Τι γνωρίζουν πραγματικά για την Ελλάδα στην Ευρώπη και πιο συγκεκριμένα στη Γαλλία το 1821, όταν ξεκινά στην Πελοπόννησο η εξέγερση των «παλικαριών» ενάντια στην οθωμανική εξουσία; Λίγοι είναι οι Ευρωπαίοι που είχαν πατήσει το πόδι τους στην ελληνική γη, η Ελλάδα όμως είναι γνωστή μέσα από τα κείμενα της Αρχαιότητας ήδη από τον ανθρωπισμό της Αναγέννησης. Είναι μια Ελλάδα γνωστή από τα βιβλία, μια Ελλάδα στην οποία οι μελετητές των ανθρωπιστικών επιστημών συναντούν τους ήρωες της κλασικής εποχής. Ο Λεωνίδας της Σπάρτης, ο Περικλής, ο Σωκράτης αποτελούν πρότυπα ηθικής και πολιτικής διαπαιδαγώγησης γνωστά από το έργο του Πλουτάρχου, το οποίο μετρά ήδη από τον 16ο αιώνα πολλές μεταφράσεις στα γαλλικά.
Τον 18ο αιώνα, ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ αναφέρεται και αυτός, στις «Εξομολογήσεις», την αυτοβιογραφική του αφήγηση, στις μεγάλες συγκινήσεις της παιδικής του ηλικίας: «Ασχολούμενος συνεχώς με τη Ρώμη και την Αθήνα, ζώντας κατά κάποιον τρόπο μαζί με τους μεγάλους τους άνδρες και όντας ο ίδιος πολίτης μιας δημοκρατίας και γιος ενός πατέρα που η φιλοπατρία ήταν το μεγαλύτερο πάθος του, παραδινόμουν ολόκληρος στη φλόγα που μου μετέδιδε. Έβλεπα τον εαυτό μου Έλληνα ή Ρωμαίο, γινόμουν αυτός για τον οποίον διάβαζα. Όταν έφθανα σε πράξεις ηρωικές και γενναίες, τα μάτια μου άστραφταν και η φωνή μου παλλόταν». (Μτφρ.: Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, Εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα 1997).
Ωστόσο, τα αντικείμενα που έκαναν ευτυχισμένους τους συλλέκτες (τότε τους ονόμαζαν αντικέρ) ξεκινούν ήδη να αναδεικνύουν την υλικότητα της αρχαίας Ελλάδας. Έμποροι που ταξιδεύουν στην Ανατολή και πρέσβεις διαπιστευμένοι στις οθωμανικές Αρχές προμηθεύουν με γλυπτά και επιγραφές τους λόγιους Ευρωπαίους συλλέκτες. Ζητούν από ζωγράφους να αναπαραστήσουν τα ερειπωμένα μνημεία με φόντο ανατολίτικα τοπία. Το κίνημα αυτό εντείνεται χάρη στη δημιουργία των μεγάλων ευρωπαϊκών μουσείων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η αισθητική της αρχαιότητας διαδίδεται σε όλη την Ευρώπη, χρωματισμένη με έναν γραφικό οριενταλισμό, αλλά και με τη νοσταλγία για το μεγαλείο της αρχαίας Ελλάδας. Η ελληνική τέχνη αντιμετωπίζεται ως ιδεώδες ομορφιάς, θεωρείται ενσάρκωση των οικουμενικών αξιών του κάλλους, της λογικής και της αρετής.
Η κληρονομιά του Διαφωτισμού στην Ελλάδα και στη Γαλλία
Τον 18ο αιώνα, οι αξίες αυτές του ωραίου, της λογικής και της αρετής, εμπνευσμένες από την Αρχαιότητα, βρίσκονται επίσης στον πυρήνα της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού. Πρωτίστως ένα κίνημα διανοουμένων και στοχαστών, ο Διαφωτισμός, διαδίδεται ταχύτατα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Ωστόσο, η πολιτική κατάσταση στη Γαλλία υπό τον Λουδοβίκο ΙΣΤ΄ οδηγεί μάλλον σε συμβιβασμό με την οθωμανική εξουσία σε αυτές τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, όταν, μετά την πτώση του Βοναπάρτη, επικρατεί καχυποψία τόσο έναντι των Άγγλων όσο και έναντι των Ρώσων. Όμως, η Γαλλική Επανάσταση του 1789 διέσπειρε σε όλη την Ευρώπη ένα ισχυρό κίνημα στήριξης της ιδέας της ελευθερίας των λαών, που ενισχύθηκε έτι περαιτέρω από τις ναπολεόντειες εκστρατείες στην Ιταλία, που στήριξαν τα ρεπουμπλικανικά ιδεώδη. Λίγο αργότερα, και στην Ισπανία, οι φιλελεύθεροι εξεγείρονται κατά της βασιλικής απολυταρχίας.
Το 1821, ο Ναπολέων Βοναπάρτης πεθαίνει εξόριστος στη νήσο της Αγίας Ελένης, αλλά το μοντέλο απελευθέρωσης της Ιταλίας παραμένει πηγή έμπνευσης για τους υποτελείς άλλων αυτοκρατοριών. Οι Έλληνες που επιζητούν την ανεξαρτησία, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής, στρέφουν το βλέμμα τους προς τη Γαλλία. Λίγα χρόνια αργότερα, η Διακήρυξη της ελληνικής Ανεξαρτησίας, τον Ιανουάριο του 1822, χρησιμοποιεί συνειδητά το λεξιλόγιο της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού, ορίζοντας με κάθε επισημότητα το ελληνικό κίνημα ως επανάσταση. Οι Γάλλοι θαυμαστές της αρχαίας Ελλάδας βλέπουν στην ελληνική εξέγερση του 1821 την αναγέννηση του πνεύματος των αρχαίων Ελλήνων.
Ο φιλελληνισμός ως στήριγμα της Ελληνικής Επανάστασης
Καθώς διαδίδονται οι ειδήσεις σχετικά με την εξέγερση των Ελλήνων ενάντια στον οθωμανικό ζυγό, αναπτύσσεται στην κοινή γνώμη ο φιλελληνισμός, ένα εντυπωσιακό κίνημα, που εξαπλώνεται σε όλη τη δυτική Ευρώπη. Στηρίζοντας το θάρρος και την ανδρεία των Ελλήνων αγωνιστών, ο φιλελληνισμός θα εξαναγκάσει τις κατ’ αρχάς διστακτικές πολιτικές δυνάμεις να παρέμβουν εναντίον των Οθωμανών και υπέρ της εξέγερσης των Ελλήνων. Οι Έλληνες αγωνιστές είναι στα μάτια των φιλελλήνων τολμηροί απόγονοι των πολεμιστών των Θερμοπυλών κατά της περσικής εισβολής του 5ου αιώνα π.Χ., αλλά και μάρτυρες της χριστιανοσύνης.
Η βίαιη καταστολή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εις βάρος των Ελλήνων εγείρει αγανάκτηση στη Γαλλία: τόσο στο Παρίσι όσο και στην επαρχία, η σφαγή της Χίου, οι σκοτωμοί στην Κάσο και στα Ψαρά, η πτώση του Μεσολογγίου, η εξόντωση των Φαναριωτών αποτελούν αντικείμενο συζήτησης. Για να στηριχθεί ο ένοπλος αγώνας των Ελλήνων, πρέπει να συγκεντρωθούν πόροι: σε ατμόσφαιρα κλιμακούμενης συγκίνησης, αναπτύσσεται κατά κάποιον τρόπο το πρώτο κίνημα ανθρωπιστικής βοήθειας στη Γαλλία και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Συνεισφέρουν σε αυτό μεγάλες περιουσίες αλλά και η γαλλική μεσαία τάξη, που παθιάζονται για την ελευθερία των Ελλήνων και τη στήριξη των διωκόμενων. Οι φιλανθρωπικές εταιρείες δημιουργούν φιλελληνικές επιτροπές και οργανώνουν εράνους και φιλανθρωπικές δημοπρασίες. Στα καταστήματα του Παρισιού και της Λυών εγκαθίστανται κουτιά εράνου «για την απελευθέρωση των απογόνων του Λεωνίδα».
Το μεγάλο αυτό φιλελληνικό κίνημα προβάλλεται από τους σπουδαιότερους Γάλλους καλλιτέχνες. Ο πιο γνωστός, ο ζωγράφος Ευγένιος Ντελακρουά, απεικονίζει τις σφαγές που διαπράττουν οι Οθωμανοί και δοξάζει το θάρρος των Ελλήνων αγωνιστών. Υπάρχουν και τεχνίτες που ακολουθούν το ίδιο μοτίβο, κατασκευάζοντας πιάτα, ρολόγια και ταμπακιέρες με σχέδια που παραπέμπουν στους Έλληνες αγωνιστές. Ο Βίκτωρ Ουγκώ είναι ένας από τους δημοφιλέστερους ποιητές που εκφράζουν το φιλελληνικό κίνημα, μέσα από την ποιητική του συλλογή «Ανατολίτικα». Δίπλα στις διάσημες μορφές, όπως είναι ο Ουγκώ, ο Βινύ, ο Λαμαρτίνος και ο Σατωβριάνδος, λιγότερο γνωστοί συγγραφείς γράφουν για να υπερασπιστούν τους Έλληνες, όπως ο λαϊκός ποιητής και δημιουργός τραγουδιών Βερανζέρος. Πολλά από αυτά τα έργα δημοσιεύθηκαν από τον τυπογράφο Φιρμέν Ντιντό, που υπήρξε και ο ίδιος μεγάλος φιλέλληνας.
Σε ένα σημαντικό κίνημα της ρομαντικής και φιλελεύθερης διανόησης της δυτικής Ευρώπης, που ενεργοποιεί την κοινή γνώμη προς όφελος του αγώνα των Ελλήνων, οι Γάλλοι διανοούμενοι, ποιητές, μουσικοί, ζωγράφοι, τραπεζίτες, δημοσιογράφοι και ελευθερόφρονες εκφράζουν δυναμικά την εναντίωσή τους στις σφαγές που διαπράττουν οι Τούρκοι στην προσπάθειά τους να συντρίψουν την Ελληνική Επανάσταση. Θέλουν την Ελλάδα ζωντανή, ως ανεξάρτητο έθνος, που εκπροσωπεί την πατρίδα της αρχαίας δημοκρατίας. Όπως έγραψε ένας ποιητής, ο Καζιμίρ Ντελαβίν, γι’ αυτή την αγαπημένη Ελλάδα των φιλελλήνων: «Ζει, μιλάει και είπε: Ελευθερία». Δημιουργούν λοιπόν ένα ισχυρό κίνημα στη δημόσια σφαίρα, που κατορθώνει να ασκήσει πίεση στις πολιτικές Αρχές της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Ρωσίας ώστε να επέμβουν στρατιωτικά. Η κατάληξη αυτής της πίεσης θα είναι, τον Οκτώβριο του 1827, η ναυμαχία του Ναβαρίνου.
Η ναυμαχία του Ναβαρίνου*
Το 1825, τη στιγμή που οι Έλληνες είχαν ήδη καταγράψει πολλές νίκες, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, η Υψηλή Πύλη ζητά τη στρατιωτική βοήθεια του Αιγύπτιου υποτελούς της. Η κατάσταση των εξεγερμένων Ελλήνων επιδεινώνεται σημαντικά. Αν και αρχικά δίσταζαν να αναμειχθούν στις οθωμανικές υποθέσεις, η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία συμμαχούν με τη Ρωσία, επιζητώντας, για ανθρωπιστικούς λόγους, την επίτευξη ανακωχής. Η Υψηλή Πύλη εκλαμβάνει την πρόταση ως παρέμβαση στα εσωτερικά της ζητήματα. Και οι τρεις ευρωπαϊκές δυνάμεις αποφασίζουν τότε την αποστολή μιας ναυτικής μοίρας με σκοπό τη διαμεσολάβηση μεταξύ των αντιπάλων.
Ο αιγυπτιακός και οθωμανικός στόλος, αποτελούμενος από 52 σκάφη, βρίσκεται στον κόλπο του Ναβαρίνου. Τα πλοία είναι ετοιμοπόλεμα και αγκυροβολημένα σε σχήμα ημισελήνου, σε τρεις παράλληλες σειρές. Ο σχηματισμός αυτός ενισχύεται από την υπέρτερη δύναμη πυρός του αιγυπτιακού και οθωμανικού στόλου, με 2.348 πυροβόλα έναντι 1.276 που είχαν τα 27 πλοία του συμμαχικού στόλου. Οι Δυτικοί, παρ’ όλα αυτά, αποφασίζουν να εισέλθουν στον κόλπο του Ναβαρίνου με στόχο να εξαναγκάσουν τους Αιγύπτιους και τους Οθωμανούς να επιστρέψουν στις βάσεις τους στην Αλεξάνδρεια και στην Κωνσταντινούπολη και να σταματήσουν την προέλασή τους στον Μοριά.
Στις 20 Οκτωβρίου, το μεσημέρι, ο τριμερής στόλος, προχωρώντας κατά δύο στήλες, ξεκινά να παίρνει θέσεις, όταν ένας ελιγμός τουρκικού πυρπολικού δίνει το έναυσμα για πλήρη σύρραξη. Η άγρια μάχη συνεχίζεται μέχρι να νυχτώσει. Ένα και μόνο τουρκικό σκάφος παραδίνεται, όλα τα υπόλοιπα έχουν βυθιστεί, καεί ή ριχτεί στα αβαθή του κόλπου. Περισσότεροι από 3.000 Οθωμανοί και Αιγύπτιοι έχασαν τη ζωή τους, ενώ οι Σύμμαχοι μέτρησαν 177 νεκρούς και 470 τραυματίες. H ναυμαχία του Ναβαρίνου είναι μία από τις τελευταίες θαλάσσιες μάχες που διεξάγονται με ξύλινα ιστιοφόρα πλοία. Ωστόσο, παρά τη στάση της φιλελληνικής κοινής γνώμης υπέρ της ανεξαρτησίας των Ελλήνων, οι διπλωμάτες εξέφρασαν τον αποτροπιασμό τους γι’ αυτή την «αιματηρή διαμεσολάβηση».
Αγώνες και θεσμοί
Στο πλευρό των φιλελλήνων της Γαλλίας συντάσσονται επίσης στρατιωτικοί, κάποιοι είναι μάλιστα νοσταλγοί των μεγάλων ναπολεόντειων εκστρατειών, που αναχωρούν για να αγωνιστούν μαζί με τους Έλληνες. Σε όλους αυτούς τους Ευρωπαίους αγωνιστές είναι αφιερωμένη η οδός Φιλελλήνων, στην Αθήνα. Ανάμεσά τους, ο Γάλλος Φαβιέρος, αξιωματούχος του γαλλικού στρατού, στον οποίο ο Μακρυγιάννης εξέφρασε πολλές φορές την ευγνωμοσύνη του: το 1826 τίθεται στην υπηρεσία των Ελλήνων για να τους βοηθήσει να οργανώσουν τακτικό στρατό και να καταρτιστούν στις στρατιωτικές τεχνικές.
Επίσης, Γάλλοι στρατιωτικοί αποβιβάζονται στην Πελοπόννησο το 1828, υπό την ηγεσία του στρατηγού Μαιζών: πρόκειται για την εκστρατεία του Μοριά, που έχει ως στόχο την εκδίωξη των οθωμανικών και αιγυπτιακών στρατευμάτων από την Πελοπόννησο και την ανάκτηση των οχυρωμένων θέσεων από τους Έλληνες. Το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα καταλαμβάνει γρήγορα την περιοχή, επιτρέποντας ταυτόχρονα στα ελληνικά στρατεύματα του Μακρυγιάννη να κερδίσουν έδαφος στην Εύβοια και στη Στερεά Ελλάδα. Η εκστρατεία του Μοριά πραγματοποιεί επίσης τα πρώτα σημαντικά έργα υποδομής του μελλοντικού ελληνικού κράτους: παράλληλα με την εξασφάλιση της διατήρησης της τάξης, ο γαλλικός στρατός κατασκευάζει δρόμους, γέφυρες, σχολεία, νοσοκομεία και επεξεργάζεται πολεοδομικά σχέδια στην κατεστραμμένη από τις μάχες Πελοπόννησο.
Η εκστρατεία του Μοριά**
Το εκστρατευτικό σώμα του Μοριά έφτασε στη Μεθώνη στις 28 Αυγούστου 1828, υπό τον στρατηγό Μαιζών. Το σώμα αποτελείτο από 12.000 άνδρες, διακεκριμένους αξιωματικούς και πολλές σημαντικές προσωπικότητες από διάφορες επιστήμες. Την ίδια περίοδο, η γαλλική κυβέρνηση κατέθεσε, μέσω του στρατηγού, μια πρόταση στον κυβερνήτη της Ελλάδος σχετικά με την οργάνωση του ελληνικού τακτικού στρατού από Γάλλους αξιωματικούς και με γαλλική χρηματοδότηση.
Παρότι η εκκένωση της Πελοποννήσου από τα οθωμανικά στρατεύματα επετεύχθη τον Οκτώβριο του 1828, το γαλλικό Σώμα δεν αποσύρθηκε αμέσως. Πέραν των εργασιών στον τομέα των υποδομών, ο γαλλικός στρατός συνεισέφερε στον αγώνα κατά της πανώλης που έπληξε την περιοχή των Καλαβρύτων, στον εμβολιασμό των κατοίκων, στην οικονομική ενίσχυση του φτωχού πληθυσμού και στην ανάπτυξη της γεωργίας, κυρίως εκπαιδεύοντας στην καλλιέργεια της πατάτας, που ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1829.
Εξίσου σημαντική ήταν η επιστημονική αποστολή που συνόδευσε το εκστρατευτικό σώμα. Η αποστολή αυτή ανέλαβε για πρώτη φορά την οργανωμένη μελέτη του φυσικού και αρχαιολογικού πλούτου της Πελοποννήσου, ενώ επίσης έκανε γνωστές στη Γαλλία τις ευκαιρίες που προσέφερε η ελληνική επικράτεια για τις γαλλικές επενδύσεις.
Όπως είχε γίνει και στην περίπτωση της Αιγύπτου κατά την εκστρατεία του Βοναπάρτη το 1798, η στρατιωτική εκστρατεία του Μοριά συνοδεύεται από μια επιστημονική αποστολή. Αποτελείται από δεκαεννέα επιστήμονες, μοιρασμένους σε τρεις τομείς: φυσικές επιστήμες, αρχαιολογία και αρχιτεκτονική-γλυπτική. Οι εργασίες λαμβάνουν χώρα στην Πελοπόννησο το 1829 και το 1830. Τα αποτελέσματα της επιστημονικής αποστολής είναι σημαντικά σε δύο τουλάχιστον τομείς: στη χαρτογραφία και στην αρχαιολογία. Οι εργασίες του τμήματος φυσικών επιστημών επιτρέπουν πράγματι τη δημοσίευση, το 1832, του πρώτου επιστημονικού χάρτη της σύγχρονης Ελλάδας. Περιλαμβάνει μόνο την Πελοπόννησο και δεν αποτελεί παρά το πρώτο κεφάλαιο της ολοκληρωμένης δημοσίευσης, το 1852, ενός πλήρους χάρτη του Βασιλείου της Ελλάδος, από Γάλλους τοπογράφους που παρέμειναν στην Ελλάδα έως το 1849. Οι χάρτες αυτοί αποτελούν σημαντικό βήμα όχι μόνο για τη γνώση της ελληνικής επικράτειας, αλλά και για την οργάνωση και τον χωροταξικό της σχεδιασμό από το νέο κράτος. Επιπροσθέτως, συνεισφέρουν στην καλλιέργεια εθνικής συνείδησης μέσω της αναπαράστασης της χώρας.
Στο πεδίο της αρχαιολογίας, οι μελέτες της εκστρατείας του Μοριά σηματοδοτούν τη γέννηση της σύγχρονης ελληνικής αρχαιολογίας: απομακρυνόμενοι από πρακτικές που θύμιζαν κυνήγι θησαυρού, οι Γάλλοι επιστήμονες θέτουν τα θεμέλια της επιστημονικής αρχαιολογίας. Προχώρησαν στον εντοπισμό και στην ταυτοποίηση αρχαίων χώρων, όπως η Πύλος, η Μεσσήνη, ο ναός του Δία στην Ολυμπία, και, επιστρέφοντας στη Γαλλία, δημοσίευσαν βιβλία που αποτελούν σημεία αναφοράς καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα.
Έτσι, το ενδιαφέρον για την αρχαία Ελλάδα μετεξελίσσεται σε υπεράσπιση της σύγχρονης Ελλάδας και η Γαλλία βοηθά στη γέννηση του ελληνικού κράτους. Στο πλαίσιο της ανάπτυξης της αρχαιολογίας και των σχέσεων της Γαλλίας με την Ελλάδα, με τη στήριξη του Ιωάννη Κωλέττη, προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου, ιδρύεται το 1846 η Γαλλική Σχολή Αθηνών, με βασιλικό διάταγμα του Λουδοβίκου-Φιλίππου. Πρόκειται για το πρώτο γαλλικό ίδρυμα ερευνών στο εξωτερικό και το πρώτο ξένο ερευνητικό ίδρυμα στην Ελλάδα. Σύντομα, το 1873, η Σχολή θα εγκατασταθεί στην τωρινή της έδρα, σε έναν δρόμο που φέρει το όνομα του σπουδαίου φιλέλληνα εκδότη Φιρμέν Ντιντό (Διδότου). Είχε ως στόχο τον εμπλουτισμό της γνώσης για την αρχαία και σύγχρονη Ελλάδα, και την προώθηση της διδασκαλίας των γαλλικών. Εν συνεχεία, τη δεκαετία του 1870, θα πραγματοποιηθούν μεγάλες ανασκαφές, με την εξερεύνηση των αρχαιολογικών χώρων των Δελφών και της Δήλου, τις οποίες η Γαλλική Σχολή Αθηνών συνεχίζει ακόμη σήμερα σε συνεργασία με την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Η Γαλλική Σχολή Αθηνών
Από την ίδρυσή της, το 1846, η Γαλλική Σχολή Αθηνών υποδέχεται νέους Γάλλους επιστήμονες και αναπτύσσει σταδιακά μια επαγγελματική αρχαιολογία που αποτυπώνεται στην εξερεύνηση πολλών σημαντικών αρχαιολογικών χώρων –Δελφοί, Δήλος, Θάσος, Φίλιπποι, Άργος, Μάλια κ.ά.– αλλά και σε πολλές ανασκαφές στην Ελλάδα και στη Μικρά Ασία. Σήμερα, η Γαλλική Σχολή Αθηνών αποτελεί δημόσιο ίδρυμα που χρηματοδοτείται από το γαλλικό Υπουργείο Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευνας. Στόχος της είναι η μελέτη της Ελλάδος και των Βαλκανίων από τη σκοπιά της αρχαιολογίας και των κοινωνικών επιστημών. Η Σχολή έχει εβδομήντα εργαζομένους, εκ των οποίων οι μισοί είναι Έλληνες, υποδέχεται επιστημονικά μέλη και Ευρωπαίους υπότροφους, και πραγματοποιεί αρχαιολογικές, ιστορικές και κοινωνικές έρευνες στην Ελλάδα, στην Κύπρο και στην Αλβανία.
Εν κατακλείδι, σε λιγότερο από τριάντα χρόνια, ο φιλελληνισμός, η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, δημιούργησε μια στέρεη και ουσιαστική σχέση συνεργασίας ανάμεσα στη Γαλλία και την Ελλάδα, η οποία, διακόσια χρόνια μετά, παραμένει ισχυρή.
*Το κείμενο υπογράφει η Αποστολή Άμυνας, (Πρεσβεία της Γαλλίας στην Ελλάδα).
** Το κείμενο υπογράφει η Αναστασία Τσαγκαράκη, Msc , PhD.