Το 1959, ο Αντρέ Μαλρό είναι υπουργός Πολιτισμού της Γαλλικής Δημοκρατίας. Για την ακρίβεια, ο πρώτος υπουργός Πολιτισμού. Και για ακόμη περισσότερη ακρίβεια, υπουργός σε ένα υπουργείο που ιδρύθηκε γι’ αυτόν και το οποίο ο ίδιος οργάνωσε εξαρχής. Ο στρατηγός Ντε Γκολ όφειλε να ανταμείψει τον φίλο που του έμεινε πιστός όσο κράτησε η «διαδρομή στην έρημο». Ο ίδιος, βέβαια, μπορεί να περίμενε κάτι καλύτερο. Ίσως το Υπουργείο Εξωτερικών. Και να απογοητεύθηκε όταν βρέθηκε σε ένα γραφείο με ένα τηλέφωνο και δύο γραμματείς, αφού το νεοσύστατο Υπουργείο Πολιτισμού δεν διέθετε καν δικό του κτίριο.
Κρίνοντας από την υπέροχη φιλοσοφική συζήτηση με τον Παντίντ Νεχρού, που καλύπτει πολλές σελίδες στα «Αντι-απομνημονεύματα», μπορείς εύκολα να κατανοήσεις τους δισταγμούς του στρατηγού. Όπως έλεγε ο Πομπιντού, η συνάντηση του Μαλρό με τον Ινδό ηγέτη δεν πρέπει να κράτησε πάνω από δέκα λεπτά. Ο Μαλρό, με την ιδιοφυή του φαντασία, μετέτρεψε τα δέκα αυτά λεπτά σε έναν φιλοσοφικό διάλογο για τις σχέσεις της Δύσης με τους πολιτισμούς της Ανατολής. Φαντασθείτε να ήταν αρχηγός της διπλωματίας και να παρουσίαζε στον στρατηγό τη δική του εκδοχή για τη συνάντηση.
Το 1959, ο Μαλρό έχει ήδη ολοκληρώσει το μυθιστορηματικό του έργο. Μέχρι το τέλος της ζωής του θα αφιερωθεί στη θεωρία του για την τέχνη. Το «Φαντασιακό μουσείο» και «Οι φωνές της σιωπής» θα επηρεάσουν καταλυτικά την οπτική μας για την παγκόσμια τέχνη και τα μουσεία. Θα μεταφράσει σε όρους του εικοστού αιώνα και του μοντερνισμού τη θέση του Βιβάν Ντενόν, του ιδρυτή του Λούβρου:
«Το έργο τέχνης, για να αναδείξει την πραγματική του αξία, πρέπει να αποκοπεί από τον φυσικό του χώρο για να συνομιλήσει με τους ομοφύλους του, τα υπόλοιπα έργα τέχνης». Η Αφροδίτη της Μήλου αναδεικνύεται όταν συνομιλεί ισότιμα με την Τζοκόντα. Ο ίδιος ο Μαλρό πολιτισμού έστειλε την Αφροδίτη σε μια έκθεση μόδας στο Τόκιο. Κι έτσι η επαρχιακή καλλονή του Αιγαίου έγινε σταρ του «Πρώτου Παγκόσμιου Πολιτισμού της Ιστορίας». Ο όρος, πολύ πιο πλούσιος από τη μονοσήμαντη «παγκοσμιοποίηση», ανήκει στον Μαλρό. Τον αναφέρει στο τελευταίο βιβλίο που δημοσίευσε πριν πεθάνει, στο «Ο επισφαλής άνθρωπος και η λογοτεχνία».
Το 1959, ο Μαλρό έρχεται στην Αθήνα. Θα εγκαινιάσει το θέαμα «Ήχος και Φως» στην Ακρόπολη. Στα τέλη της δεκαετίας του ’50, η Ελλάδα ακόμη προσπαθεί να επουλώσει τις πληγές της προηγούμενης δεκαετίας. Για τους Έλληνες, ο πόλεμος ξεκινά το 1940 με την επίθεση των Ιταλών και τελειώνει το 1949 με την οριστική ήττα του στρατού του Κομμουνιστικού Κόμματος. Η ύπαιθρος καθημαγμένη και η Αθήνα παλεύει να δώσει στέγη στους εσωτερικούς μετανάστες. Ο Εμφύλιος που ξεκίνησαν οι κομμουνιστές το 1946 την απομακρύνει από την ανασυγκρότηση, τους δρόμους της οποίας έχει ήδη πάρει η υπόλοιπη Ευρώπη.
«Ήχος και Φως» και καχυποψία
Στα τέλη της δεκαετίας του ’50, ο τουρισμός μεταμορφώνεται. Έως τότε, τηρουμένων των αναλογιών, η επίσκεψη στην Ελλάδα διατηρούσε ακόμη κάτι από το άρωμα της περιπέτειας που ενέπνεε τους ταξιδιώτες του 19ου αιώνα. Στα τέλη της δεκαετίας του ’50, αν δεν κάνω λάθος, ο τουρισμός από βιοτεχνία, «ατομική επιχείρηση» θα λέγαμε, αρχίζει και αποκτά χαρακτηριστικά βιομηχανικής παραγωγής. Το θέαμα «Ήχος και Φως» είναι η γαλλική παρέμβαση στην τουριστική βιομηχανία. Αυτό το προϊόν έρχεται να πουλήσει ο Μαλρό στην Ελλάδα. Το κοινό, συγκεντρωμένο στην Πνύκα, ακούει αφηγήσεις από την ιστορία της Αθήνας, ενώ προβολείς «βάφουν» την Ακρόπολη για να δημιουργήσουν ατμόσφαιρα. Οι αθηναϊκές ελίτ της εποχής είχαν αντιμετωπίσει το εγχείρημα με καχυποψία. Ως μια εμπορευματοποίηση των ιερών και οσίων μας. Προσωπικά έχω συνδέσει την πολύχρωμη φωταγώγηση της Ακρόπολης με τις αναμνήσεις της παιδικής και της εφηβικής μου ηλικίας. Οι νύχτες της άνοιξης, όταν η Ακρόπολη λουζόταν στα ηλεκτρικά χρώματα, υπόσχονταν το καλοκαίρι. Στο κάτω κάτω, όπως λέει κι ο Μαλρό, «η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ λευκή». Αντηχεί την αίσθηση του Σατωβριάνδου, ο οποίος όταν επισκέπτεται την Ακρόπολη το πρώτο πράγμα που τον εντυπωσιάζει είναι ότι τα λευκά μάρμαρα δεν είναι λευκά. Αλλάζουν χρώμα ανάλογα με το φως.
Τι Μαλρό θα ήταν; Ο Μαλρό μετατρέπει την επιχείρηση σε μείζον πολιτισμικό γεγονός. «Το εγκώμιο στην Ελλάδα», ο λόγος που εκφώνησε στην Πνύκα στις 28 Μαΐου του 1959, είναι ένα από τα σημαντικότερα κείμενα που έχουν γραφτεί για τον ελληνικό πολιτισμό. Εφάμιλλο των υπέροχων σελίδων του Σατωβριάνδου στο «Οδοιπορικό», του ποιήματος «Η οργή της Αθηνάς» του Λόρδου Βύρωνα, του «Η προσευχή στην Ακρόπολη» του Ερνέστου Ρενάν.
«Για άλλη μια φορά, η ελληνική νύχτα μάς αποκαλύπτει τους αστερισμούς που κοιτούσε ο φύλακας του Άργους καθώς περίμενε το σήμα για την πτώση της Τροίας, ο Σοφοκλής όταν έγραφε την Αντιγόνη και ο Περικλής όταν σιγούσαν τα εργοτάξια του Παρθενώνα… Για πρώτη φορά όμως ξεπροβάλλει μπροστά μας, μέσα από τούτη τη χιλιόχρονη νύχτα, το σύμβολο της Δύσης». Έτσι αρχίζει το εγκώμιο. Ας αφήσουμε αυτό το «για πρώτη φορά», που ακούγεται λίγο σαν διαφημιστικό σλόγκαν για το «Ήχος και Φως». Noblesse oblige. Και ας κρατήσουμε αυτή την πρώτη πυκνή φράση για τους αστερισμούς, τον φύλακα του Άργους, τον Σοφοκλή και τον Περικλή. Μέσα σε μία φράση τα έχει πει όλα. Η Ελλάδα που βλέπω με τα μάτια μου σήμερα είναι η Ελλάδα του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Περικλή. Όταν σκέφτομαι αυτή τη φράση, πάντα μου έρχεται στο μυαλό μια σκέψη που καταγράφει ο Βερνάν. Ξαπλωμένος στο κατάστρωμα ενός πλοίου στο Αιγαίο, αναρωτιέται αν μπορεί ο ίδιος να δει τον νυχτερινό ουρανό όπως τον έβλεπε ο φύλακας του Άργους. Λίγες μέρες πριν, έχει παρακολουθήσει τα πρώτα βήματα του Άρμστρονγκ στη Σελήνη. Αυτά για εκείνους που θεωρούν ότι όσοι έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στη μελέτη των Ελλήνων δεν έχουν εμπειρία του σύγχρονου κόσμου.
«Ο ελληνικός πολιτισμός είναι ο πολιτισμός της αμφιβολίας»
Ξεχωρίζω τα κομβικά σημεία του «Εγκωμίου». Παραθέτω από μνήμης. «Ο ελληνικός πολιτισμός είναι ο πολιτισμός της αμφιβολίας». Και χωρίς την αμφιβολία, την περιέργεια του βλέμματος, δεν θα είχε υπάρξει ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Εξ ου και η κατάληξη: «Η καρδιά του κάθε Δυτικού ανθρώπου φιλοξενεί μια κρυφή Ελλάδα». Ε, ναι. Ήταν μεγάλος λογοτέχνης ο Μαλρό. Και τον φαντάζομαι, χωρίς να τον έχω δει ποτέ, με το ιστριονικό του ύφος να μιλάει στην Πνύκα για να υπερασπισθεί τις αξίες του πολιτισμού του.
Πάνω από μισός αιώνας έχει περάσει από τότε. Η Ελλάδα άλλαξε, η Ευρώπη άλλαξε, ο κόσμος άλλαξε. Παρ’ όλα αυτά, όποτε ξαναδιαβάζω το «Εγκώμιο στην Ελλάδα» του Μαλρό, σκέφτομαι ότι ακόμη και σήμερα με βοηθάει να σκεφτώ τον εαυτό μου. Όχι επειδή κολακεύομαι ως Έλληνας. Περισσότερο επειδή ανησυχώ αφού η Ευρώπη, ο ζωτικός χώρος του πολιτισμού μου, χάνει τη δύναμη της αμφιβολίας που της έμαθαν οι Έλληνες. ■