Αυτή είναι η άποψη της Κυβέλης, 6,5 ετών, μαθήτριας πρώτης δημοτικού, για την τηλεκπαίδευση: «Είναι σαν να βρίσκομαι στο σχολείο, αλλά έχει διαφορές, για παράδειγμα στο διάλειμμα δεν χτυπάει το κουδούνι, βάζουμε εμείς ειδοποίηση από το τάμπλετ. Και στο μάθημα βαριέμαι, δεν συγκεντρώνομαι. Ειδικά όταν τα άλλα παιδιά κάνουν ανάγνωση, βαριέμαι πολύ και δεν ακολουθώ με το δαχτυλάκι μου το κείμενο, και έχει πει ακόμη και η δασκάλα ότι δεν πειράζει και ότι ξέρει ότι βαριόμαστε. Και όπως μας μιλάει η δασκάλα καμιά φορά κόβεται η σύνδεση, ενώ στο σχολείο δεν κόβεται ποτέ».
Η πρώτη δημοτικού είναι έτσι κι αλλιώς μια πολύ ιδιαίτερη τάξη, μια χρονιά-σταθμός. Πόσω μάλλον όταν γίνεται σε αυτές τις συνθήκες. Οι γονείς της Κυβέλης περιγράφουν στο «Κ» ότι αρχικά υπήρχε ο ενθουσιασμός του διαδικτυακού μαθήματος, ότι είχε το δικό της τάμπλετ και το χειριζόταν μόνη της, αλλά ότι στην πορεία φάνηκε πόσο θα προτιμούσε να είναι εκεί. Έχει προσαρμοστεί όμως στις συνθήκες; «Απολύτως», λέει ο πατέρας της. «Αυτό συζητάμε και λυπόμαστε: τα παιδιά έχουν προσαρμοστεί εντελώς, έχουν θεωρήσει δεδομένη την κατάσταση και τελικά κλείνονται στον εαυτό τους και δεν θέλουν ούτε να βγουν από το σπίτι. Η Κυβέλη έχει συνηθίσει τη στέρηση της συμμετοχής». Η μητέρα της προσθέτει ότι «έχει τόσο πολύ συνηθίσει να είναι όλη μέρα με την πιτζάμα μέσα, που τις περισσότερες φορές την τραβάω για να βγούμε μια βόλτα. Κλείνονται, δεν τα βγάζεις έξω εύκολα. Ενώ πριν καμία σχέση. Και στη συμπεριφορά έχει γίνει πιο επιθετική. Όταν της παίρνω το τάμπλετ μετά τα μαθήματα για να μην είναι συνέχεια σε μια οθόνη, να μη συνδέει και το παιχνίδι της μ’ αυτό, γίνεται επιθετική. Έχει εθιστεί. Ενώ όταν πήγαινε σχολείο, δεν υπήρχε τέτοιο θέμα. Γύριζε από το σχολείο και είχε το πρόγραμμά της. Τώρα το να της στερήσω το τάμπλετ για λίγο είναι σαν να της στερώ όλο τον κόσμο της. Ουρλιάζει και τσιρίζει».
ΤΟ LOCKDOWN ΦΕΡΝΕΙ ΑΫΠΝΙΑ
Η Ελλάδα ήταν από τις πρώτες χώρες που έκλεισαν τα σχολεία τον περσινό Μάρτιο, ωστόσο είναι μία από τις μόλις οκτώ χώρες στην Ευρώπη που μπήκαν στη φετινή άνοιξη με όλες τις σχολικές βαθμίδες σε καθεστώς τηλεκπαίδευσης. Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι έχουμε ζήσει ένα από τα μεγαλύτερα σε διάρκεια (και αυστηρότητα, τουλάχιστον θεωρητικά) lockdown, μπορούμε να φανταστούμε και να προβληματιστούμε πώς έχει επιδράσει στην ψυχολογία των παιδιών και των εφήβων αυτή η μακρά περίοδος εγκλεισμού, εσωστρέφειας, φόβου και άγχους, αλλά και διαμόρφωσης νέων συνηθειών και της δημιουργίας μιας νέας ρουτίνας.
Πόσο καθοριστική μπορεί να αποβεί αυτή η χρονιά για την ανάπτυξη των παιδιών, ιδιαίτερα των μικρότερων, που ακόμη αναπτύσσουν δυναμικά την προσωπικότητά τους; «Μια παράμετρος που πρέπει να εξετάσουμε είναι αυτή του ύπνου», λέει στο «Κ» η κλινική ψυχολόγος Νικολέτα Περράκη, που εργάζεται με παιδιά και εφήβους. «Τα παιδιά ξυπνούν πιο αργά, δεν κουράζονται από το σχολείο ή τις εξωσχολικές δραστηριότητες, άρα κοιμούνται και πιο αργά. Αυτός είναι ένας παράγοντας που μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξή τους. Οι πολλές ώρες στον υπολογιστή, επίσης, δεν βοηθούν καθόλου την εγκεφαλική τους συγκέντρωση, η οθόνη είναι πολύ κουραστική για τα μάτια και τα κρατάει σε μια συνεχή διέγερση. Είναι μη υγιής η σχέση που αναπτύσσουν με τον υπολογιστή, ο οποίος καταλήγει να αντικαθιστά πράγματα, όπως οι σχέσεις, τα ενδιαφέροντα ή το φυσικό παιχνίδι, πράγματα που τα παιδιά όμως έχουν ανάγκη και η απουσία τους δημιουργεί τελικά νευρικότητα, θυμό και ένα καταθλιπτικό αίσθημα». Προσθέτει και κάτι ακόμα πολύ ενδιαφέρον: «Δεν ξέρω πώς μπορεί να επηρεαστούν από την εικόνα που σχηματίζουν για την εξουσία, τον έλεγχο, την τιμωρία, το πρόστιμο, πολλές φορές τα παιδιά τα φαντάζονται όλα μεγεθυσμένα, και ίσως πιο τραγικά από όσο είναι».
ΝΑ ΜΗΝ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΕΝΗ
Η Άρτεμις Αλεξάνδρου είναι μητέρα τριών παιδιών, 9, 11 και 13 ετών, και θυμάται πως, όταν έκλεισαν τα σχολεία πέρυσι την άνοιξη, στο σπίτι έγινε πάρτι: «Ήταν σαν να τους χάρισαν διακοπές στη μέση της σχολικής χρονιάς». Με την τηλεκπαίδευση εξοικειώθηκαν γρήγορα, περιγράφει, αλλά αυτό που προκαλεί συχνά αναστάτωση είναι ο τρόπος που θα μοιραστούν οι συσκευές. «Αυτό που παρατηρώ πλέον καθώς η μια εβδομάδα διαδέχεται την άλλη είναι ότι υπάρχει, ιδιαίτερα στη μικρότερη κόρη μου, μια κούραση σε σχέση με την καθημερινή υποχρέωση παρακολούθησης αλλά και τη μελέτη μετά το μάθημα. Δεν συμμετέχει πια στην ψηφιακή τάξη με τον ίδιο ενθουσιασμό, συχνά παραπονιέται ότι νιώθει κουρασμένη και κάποιες φορές έχει ζητήσει να μην κάνει μάθημα, κάτι που δεν συνέβαινε στην αρχή. Επίσης, είναι πια δύσκολο να τηρηθεί ένα δομημένο πρόγραμμα μελέτης και δραστηριοτήτων στη διάρκεια της ημέρας».
Μένουν κοντά στο βουνό, οπότε έχουν δημιουργήσει μια «φούσκα» με παιδιά της γειτονιάς και μπορούν να περνούν κάποιες ώρες με ασφάλεια έξω από το σπίτι, εντός του οποίου έχει αυξηθεί αναμενόμενα η χρήση ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Ωστόσο, όπως λέει η κ. Αλεξάνδρου, τα παιδιά παραπονιούνται συχνά ότι τους λείπουν οι φίλοι και οι συμμαθητές τους, τους οποίους αναζητούν μέσω τηλεφώνου ή βιντεοκλήσεων. Έφτασαν τελικά να ανυπομονούν να ανοίξουν τα σχολεία. «Μια ευχάριστη έκπληξη, απόρροια της κατάστασης, είναι ότι έχουμε περάσει πολύ όμορφα όλοι μαζί ως οικογένεια, κάτι που έλειπε σε όλους μας και το έχουμε βιώσει με μεγάλη χαρά. Επίσης τα παιδιά δέθηκαν πολύ μεταξύ τους, έχουν βρει νέα παιχνίδια και έχουν αναπτύξει τρόπους επικοινωνίας που δεν υπήρχαν πριν, ενώ έχουν μειωθεί κάπως και οι καβγάδες μεταξύ τους».
Η παράμετρος της ισορροπίας μέσα στην οικογένεια είναι ασφαλώς καθοριστική και, για όλους τους προφανείς λόγους, πολύ δύσκολο να επιτευχθεί. Η κ. Περράκη εξηγεί ότι «ο χρόνος που περνούν οι γονείς με τα παιδιά είναι πλέον πολύ περισσότερος αλλά όχι ξεκάθαρος, ξαφνικά συνυπάρχουν ανάμεσα σε ώρες τηλεκπαίδευσης και τηλεργασίας, υπάρχει μια αμηχανία σε αυτή τη νέα σχέση, που απαιτεί πολύ σωστή διαχείριση». Οι γονείς, προσθέτει, είναι αυτοί που θα πρέπει να φροντίσουν ώστε αυτή η χρονιά να μην αφήσει κανένα τραύμα στα παιδιά, να μην τους μεταφέρουν το άγχος και την πίεση, να προσφέρουν μια αίσθηση σταθερότητας. «Το στοίχημα αυτή τη στιγμή», λέει η κ. Αλεξάνδρου, «είναι η εμπειρία της πανδημίας και του lockdown να μη μείνει ως αρνητική στο μυαλό των παιδιών μου, γιατί ως θετική δεν νομίζω ότι θα καταχωρισθεί. Να μην είναι αυτή η χρονιά ένα λευκό χαρτί, ένα κενό στη ζωή τους. Να είναι η χρονιά που ανακαλύψαμε το τάδε δασάκι, που κάναμε πικνίκ σε εκείνο το ανεξερεύνητο παρκάκι, που σκαρφαλώσαμε στο βουνό, που παίξαμε παντομίμα, κ.λπ.»
Ο ΓΡΙΦΟΣ ΤΗΣ ΕΦΗΒΕΙΑΣ
Ο τρόπος που αντιμετωπίζουν την πανδημία τα παιδιά του δημοτικού είναι μια εντελώς διαφορετική ιστορία από τις προκλήσεις και τους κινδύνους που εμφανίζονται στον δρόμο των λίγο μεγαλύτερων που βρίσκονται στην έτσι κι αλλιώς ιδιαίτερη περίοδο της εφηβείας. «Περισσότερο με ανησυχεί η μεγάλη κόρη μου», λέει η κ. Αλεξάνδρου, «που είχε από πριν περιορισμένη κοινωνική ζωή και τώρα έχει απομονωθεί περισσότερο. Δεν έχει καμία επιθυμία να βγει από το σπίτι. Δεν φαίνεται δυστυχής, δεν μένει άπραγη, μελετά πολύ, μιλά με φίλους ή φίλες στο τηλέφωνο ή σε κάποια από τις εφαρμογές συνομιλίας, αλλά δεν επιδιώκει τη διά ζώσης επαφή. Και επειδή είναι στις αρχές της εφηβείας, είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς τι από όλα αυτά οφείλεται σε αυτή τη φάση και τι στην καραντίνα».
Την ίδια ανησυχία έχει η κ. Ελισάβετ, μητέρα ενός 15χρονου κοριτσιού. Τις προάλλες ετοιμαζόταν να βγει για ψώνια και ρώτησε την κόρη της αν θέλει να της φέρει κάτι. «“Μια ζωή”, μου απάντησε, μεταξύ σοβαρού και αστείου». Περιγράφει πως, έπειτα από έναν χρόνο εγκλεισμού, παρατηρεί πλέον μια αίσθηση αποσυντονισμού και κούρασης, διακρίνει ένα άγχος για το σχολείο και το πώς και πότε θα γίνουν οι εξετάσεις, βλέπει πως η μέρα ξεκινάει με λιγότερη σωματική και πνευματική ενέργεια, τα τηλεμαθήματα ακούγονται αργόσυρτα. Υπάρχει, επίσης, μια απόλυτη εξάρτηση από τις ηλεκτρονικές συσκευές.
«Πριν από λίγες ημέρες, η κόρη μου οργάνωσε μια ψηφιακή συνάντηση με την παρέα της και ρώτησα τα παιδιά πώς είναι, πώς τα περνάνε. Μου μετέφεραν ένα κλίμα απελπισίας, απογοήτευσης, νεύρων και απομόνωσης, έχουν κλειστεί στον εαυτό τους. Μου περιέγραψαν ότι οι σχέσεις τους με τους γονείς τους όλο και χειροτερεύουν, αν και στην αρχή είχαν έρθει πιο κοντά, όμως πλέον κουράστηκαν από την καθημερινή επαφή. Κυρίως όμως είπαν ότι η διάθεσή τους έχει σκαμπανεβάσματα, ότι υπάρχουν μέρες που έχουν όρεξη να βγουν έξω και άλλες που δεν θέλουν να πάνε πουθενά, ότι η αίσθηση που έχουν για την περίοδο αυτή είναι ότι χάνουν ευκαιρίες». Υπάρχει κάτι που τους φτιάχνει το κέφι; «Ότι αργά ή γρήγορα θα βρεθούν, ότι θα κανονίσουν μια συνάντηση μεταξύ τους από κοντά».
Σύμφωνα με μια έρευνα της οργάνωσης Save the Children, που διεξήχθη σε 46 χώρες, οι έφηβοι (15-17 ετών) εμφάνισαν πιο αρνητικά συναισθήματα (άγχος, θλίψη, ανασφάλεια κ.ά.) σε σχέση με τα παιδιά μικρότερων ηλικιών. «Οι έφηβοι νιώθουν ότι έχει μπλοκαριστεί η ζωή τους», μου λέει η κ. Περράκη. «Έχουν θυμό μέσα τους, που βγαίνει αυτή τη στιγμή προς τους γονείς τους ή ακόμα και προς την κοινωνία, αλλά το χειρότερο είναι ότι μακροπρόθεσμα αυτός ο θυμός μπορεί να γυρίσει στον εαυτό τους». Εξηγεί πως αυτό που συμβαίνει είναι κάτι εντελώς καινούριο, δεν έχει προηγούμενο, δεν μπορούμε να το συγκρίνουμε με κάτι για να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα και προβλέψεις, όμως θεωρεί ότι η πανδημία μπορεί να έχει για τους εφήβους στοιχεία μιας τραυματικής εμπειρίας και τον επόμενο καιρό να εντοπίσουμε στη συμπεριφορά τους εκδηλώσεις μετατραυματικού στρες.
Αλλά ας επιστρέψουμε στη μικρή Κυβέλη, από την οποία ξεκινήσαμε, που έχει αρχίσει να βαριέται λίγο στην τηλεκπαίδευση – καμιά φορά αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια δόση αθωότητας: «Ανυπομονώ να επιστρέψω στην τάξη και πιστεύω ότι αυτό θα γίνει σύντομα, θα πάω για λίγο όσο υπάρχει ο κορωνοϊός και μετά θα σταματήσουμε ξανά και μετά θα κλείσει τελείως το σχολείο το καλοκαίρι και μετά θα ξαναπάω στο κανονικό σχολείο όταν θα έχει φύγει ο κορωνοϊός και θα κάνουμε μαθήματα κάθε μέρα εκτός από τα Σαββατοκύριακα».