της ταξίδι. Έχει καταγραφεί ως σημαντική μορφή του φιλελληνισμού και μόνο από το βιβλίο της «Δημήτριος», που εξέδωσε το 1833. Έμμετρα γραμμένο, αποτελείται από περίπου 100 σελίδες – η Κούλα Ξηραδάκη στο βιβλίο της κρατάει μεταξύ άλλων αυτό:
«Από τη γη που σε γέννησε τα μαύρα σύννεφα έφυγαν,
Και το φως σου, όμορφη ελευθερία, ανατέλλει ολόλαμπρο.
Επί τέλους χαμογελά στα βουνά, στις κοιλάδες, στις πεδιάδες
Η Ελλάδα ξύπνησε και αναζητεί την δόξα και πάλι».
Η ΚΟΣΜΙΚΗ «ΒΑΛΕΡΙΑ»
Κόρη Ρώσου βαρόνου, η Ιουλιάνα Κρούντενερ (1766-1824) από τα νεανικά της χρόνια στο Παρίσι απέκτησε μόρφωση, ενώ ταυτόχρονα ζούσε την έντονη ζωή μιας πλούσιας, ωραίας, κοσμικής και ελεύθερης νέας γυναίκας. Οι γνωριμίες της με διανοουμένους, ειδικότερα με τον ποιητή Σατωμπριάν –λάτρη της Ελλάδας–, της άνοιξαν τον δρόμο προς τον φιλελληνισμό. Εκδίδοντας ένα αισθηματικό μυθιστόρημα, τη «Βαλέρια» –τη βιογραφία της–, έγινε διάσημη και άλλαξε ζωή. Εγκαταλείποντας το φανταχτερό παρελθόν της, μεταμορφώθηκε σε ένα είδος καλόγριας, διδάσκοντας την επιστροφή στον βίο των πρώτων χριστιανών. Η νέα της διάσταση την έφερε κοντά στον θρησκόληπτο –και φιλέλληνα– τσάρο Αλέξανδρο Α΄. Μόλις κηρύχθηκε η Ελληνική Επανάσταση, του ζήτησε να επέμβει αμέσως και να ελευθερώσει τους Έλληνες. Αυτό το πάθος της για την ελληνική υπόθεση δημιούργησε στον τσάρο υποψίες ότι είναι μέτοχος της Μυστικής Εταιρείας των Ρωμιών, που δρούσε στη Ρωσία. Την εκτόπισε στην Κριμαία, όπου και πέθανε το 1824.
ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Από τη δίτομη ιστορία που εξέδωσε το 1825 η Γαλλίδα συγγραφέας και ποιήτρια Αδελαΐς ντυ Φρενουά (1765-1825) διαφαίνεται πως είχε επισκεφτεί η ίδια την Ελλάδα, στις αρχές του 19ου αιώνα, γιατί, εκτός από την ιστορία, περιγράφει τοπία και πρόσωπα. Στο «Beautés de l’histoire de la Grèce moderne, ou résit des faits mèmorables des Hellènes depuis 1770 jusqu’a ce jour» καταγράφει χρονολογικά τα γεγονότα από το 1770 π.Χ. έως το 1770 μ.Χ., ενώ προχωράει στους νεότερους χρόνους, με εθνολογικά, λαογραφικά και λογοτεχνικά στοιχεία.
Και στην περίπτωσή της ο θαυμασμός της για τους Έλληνες αγγίζει και τους Έλληνες της εποχής της, σημειώνοντας πως η υποδούλωσή τους από τους Τούρκους κράτησε τέσσερις αιώνες, αλλά «οι Έλληνες ποτέ δεν έχασαν την ευγενή επιθυμία να σπάσουν τα δεσμά τους». Ήταν δε τέτοιος ο θαυμασμός της για τους επαναστατημένους Έλληνες, που σημειώνει πως «[…] μερικές από τις φυλές των Ελλήνων δεν κατέθεσαν ποτέ τα όπλα», αναφερόμενη στους Σουλιώτες και στους Μανιάτες, ενώ σε ειδική αναφορά παρομοιάζει τον αγώνα των Ελλήνων με το έργο των Αποστόλων.
Συγγραφέας και μεταφράστρια, η Λουίζα Μπελλόκ (1796-1881), ιρλανδικής καταγωγής, είχε δημοσιεύσει από το 1826 στο Παρίσι ένα έργο της με τίτλο «Βοναπάρτης και Έλληνες», σημειώνοντας στον πρόλογο: «Θέλησα κυρίως να περιγράψω τους επί τόσο χρόνο δυστυχήσαντες Έλληνες, καταπονημένους, ακόμα και ταπεινωμένους, εντούτοις όμως άξιους πάντοτε της ελευθερίας […]». Είχε επισκεφθεί την Ελλάδα, γι’ αυτό και η γεωγραφική περιγραφή της είναι ακριβής, καθώς και οι εικόνες που μετέφερε στο αναγνωστικό κοινό της εποχής. Εκφράζοντας το πολύ κατοπινό «Ελλάς-Γαλλία συμμαχία», καταγράφει πώς τότε ξεκίνησε η σχέση ελπίδας των υπόδουλων Ελλήνων με τη Γαλλία.
Αγαπημένη μαθήτρια των μεγάλων διδασκάλων Γκαίτε και Σίλλερ, η Αμαλία φον Χέλβικ (1776-1831) υπήρξε ταλαντούχος Γερμανίδα συγγραφέας και ποιήτρια. Από νεαρή ηλικία έμαθε ελληνικά και περιέλαβε ελληνικά θέματα στα ποιητικά της δοκίμια, όπως «Οι αδελφές από τη Λέσβο» (1800) και «Οι αδελφές από την Κέρκυρα» (1812). Το ποίημά της «Επιστροφή στην Ελλάδα» δημοσιεύθηκε με την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης στις 15 Ιουνίου του 1821 – η πένα της να ρέει με ανεπιφύλακτη στήριξη στους Έλληνες αγωνιστές. Διαβάστε ένα μικρό απόσπασμα:
«[…] και μόλις νιώσετε σαν Έλληνες τα δικαιώματά σας,
Μαζί σας ξεσηκώνεται η παλιά σας αρετή».
Παρά τις ζωηρές αντιδράσεις του Πρώσου στρατηγού συζύγου της, η Αμαλία φον Χέλβικ το 1826, στο Βερολίνο αυτή τη φορά, ανατύπωσε όλα της τα ποιήματα που αναφέρονταν στην Ελλάδα και διέθεσε τα έσοδα σε έρανο που έγινε εκεί.
Διάσημη ποιήτρια της εποχής της, η Ντελφίν ντε Ζιραντέν (1804-1855) βραβεύθηκε μόλις 25 ετών από τη Γαλλική Ακαδημία. Με έντονο ενδιαφέρον για την Ελλάδα, που το είχε επιδείξει πολλές φορές, όταν οργανώθηκε στο Παρίσι μια μεγάλη συγκέντρωση του φιλελληνικού κομιτάτου τον Αύγουστο του 1825, η Ντε Ζιραντέν, όχι μόνο συγκέντρωσε μόνη της το σεβαστό ποσό των 3.000 φράγκων, αλλά απήγγειλε και η ίδια τον «Έρανο», ένα ποίημα το οποίο αργότερα τύπωσε σε φυλλάδιο και τα έσοδα τα διέθεσε για τον ίδιο σκοπό. Έτσι τελείωνε τον «Έρανο»:
«Γάλλοι, σεις που οι μέρες σας κυλάν αμέριμνες,
Σεις που μέσα στο λιμάνι ξεχνάτε την καταιγίδα,
Στους ευγενικούς ήρωες της Ελλάδας
Δείξτε συμπόνια, δώστε τους να αγοράσουν όπλα
Και βοηθήστε τους στη μεγάλη τους δοκιμασία,
Είναι οι μάρτυρες της χριστιανοσύνης και της λευτεριάς».
Η «ΑΓΝΩΣΤΗ» ΜΠΡΑΧΜΑΝ
Ελάχιστα, ακόμη και μετά την πολύχρονη έρευνα της Κούλας Ξηραδάκη, είναι τα στοιχεία για τη Γερμανίδα ποιήτρια Λουίζα Μπράχμαν (1777-1822), αλλά τουλάχιστον έμειναν οι δημοσιεύσεις της στο «Morgenplat» της 6/6/1822 και της 12/6/1822, τέσσερα ποιήματα με τον τίτλο «Ελλάς».
«Πώς; Έπρεπε πίσω στην αθλιότητα να βυθιστούν
Οι τολμηροί ήρωες, που πότισαν με αίμα
Το χώμα της Ελλάδας;
Αυτή ήταν η αμοιβή τους για τέτοιο ηρωικό θάρρος;
Είμαστε άραγε άξιοι να υψώσουμε τους μεγάλους,
Τους υπέροχους Έλληνες, τους δοξασμένους;
Αυτούς που η ευγενική και γεμάτη δράση ζωής τους
Έγινε άστρο κι οδηγεί τους χρόνους που ακολούθησαν;».
*Η Φωτεινή Πιπιλή είναι δημοσιογράφος και βουλευτής Α΄ Αθηνών της Νέας Δημοκρατίας. Θερμές ευχαριστίες στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής και στην Πρυτανεία ΕΚΠΑ για τη συνεισφορά τους.