Εδώ και μερικές εβδομάδες, ο κόσμος της τέχνης έχει ένα και μοναδικό θέμα συζήτησης: τα NFT (Non-Fungible Tokens). Ιστοσελίδες, περιοδικά, επιθεωρήσεις, συλλέκτες, καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, όλοι προσπαθούν να καταλάβουν τι συνέβη και ένα αρκτικόλεξο επιβλήθηκε ακαριαία στη δημόσια ατζέντα. Η κύρια αφορμή, αυτό που έκανε τους πάντες να ενδιαφερθούν, δεν είναι απλώς ένα αξιοσημείωτο συμβάν, αλλά ένα σεισμικό γεγονός. Στις 11 Μαρτίου 2021, ο καλλιτέχνης ψηφιακών έργων Μάικ Βίνκελμαν, γνωστός ως Beeple, πουλάει σε δημοπρασία του οίκου Κρίστις ένα NFT έργο του στην αστρονομική τιμή των 69 εκατομμυρίων δολαρίων. Η τιμή αυτή είναι η τρίτη μεγαλύτερη που επιτυγχάνεται για έναν εν ζωή καλλιτέχνη. Οι άλλοι δύο είναι ο Τζεφ Κουνς και ο Ντέιβιντ Χόκνεϊ. Τι ήταν το έργο; Ένα κολάζ φωτογραφιών που τράβηξε ο Βίνκελμαν –ο οποίος ανήκει εδώ και χρόνια στην κοινότητα των κρυπτοκαλλιτεχνών– μέσα στο διάστημα 13 χρόνων, το οποίο ονόμασε «Everydays: The first 5.000 days» («Τα καθημερινά: Οι πρώτες 5.000 ημέρες»). Στην ουσία, το δίδυμο των αγοραστών του έργου –το οποίο εμπλέκεται ενεργά στην αγορά κρυπτονομισμάτων– πήρε στα χέρια του, βλέπε στον υπολογιστή του, ένα κρυπτογραφημένο ψηφιακό αρχείο PNG, το οποίο έφερε μια μοναδική ψηφιακή υπογραφή 64 χαρακτήρων. Να το αναφέρω ξανά, για να βρεθούμε και πάλι όλοι στην ίδια σελίδα: ένα αρχείο φωτογραφίας, όπως αυτά που έχουμε κατά εκατοντάδες και χιλιάδες στα κινητά τηλέφωνα και στους σκληρούς μας δίσκους, πουλήθηκε για 69 εκατομμύρια δολάρια. Υπάρχει καλύτερο θέμα συζήτησης καφενείου;
Ας προσπαθήσουμε να αποσυναρμολογήσουμε το γεγονός, γιατί δεν είναι καθόλου απλό όσο ενδεχομένως να ακούγεται. Το NFT είναι ένας κώδικας, μια υπογραφή που πιστοποιεί την αυθεντικότητα ενός ψηφιακού αρχείου. Τα αρχεία που φέρουν τη σφραγίδα του NFT είναι μοναδικά, μη αντιγράψιμα, και γι’ αυτό μπορεί κάποιος να τα μεταβιβάσει θεωρώντας ότι είναι ο αποκλειστικός ιδιοκτήτης τους. Το NFT δεν είναι παρά ένας μοναδικός αριθμός. Όπως κάθε χαρτονόμισμα έχει έναν μοναδικό αριθμό, για να ξέρουμε ότι δεν είναι πλαστό, έτσι και τα NFT έχουν τον δικό τους μοναδικό κωδικό. Ενώ όμως το πλήθος των χαρτονομισμάτων ελέγχεται κεντρικά, το πλήθος των NFT ελέγχεται από όλους, είναι αυτό που αποκαλούμε ένα «αποκεντρωμένο σύστημα». Η τεχνολογία που επιτρέπει αυτού του είδους την εμπιστοσύνη ονομάζεται blockchain. Είναι μια αλυσίδα πληροφοριών που κανείς δεν μπορεί να αλλοιώσει. Άπαξ και κάτι καταχωρισθεί σε αυτό το ψηφιακό τεφτέρι, κανείς δεν μπορεί να το αμφισβητήσει.
Εμπιστευόμαστε τα χρήματά μας στις τράπεζες γιατί μας εγγυώνται ότι θα τα διαφυλάξουν πάση θυσία. Γι’ αυτό μιλάμε για τραπεζική πίστη. Το blockchain, αντίθετα, βγάζει από τη μέση τον εγγυητή που μεσολαβεί και τοποθετεί μια κωδικοποιημένη υπολογιστική διαδικασία, η οποία, διόλου τυχαία, ονομάζεται mining (εξόρυξη). Η εξόρυξη, δηλαδή η δημιουργία κάθε μεμονωμένου μοναδικού κωδικού αυτής της αλυσίδας, γίνεται μέσα από περίπλοκους μαθηματικούς υπολογισμούς που μόνο τους στόχο έχουν να λύνουν εξισώσεις. Αυτή η διαδικασία, που παραπέμπει ευθέως σε εργασίες χρυσωρυχείου, είναι κολοσσιαία και γίνεται ταυτόχρονα από χιλιάδες υπολογιστές. Είναι μια εκπληκτικά ενεργοβόρος δραστηριότητα, αλλά κατορθώνει να διασφαλίζει την εγκυρότητα των αξιών και των συναλλαγών, και μαζί την ανωνυμία των συμβαλλόμενων, γιατί είναι κρυπτογραφημένη. Μιλάμε για ένα τεράστιο, όσο και αμφιλεγόμενο, τεχνολογικό επίτευγμα, για το οποίο μπορεί κάποιος να πάρει μια πρώτη ιδέα κοιτώντας ένα και μόνο στοιχείο: την εξέλιξη του κρυπτονομίσματος Bitcoin, το οποίο πριν από ακριβώς δέκα χρόνια άξιζε 1 δολάριο έκαστο και σήμερα πωλείται 50.000 δολάρια. Αν το 2010 είχατε αγοράσει Bitcoins αξίας 20 δολαρίων, σήμερα θα είχατε στην τσέπη σας 1 εκατομμύριο δολάρια. Η κρυπτογραφία, με άλλα λόγια, είναι ένα νέο είδος χρυσού. Απλώς οι χρυσοθήρες σήμερα λερώνουν τα χέρια τους με κώδικες και όχι με βρόμικα χώματα.
Η αγορά των NFT γίνεται σε ένα άλλο κρυπτονόμισμα, το Ethereum, του οποίου η τιμή προσεγγίζει σταδιακά τα 2.000 δολάρια. Πιθανώς να αποφεύχθηκε το Bitcoin, λόγω των σκανδάλων που έχει προκαλέσει κατά καιρούς η χρήση του. Η πιο γνωστή σκοτεινή ιστορία με συναλλαγές σε Bitcoin είναι η περίφημη πλατφόρμα Silk Road, από την οποία μπορούσε κάποιος να αγοράσει από ναρκωτικά έως εκτελεστές συμβολαίων θανάτου.
Το βασικό πρόβλημα με τα κρυπτονομίσματα, εκτός από το ότι αποτελούν δυνητικά πλυντήρια ξεπλύματος μαύρου χρήματος και εστίες απόκρυψης παράνομων συναλλαγών, είναι ότι εμπίπτουν εύκολα στα κριτήρια της «φούσκας». Αυτό φοβούνται πολλοί ότι θα συμβεί με τα NFT και διατηρούν τις επιφυλάξεις τους. Οι εύποροι επιχειρηματίες της Σίλικον Βάλεϊ, όμως, αλλά και οι θιασώτες των τεχνολογικών δυνατοτήτων, τζογάρουν με τα κρυπτονομίσματα, έχοντας λίγα να χάσουν, καθώς είναι σε θέση να γνωρίζουν τι θα συμβεί πριν ακόμα σκάσει το κύμα, ή η φούσκα, ανάλογα με το πώς θα ερμηνεύσει το φαινόμενο τη δεδομένη στιγμή κανείς.
Blockchain: Επανάσταση Ή φούσκα;
Πολλοί μειδιούν κυνικά όταν συσχετίζουν τα οικονομικά μεγέθη που διακινούνται με τη ρηχότητα του περιεχομένου των NFT έργων. «Καλά, είναι αυτό τέχνη;» αναρωτιούνται, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι κάνουν μάλλον το λάθος ερώτημα. Όταν ο ιδρυτής του Twitter διαθέτει την εικόνα του πρώτου του tweet για 2,9 εκατομμύρια δολάρια, δεν ισχυρίζεται ότι κάνει τέχνη. Κάνει εύστοχο εμπόριο ψηφιακών ειδών. Όταν μια νεαρή καλλιτέχνις, η Λι Τζονγκ, διακινεί ένα αρχείο GIF για 25.000 δολάρια, δεν ενδιαφέρεται απαραίτητα για την ποιότητα του έργου. Ψάχνει μόνο να δει πόσο μπορεί ακόμα να ανέβει η τιμή στο ψηφιακό χρηματιστήριο. Το μιμίδιο με την εικόνα του καρτούν των Σίμπσονς, που πωλείται για 300.000 δολάρια, μπορεί κάποια στιγμή να θεωρηθεί απ’ την κοινότητα των κρυπτοκαλλιτεχνών ένα τιμητικό τεκμήριο της ιστορίας τους. Ποιος νοιάζεται αυτή την ώρα αν αυτό είναι τέχνη; Ο Ντέιμιεν Χερστ, αγαπημένο παιδί της βρετανικής σύγχρονης τέχνης, κατάλαβε γρήγορα ότι εδώ κάτι σημαντικό γίνεται και έσπευσε να υπερθεματίσει. Με το τελευταίο του σχέδιο, που εκπονήθηκε αποκλειστικά μέσω κρυπτονομισμάτων, κέρδισε πάνω από 20 εκατομμύρια δολάρια. Το ψηφιακό χρυσωρυχείο ευνοεί τους τολμηρούς, αλλά κυρίως τους πολύ διάσημους.
Μπορεί τα μεγέθη να ζαλίζουν, αλλά η αλήθεια είναι ότι αρχίζει να λειτουργεί μια νέα παγκόσμια και αποκεντρωμένη αγορά ψηφιακών αγαθών. Η ηθοποιός Λίντσεϊ Λόχαν πουλάει μια NFT φωτογραφία της, ένα αρχείο JPG, για 17.000 δολάρια, με την περιγραφή «πιστεύω σ’ έναν κόσμο που είναι χρηματοοικονομικά αποκεντρωμένος». Λίγο αργότερα, η ίδια φωτογραφία πωλείται από τον νέο της αγοραστή για 57.000 δολάρια. Στο παιχνίδι μπαίνει και η τεχνητή νοημοσύνη. Το διάσημο ρομπότ Σοφία φτιάχνει ένα βίντεο 12 δευτερολέπτων, ένα αρχείο MP4 δηλαδή, το οποίο πωλείται για σχεδόν 700.000 δολάρια. To 2020 έγιναν συνολικά συναλλαγές αξίας 250 εκατομμυρίων δολαρίων για έργα NFT. Το πρώτο δίμηνο του 2021 μόνο, οι συναλλαγές ξεπερνούν ήδη τα 200 εκατομμύρια, και ανεβαίνουν. Κι αν κάποιοι κερδίζουν σίγουρα από τα νέα συστήματα, είναι οι νέοι ενδιάμεσοι, που προσφέρουν τις πλατφόρμες και τις υποδομές. Προς το παρόν, οι νέοι αυτοί διαμεσολαβητές κρατούν μια προμήθεια της τάξης του 10% επί των αγοραπωλησιών, ενώ χρεώνουν ένα εφάπαξ ποσό στους δημιουργούς για να ξεκινήσουν το εμπόριο. Αύριο κανείς δεν ξέρει τι άλλο θα διεκδικήσουν. Σε κάθε περίπτωση, θα μπορούσε κάποιος να δει την παρούσα επενδυτική φρενίτιδα σαν μια εκτεταμένη, και δωρεάν, καμπάνια διαφήμισης των υπηρεσιών τους.
Από την κρυπτοαναρχία στην κρυπτοφεουδαρχία
Όμως εδώ, πέρα από την οικονομική διάσταση της ενδεχόμενης φούσκας, που είναι πολύπλευρη και προκλητική, γίνεται και κάτι ουσιαστικό. Το διαδίκτυο για τους καλλιτέχνες και τους δημιουργούς έχει αποδειχθεί εξαιρετικά εχθρικό. Μπορεί να καλλιεργείς το «όνομα» και τη φήμη σου, αλλά πρακτικά, όταν ανεβάσεις κάτι στο διαδίκτυο, ακόμα και αν το πουλάς, βλέπεις σύντομα ότι πια δεν σου ανήκει. Ο δημιουργός ζημιώνεται από το διαδίκτυο, γιατί βλέπει να αναπαράγεται και να ανταλλάσσεται το έργο του, χωρίς εκείνος να έχει τον παραμικρό έλεγχο και κυρίως χωρίς να αμείβεται για την αναπαραγωγή της δουλειάς του. Το διαδίκτυο είναι ο παράδεισος της επονομαζόμενης πειρατείας. Δυνητικά, τα NFT μπορούν να μετατραπούν σε δραστικά μέσα καταπολέμησης αυτής της μορφής ανοιχτού μοιράσματος. Αν καθιερωθούν, θα δούμε το όνειρο του ελεύθερου και ανοιχτού, οπότε και δωρεάν, διαδικτύου να ξεθωριάζει οριστικά. Η κρυπτοαναρχία που οραματίστηκαν οι πιονιέροι του ελεύθερου διαδικτύου μεταμορφώνεται σε κρυπτοφεουδαρχία. Μοιραία, στην εξίσωση θα έμπαιναν κάποια στιγμή και οι δημιουργοί. Αν θέλεις να έχεις ένα αυθεντικό δείγμα της δουλειάς κάποιου, θα πρέπει να καταβάλει ένα κανονικό τίμημα, όπως για όλα τα αγαθά, και όχι μια «εύλογη αμοιβή».
Τα NFT είναι κάτι αξιοπρόσεκτο, γιατί στη συνέχεια θα μπορεί να εφαρμοστεί στα πάντα. Όσοι κατοχυρώνουν ιδιοκτησιακό δικαίωμα ψηφιακά θα μπορούν να εξάγουν αξία, καθώς δημιουργούνται συνθήκες πίστης και σπανιότητας. Ουσιαστικά, με τα κρυπτονομίσματα, επανακαθορίζεται η διακίνηση αγαθών και αξιών. Και όλα αυτά χάρη στο blockchain, την επαναστατική εφεύρεση ενός ανθρώπου του οποίου κανείς δεν γνωρίζει την ταυτότητα έως τώρα. Τα NFT αναδεικνύουν τη δύναμη του blockchain, ενός «πρωτοκόλλου εμπιστοσύνης», που επιβάλλει μια κουλτούρα διαφάνειας στις συναλλαγές. Ό,τι περιλαμβάνει συμβόλαια, δημόσιες συμβάσεις, αρχεία και συναλλαγές, πρακτικά οτιδήποτε μπορεί να διακινηθεί ψηφιακά δηλαδή, θα ταρακουνηθεί. Τώρα, αναστατώνονται οι γκαλερί, οι ενδιάμεσοι της αγοράς της τέχνης, αύριο θα ακολουθήσουν άλλοι πολλοί. Η ευρύτερη κοινότητα της κρυπτογραφίας κάνει πάρτι με την αφέλειά μας να πιστεύουμε ότι δεν θα έρθει η σειρά ενός άλλου τομέα. Ήδη πρωτοπόροι σε διάφορα πεδία πειραματίζονται πουλώντας μουσικές, άρθρα, ταινίες, ιδέες, σχέδια σε αυτή τη μορφή. Οι αντιστάσεις που θα εγερθούν εναντίον των αποκεντρωμένων συστημάτων θα είναι ηχηρές. Προς το παρόν, μαθαίνουμε μόνο κάποιες πληροφορίες για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της διαδικασίας, που είναι πραγματικά σοβαρό. Οι συναλλαγές που έκανε το διαδικτυακό περιοδικό Quartz για να πουλήσει ένα NFT άρθρο του αντιστοιχούσαν σε 267 κιλά εκπομπών άνθρακα. Μια πτήση από το Λονδίνο στη Ρώμη παράγει 234 κιλά. Όπως γράφει όμως η Σίρα Όβιντ στους New York Times, με όλες τις τεχνολογικές καινοτομίες γίνεται το ίδιο πράγμα: σχηματίζονται αυτοστιγμεί δύο στρατόπεδα που μαλώνουν. Το ένα υποστηρίζει ότι ΑΥΤΟ ΘΑ ΤΑ ΑΛΛΑΞΕΙ ΟΛΑ και το άλλο υποστηρίζει ότι ΑΥΤΟ ΘΑ ΚΑΤΑΣΤΡΕΨΕΙ ΤΑ ΠΑΝΤΑ. Αυτό που χρειάζεται είναι να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να σκεφτούμε πιο καθαρά. Πριν πάρει θέση κάποιος, πρέπει να δει όλη την εικόνα. Συχνά, η καινοτομία ακυρώνει την κρίση των ανθρώπων. Υπάρχει αυτό που λέμε «μεροληψία υπέρ του νεωτερισμού». Οι άνθρωποι παραιτούνται από την ενδελεχή εξέταση των νέων πραγμάτων, ιδίως όταν αυτά περιβάλλονται από υποσχέσεις πλουτισμού. Τα σχήματα Πόντσι, ή αλλιώς οι απάτες των οικονομικών «πυραμίδων», λειτουργούν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Αρκεί να φανεί ότι κερδίζουν ελάχιστοι, για να δαγκώσουν το δόλωμα οι πολλοί. Όσοι δοκιμάζουν, λοιπόν, δεν πρέπει να ξεχνούν ότι ρισκάρουν. Τα κρυπτονομίσματα δεν είναι ό,τι πιο ασφαλές κυκλοφορεί.
Οι εγγυήσεις που προσφέρουν δεν είναι ακόμη τόσο στέρεες. Επειδή έχουμε ακόμη να δούμε πάρα πολλά επαναστατικά πράγματα στον ψηφιακό μας κόσμο, το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε είναι να απαιτήσουμε τουλάχιστον να εκπαιδευτούμε.
«Η ζωή μου με τα ΝFT»
Η εικαστικός Εύα Παπαμαργαρίτη μιλάει για την εμπειρία της στον νέο, αδιαμεσολάβητο κόσμο.
Τα NFT, αν και βασίζονται στην τεχνολογία blockchain, που μετράει κάποια χρόνια ύπαρξης, είναι σίγουρα κάτι καινούργιο και δυσνόητο ίσως για αρκετούς εντός και εκτός του χώρου της τέχνης. Ήδη η παρουσία τους έχει προκαλέσει και ανοίξει έναν διάλογο για τις επιπτώσεις, τα πλεονεκτήματα και τη νέα συνθήκη που αναδύεται. Αυτή η συνθήκη δίνει στον καλλιτέχνη μεγαλύτερη αυτονομία, μιας και η κυριότητα του έργου αλλά και των κερδών από τις πωλήσεις ανήκει πλέον αποκλειστικά στους δημιουργούς, και αυτό είναι κάτι που ανατρέπει πολλά από τα μέχρι τώρα δεδομένα, διότι οι γκαλερί, τα μουσεία, οι οίκοι δημοπρασιών και οι επιμελητές αυτομάτως αποκτούν έναν λιγότερο ισχυρό ρόλο.
Επομένως, θεωρώ πως θέτουν μπροστά μας κάποιου είδους πρόκληση για το αν το υπάρχον σύστημα πάνω στο οποίο βασίζεται ένα μεγάλο κομμάτι της τέχνης μπορεί να συνεχίσει να υφίσταται χωρίς κάποια προσαρμογή, και αυτό από μόνο του το βρίσκω αρκετά ενδιαφέρον. Όσο για τη δημιουργικότητα, θεωρώ πως αυτό πάντα έχει να κάνει με τους ίδιους τους ανθρώπους που νιώθουν την ανάγκη να δημιουργήσουν και να εκφραστούν μέσω της τέχνης. Τα ΝFT είναι ένα medium διακίνησης και το περιεχόμενο κυρίως εξαρτάται από τον καλλιτέχνη, επομένως είναι λίγο παράλογο να δαιμονοποιούμε τα NFTs. Οι δημιουργοί οφείλουν όμως, πιστεύω, να επιλέγουν με περισσότερη σκέψη τα έργα που ανεβάζουν ως NFTs.
Επειδή η συγκεκριμένη τεχνολογία έχει μια ιδιαίτερη σύνδεση με το ψηφιακό και τις υλικότητες που το περιγράφουν, αναπόφευκτα πολλά από τα έργα αφορούν αυτό το είδος τέχνης. Η δική μου εμπειρία έως τώρα είναι θετική, αν και κάνω αρκετά προσεκτικά βήματα και επιθυμώ να ανεβάζω κάτι μόνο όταν υπάρχει και συγκεκριμένη σκέψη πίσω από το έργο. Υπάρχουν πολλές παράμετροι γύρω από τα NFT, που απαιτούν συζήτηση και προσοχή, και αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τους καλλιτέχνες αλλά και με το συνολικότερο σύστημα, το οποίο πρέπει να γίνει σίγουρα πιο βιώσιμο για το περιβάλλον, να ακολουθήσει κατευθύνσεις που θα ευνοούν μια πιο ισότιμη διαχείριση του πλούτου που παράγεται και επίσης να γίνει όσο το δυνατόν περισσότερο συμπεριληπτικό γίνεται.