Όπως ισχύει για τη Δύση στο σύνολό της, η Ελλάδα αρχικά επηρέασε τις τέχνες στη Γαλλία διαμέσου του αρχαίου παρελθόντος της. Ερχόμενοι να αναζητήσουν τα ίχνη της αρχαιότητας, ο Σουαζέλ-Γκουφιέ, ο Σατωβριάνδος και η επιστημονική αποστολή της εκστρατείας του Μοριά ανοίγουν τον δρόμο στους αρχιτέκτονες της Σχολής Καλών Τεχνών και στους νέους επιστήμονες της Γαλλικής Σχολής Αθηνών: καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα, το ταξίδι στην Ελλάδα ασκεί μια διαρκή έλξη, από τον Σαρλ Γκαρνιέ έως τον Λε Κορμπιζιέ, από τον Λαμαρτίνο έως τον Λοράν Γκασπάρ, από τον Νταβίντ ντ’ Ανζέ έως τον Ζαντκίν και από τον Λουί Ντιπρέ έως τον Φερνάν Λεζέ. Τα αρχαιολογικά ευρήματα στην Ελλάδα τους δύο αυτούς αιώνες, στις Μυκήνες, στην Αθήνα, στους Δελφούς και στην Κνωσό, ενθουσιάζουν το κοινό και εμπνέουν τους καλλιτέχνες: ανανεώνουν τους κλασικούς κανόνες και προσφέρουν στον Ροντέν, στον Μπουρντέλ, αλλά και στους Πικασό, Κοκτώ και Μασόν απρόσμενα και παραδόξως σύγχρονα μοτίβα.
Τρεις Έλληνες εγκατεστημένοι στο Παρίσι, ο Κριστιάν Ζερβός, ο Στρατής Ελευθεριάδης και ο Ηρακλής Ιωαννίδης, συντηρούν με τη δραστηριοποίησή τους κυρίως στον χώρο των εκδόσεων το πάθος για την Ελλάδα των διανοουμένων και της γαλλικής πρωτοπορίας.
Όλα τα στοιχεία του αρχαίου πολιτισμού προκαλούν το ενδιαφέρον: οι πτυχωτές ενδυμασίες, αντικείμενο διδασκαλίας του αρχαιολόγου Λεόν Εζέ στη Σχολή Καλών Τεχνών και πηγή έμπνευσης για τις δημιουργίες της Μαντλέν Βιονέ, ή ακόμη ο χορός, γνωστός από τις απεικονίσεις του στα αγγεία, που η Ισιδώρα Ντάνκαν, μεταξύ άλλων, προσπάθησε να αναβιώσει. Ο Ενγκρ εξηγεί με απλά λόγια το πάντοτε ζωντανό μάθημα της αρχαίας Ελλάδας, στην οποία οι Γάλλοι καλλιτέχνες παρέμειναν πιστοί: «Υπήρξε στον πλανήτη ένα μικρό κομμάτι γης, όπου, κάτω από τον ομορφότερο ουρανό, σε κατοίκους προικισμένους με μοναδική πνευματική οργάνωση, τα γράμματα και οι τέχνες έριξαν πάνω στη φύση σαν ένα δεύτερο φως, για όλους τους λαούς και όλες τις μελλοντικές γενιές».
Κοινό πεπρωμένο
Αλλά το γαλλικό πάθος για την Ελλάδα αποκαλύπτεται με μεγαλύτερη πρωτοτυπία όταν εκδηλώνεται για τους σύγχρονους Έλληνες. Διαμορφώνει ένα κοινό πεπρωμένο που σημαδεύεται από τραγικά γεγονότα και εμπνέει τους Γάλλους καλλιτέχνες. Από τους στρατευμένους και μαχητικούς φιλέλληνες, οι γνωστότεροι είναι ο Ντελακρουά και ο Ουγκώ. Δεν πρέπει όμως να μας κάνουν να ξεχνάμε το λαϊκό αίσθημα αγανάκτησης και αλληλεγγύης, που αναδεικνύεται μέσω της παραγωγής, στη Γαλλία, μικρών αντικειμένων που πωλούνταν «προς όφελος των Ελλήνων»: πιάτα, βεντάλιες, ρολόγια τοίχου, κεφαλές πιπών, σιδεροστιές κ.λπ. Ο Ιούλιος Βερν στο βιβλίο του «Το Αιγαίο στις φλόγες» μετατρέπει τον πόλεμο της ανεξαρτησίας σε μυθιστορηματικό περιπετειώδες σύμπαν, προοριζόμενο για το νεανικό γαλλικό κοινό. Κάτι λιγότερο από έναν αιώνα αργότερα, οι δεκάδες χιλιάδες poilus (Γάλλοι στρατιώτες) που στάλθηκαν στο Ανατολικό Μέτωπο το 1915, στα Δαρδανέλια και στη Θεσσαλονίκη, γίνονται μάρτυρες –αλλά και παράγοντες, όπως και θύματα– των εμφύλιων σπαραγμών της ελληνικής ιστορίας: τα γεγονότα αυτά θρέφουν τον μυθιστορηματικό κόσμο του Ζαν-Ζοζέ Φραπά («Στη Σαλονίκη, κάτω απ’ το βλέμμα των θεών», 1918) και του Ροζέ Βερσέλ («O λοχαγός Κονάν», 1934), ενώ τα θέατρα των επιχειρήσεων εμπνέουν ζωγράφους όπως οι Πολ Ζουβ, Μπερνάρ Μπουτέ ντε Μονβέλ και Σαρλ Μαρτέλ.
Η Αθήνα του Πωλ Ελυάρ
Ο Πωλ Ελυάρ, από την πλευρά του, θρηνεί τα πρώτα θύματα του εμφυλίου πολέμου, που αιματοκύλησε τη χώρα από τον Δεκέμβριο του 1944, στο ποίημα «Αθήνα» που απήγγειλε στον Γράμμο το 1949: «Λαέ απελπισμένε, ήρωα λαέ, λαέ πεινασμένων λαίμαργων της πατρίδας» (μετάφραση Γιώργος Σπανός, εκδόσεις Πηγή). Η δικτατορία που καταλαμβάνει την εξουσία το 1967 και η ακόλουθη καταστολή πυροδοτούν ένα κίνημα αποδοκιμασίας στη Γαλλία, όπως προκύπτει το 1969 από την έκδοση εντύπων όπως τα «Les Temps Modernes» του Ζαν-Πωλ Σαρτρ και «Lettres Nouvelles» του Μωρίς Ναντώ, αφιερωμένων στους διωκόμενους Έλληνες συγγραφείς, ενώ παράλληλα πληθύνονται οι γαλλικές μεταφράσεις σύγχρονων ελληνικών έργων.
Άλλα γαλλικά έργα παρουσιάζουν τις λιγότερο σκοτεινές πτυχές του κοινού αυτού πεπρωμένου. Τα μυθιστορήματα του Ντριέ Λα Ροσέλ («Μια γυναίκα στο παράθυρο», 1929), του Ροζέ Περφίτ («Οι πρεσβείες», 1951) ή του Μισέλ Ντεόν («Το μπαλκόνι στις Σπέτσες», 1961) αναδεικνύουν μια σύγχρονη Ελλάδα την οποία παρουσιάζει στο γαλλικό κοινό ο Ζακ Λακαριέρ με το «Ελληνικό καλοκαίρι» (1976). Την ίδια εποχή, τα ελληνικά τοπία εμπνέουν ζωγράφους όπως οι Πωλ Μπρε, Υβ Μπρεγιέ και Φρανσουά Σαλβά. Οι φωτογράφοι δεν αποτελούν εξαίρεση· από τον Ελί Λοτάρ έως τον Καρτιέ-Μπρεσόν απεικονίζουν μια Ελλάδα ζωντανή, αγροτική ή αστική. Από τις ελληνικές λαϊκές τέχνες η μουσική κεντρίζει το ενδιαφέρον των Γάλλων καλλιτεχνών: Ο Λουί Αλμπέρ Μπουργκό-Ντικουντρέ, μετά από ένα ταξίδι στην Ελλάδα, συνθέτει το συμφωνικό ποίημα «Το καρναβάλι των Αθηνών» (1882) και σε συνέχεια των εργασιών του Υμπέρ Περνό, που ανθολόγησε τα παραδοσιακά τραγούδια της Χίου, ο Μωρίς Ραβέλ γράφει τις «Πέντε λαϊκές ελληνικές μελωδίες» (1904-1906), ο δε Μωρίς Εμμανουέλ τη «Σουίτα πάνω σε ελληνικά δημοτικά τραγούδια» (1914).
Αν η Ελλάδα αποτελεί γαλλικό πάθος με τόσο πλούτο και ποικιλομορφία, τούτο πηγάζει από το συναίσθημα. Ο Φλωμπέρ το εξέφρασε σε μια επιστολή προς τη μητέρα του, τον Δεκέμβριο του 1850: «Όταν, πριν από λίγο, είδα την Αθήνα, ένιωσα ευτυχισμένος σαν παιδί».
*Ο Αλεξάντρ Φαρνού είναι καθηγητής Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Ελληνικής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης.