Ο άντρας που (δεν) αγαπούσε τις γυναίκες

Ο άντρας που (δεν) αγαπούσε τις γυναίκες

Ένα καινούργιο εξάωρο ντοκιμαντέρ φωτίζει τον ανεξάντλητο μύθο του Έρνεστ Χέμινγουεϊ και μας καλεί να προβληματιστούμε για το πώς αντιμετωπίζουμε τον νομπελίστα συγγραφέα στην εποχή του #metoo, εξήντα χρόνια από τον θάνατό του.

7' 3" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Πριν από μερικούς μήνες, το τουίτ μιας Αμερικανίδας δημοσιογράφου προκάλεσε μια ολιγόωρη ένταση στα κοινωνικά δίκτυα, διατυπώθηκαν αστραπιαία κάποιες εκατοντάδες απόψεις και έπειτα, όπως συμβαίνει συνήθως, η ιστορία ξεχάστηκε. Στο περί ου ο λόγος τουίτ απαριθμούνταν επτά σημάδια στη βιβλιοθήκη ενός άντρα που πρέπει να προβληματίσουν μια γυναίκα αν σκέφτεται να βγει μαζί του. Για παράδειγμα, αν κάποιος διαθέτει αρκετά βιβλία του Χέμινγουεϊ, ίσως είναι κάπως ανησυχητικό. Δεν θα αναφέρω τα υπόλοιπα έξι σημάδια, είναι μάλλον σαφές ότι επρόκειτο, ακόμα και σε μορφή αστείου, για μια επιπόλαιη και άστοχη τοποθέτηση, ωστόσο ήταν ενδεικτική του τρόπου που αντιμετωπίζεται ο Αμερικανός συγγραφέας στην εποχή του #metoo: ως υποψήφιος για αποκαθήλωση. 

Η υστεροφημία του Έρνεστ Χέμινγουεϊ (1899-1961) βρίσκεται από τη μέρα που πέθανε σε μια διαρκή διαδικασία αξιολόγησης, ωστόσο πλέον κινδυνεύει άμεσα από αυτή τη συχνά αφοριστική και βίαιη σύγχρονη κουλτούρα της ακύρωσης (cancel culture). Με ένα πρόχειρο ψάξιμο στο ίντερνετ μπορεί να διαβάσει κανείς κάθε λογής απόψεις: ότι πρόκειται για έναν ακόμα λευκό άνδρα του λογοτεχνικού κανόνα, για έναν συγγραφέα που γέμισε το έργο του με προβληματικούς γυναικείους χαρακτήρες, για έναν σύζυγο που υπήρξε «δύσκολος» σε τέσσερις διαφορετικούς γάμους, για μια μορφή-ορισμό αυτού που πλέον αποδίδεται συχνά ως τοξική αρρενωπότητα. 

Ο άντρας που (δεν) αγαπούσε τις γυναίκες-1
Με την τρίτη σύζυγό του, τη συγγραφέα Μάρθα Γκέλχορν, επιστρέφοντας από κυνήγι φασιανού. © Bettmann/ Getty Images/ Ideal Image

Η θέση του Χέμινγουεϊ στην παγκόσμια συνείδηση φαίνεται ότι απασχολούσε τον διάσημο ντοκιμαντερίστα Κεν Μπρετς («The Vietnam War», «Jazz», «Prohibition» κ.ά.) που μαζί με τη συνήθη συνεργάτιδά του Λιν Νόβικ παρουσίασαν προ ημερών, για λογαριασμό του δημόσιου αμερικανικού δικτύου PBS, ένα πληθωρικό ντοκιμαντέρ (έξι ώρες, σπασμένο σε τρία επεισόδια) που κάνει φύλλο και φτερό την περίπτωση του περίφημου νομπελίστα. Το «Hemingway» ετοιμαζόταν για επτά χρόνια, ένα διάστημα στο οποίο οι δημιουργοί του συνέλεξαν συγκλονιστικά ντοκουμέντα (φωτογραφίες, βίντεο, αλληλογραφία), συγκέντρωσαν απόψεις και μαρτυρίες, κοίταξαν από κάθε πιθανή γωνία αυτόν τον τόσο ιδιαίτερο άνθρωπο και συνέθεσαν ένα πλήρες προφίλ των τριών του διαστάσεων: του ανθρώπου, του συγγραφέα, του μύθου του. Και φυσικά ένα από τα ερωτήματα που προσπάθησαν να απαντήσουν ήταν και το αν ο Χέμινγουεϊ αξίζει τελικά να εξοστρακιστεί από τον αιώνιο θρόνο (που εν μέρει δημιούργησε ο ίδιος για τον εαυτό του) ή αν σε όλη αυτή την ιστορία υπάρχει κάπου και μια παρεξήγηση.

ΜΠΟΞ, ΣΑΦΑΡΙ, ΠΟΛΕΜΟΣ

Όλα ξεκινούν από τη δημόσια εικόνα του. Ο Χέμινγουεϊ ήθελε πάντα να φαίνεται, κατά το κοινώς λεγόμενο και με μια ελαφριά ειρωνεία, «πολύ άντρας». Και φρόντιζε πολύ γι’ αυτή την εικόνα, την καλλιεργούσε, την ενίσχυε. Σκεφτείτε τα χόμπι του: μποξ, ταυρομαχίες, ψάρεμα μάρλιν στον ωκεανό, κυνήγι άγριων θηρίων στις ζούγκλες της Αφρικής και φυσικά παντού και πάντα άφθονο αλκοόλ. Σκεφτείτε τις εμπειρίες του: δήλωσε εθελοντής του Ερυθρού Σταυρού στον Α΄ Παγκόσμιο, ταξίδεψε ως πολεμικός ανταποκριτής στον ισπανικό εμφύλιο, κυνήγησε ναζιστικά υποβρύχια στον Ατλαντικό με ένα αυτοσχέδιο σκάφος, ακολούθησε οικειοθελώς την απόβαση στη Νορμανδία το 1944 και μπήκε από τους πρώτους ως ελευθερωτής του Παρισιού. Σκεφτείτε την προσωπική του ζωή: τέσσερις γάμοι, αμέτρητες ερωμένες – σύμφωνα με μια «κακία» του Φιτζέραλντ, ο Χέμινγουεϊ χρειαζόταν μια καινούρια γυναίκα για κάθε βιβλίο του. Σκεφτείτε τον τρόπο που έγραφε: λιτά, κοφτά, χωρίς επιτήδευση και περίτεχνες προτάσεις, με έμφαση στον διάλογο, στη δράση, στις σιωπές. Σκεφτείτε ακόμα και τον τρόπο που διάλεξε να φύγει από τη ζωή: με έναν ξερό πυροβολισμό με την αγαπημένη του καραμπίνα.

Ο άντρας που (δεν) αγαπούσε τις γυναίκες-2
Ένα από τα χόμπι του Έρνεστ Χέμινγουεϊ ήταν το μποξ. © George Karger/LIFE via Getty Images/ Ideal Image

Υπάρχει λοιπόν η άποψη ότι όλος αυτός ο περήφανος ανδρισμός μεταφραζόταν και στη σχέση του με τις γυναίκες, αλλά και στην άποψή του γι’ αυτές. Η φεμινιστική κριτική έχει εντοπίσει στο έργο του ως επί το πλείστον γυναίκες που είναι είτε αδύναμες και εξαρτημένες από τους άντρες (όπως η Κάθριν στο «Αποχαιρετισμός στα όπλα») είτε εξυπηρετούν μια ανδρική φαντασίωση και, κυρίως, χρησιμοποιούν την εμφάνισή τους για να επιβληθούν (χαρακτηριστική περίπτωση η Μπρετ στο «Κι ο ήλιος ανατέλλει»). Είναι ψύχραιμη μια τέτοια ανάγνωση;  Ή μας επηρεάζει το στερεοτυπικά ανδρικό modus vivendi του; Για παράδειγμα, είναι εύκολο (και έχει γίνει πολλάκις) να τον κρίνει κανείς για το πόσο αδύναμη παρουσιάζει την κοπέλα στο πολυσυζητημένο διήγημα «Λόφοι σαν άσπροι ελέφαντες», που μοιάζει να υποκύπτει στις πιέσεις του συντρόφου της να κάνει έκτρωση. Κάποιος άλλος μπορεί στο ίδιο κείμενο να δει την ασφυξία της θέσης της γυναίκας. Ένας τρίτος μπορεί να δει πώς ο συγγραφέας ξεσκεπάζει τη χειριστική ανδρική συμπεριφορά.  
  
Ασφαλώς και ο Χέμινγουεϊ υπέκυψε σε ορισμένα στερεότυπα, δεν είναι παράλογες οι φωνές που τον κρίνουν επ’ αυτού, όμως ίσως είναι πιο ασφαλές αν λέγαμε ότι ο Χέμινγουεϊ, παρατηρώντας πολύ προσεκτικά γύρω του, ήξερε ότι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως φύλου, έχουν εν γένει προβληματικές συμπεριφορές (προς τον εαυτό τους και προς τους γύρω τους), και αυτό ήταν κάτι που τον ενδιέφερε ιδιαίτερα να καταγράψει – με ανησυχία, ίσως, περισσότερο από ό,τι με εμπάθεια. Οι πιο σύγχρονες μελέτες γύρω από τη λογοτεχνία του Χέμινγουεϊ μοιάζουν να αλλάζουν πλέον την κατεύθυνσή τους: δεν τον αθωώνουν, αν μπορούμε να πούμε κάτι τέτοιο, ωστόσο δεν ομαδοποιούν τόσο ελαφρά τη καρδία το έργο του και εμβαθύνουν στον πολυσύνθετο ρόλο του φύλου. 

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΤΑ ΚΟΝΤΑ ΜΑΛΛΙΑ

Μια παράμετρος που απασχολεί τους σημερινούς μελετητές του (και που σχολιάζεται αρκετά και στο ντοκιμαντέρ των Μπερνς και Νόβικ) αφορά και αυτό που ονομάζουμε ρευστότητα φύλου. Είναι κάπως παράδοξο (ή και όχι), αλλά αυτός ο άνθρωπος, που τόσο εμμονικά φρόντισε την εικόνα μιας απόλυτα στρέιτ εκδοχής του εαυτού του, έκρυβε μια ανδρόγυνη ανησυχία. Στο μυθιστόρημα «Ο κήπος της Εδέμ», που κυκλοφόρησε 25 χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Χέμινγουεϊ περιγράφει το ταξίδι του μέλιτος ενός ζευγαριού· κάποια στιγμή η γυναίκα κόβει τα μαλλιά της κοντά και ανακοινώνει στον νεαρό σύζυγό της ότι πλέον «είναι και αγόρι», και έτσι ξεκινά ανάμεσά τους μια σεξουαλική εξερεύνηση. Επίσης η Μπρετ («Κι ο ήλιος ανατέλλει») είχε κοντά μαλλιά και ένα αντρικό στιλ, και περιγράφεται ως εξαιρετικά γοητευτική. Και, κυρίως, οι τέσσερις γυναίκες που παντρεύτηκε ο Χέμινγουεϊ έκοψαν κάποια στιγμή τα μαλλιά τους «αγορίστικα». Γνωρίζουμε μέσω σωζόμενων ημερολογίων ότι τουλάχιστον με την τέταρτη σύζυγό του, Μέρι Γουέλς, άλλαζαν ρόλους στην κρεβατοκάμαρά τους, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Μοιάζει ίσως με περιττό κουτσομπολιό, όμως η πόρτα για μια queer ανάγνωση του έργου του έχει πλέον μισοανοίξει και δημιουργεί μια σχεδόν κωμική αντίθεση με την αντίληψη που σταδιακά επιβάλλεται στη σφαίρα των κοινωνικών δικτύων.  

Ο άντρας που (δεν) αγαπούσε τις γυναίκες-3
Ο Χέμινγουεϊ παίζει με τη γάτα την ώρα του δείπνου, διασκεδάζοντας την τέταρτη σύζυγό του, Μέρι Γουέλς, που τον παρακολουθεί γελαστή. © Popperfoto via Getty Images/ Ideal Image

Δεν είναι καθόλου ασφαλές αλλά είναι μεγάλη η πρόκληση να ανατρέξουμε στο παρελθόν του συγγραφέα αναζητώντας απαντήσεις και σίγουρα η βιογραφία του έχει ενδιαφέρον από ψυχαναλυτικής άποψης: η μητέρα του, Γκρέις, τον έντυνε μέχρι μια ηλικία με κοριτσίστικα ρούχα και άφηνε τα μαλλιά του μακριά ώστε να μοιάζει στην κατά έναν χρόνο μεγαλύτερη αδερφή του – ο Έρνεστ και η Μαρσελίν ανατράφηκαν ως ψευτο-δίδυμα. Η σχέση του με τη μητέρα του τον επηρέασε με έναν μάλλον αρνητικό τρόπο και λέγεται ότι, μεταξύ άλλων, της χρέωσε την αυτοκτονία του πατέρα του. Ο ίδιος ήταν τότε 29 ετών και η απώλεια του πατέρα του τον γέμισε με θλίψη και οργή, αλλά και μια ανησυχία ότι, όπως έγραψε σε μια επιστολή προς την τότε πεθερά του, «πιθανόν έτσι θα καταλήξω κι εγώ». Μπορούμε να μιλήσουμε για αυτοεκπληρούμενη προφητεία, αλλά ίσως μπορούμε να μιλήσουμε και για ένα ιατρικό ιστορικό – εκτός από τον πατέρα του και φυσικά τον ίδιο, δύο ακόμα από τα αδέρφια του συγγραφέα αυτοκτόνησαν. Και ορισμένοι από τους απογόνους του, παιδιά ή εγγόνια, διαγνώστηκαν κάποια στιγμή με κάποια ψυχική νόσο.  

Από το ντοκιμαντέρ μοιάζει να προκύπτει το εξής: δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι ο Χέμινγουεϊ ήταν το ένα ή το άλλο. Ήταν όλα μαζί. Οι άνθρωποι δεν είναι ίδιοι όλες τις στιγμές, και αυτό δεν μας δικαιολογεί, απλώς μας περιγράφει. Ο Χέμινγουεϊ ήταν ενίοτε ένα τέρας, βίαιος σύζυγος και αδιάφορος πατέρας, ένας κυνικός σεξιστής, ακραίος νάρκισσος και ματαιόδοξος, ένας άντρας που επιβαλλόταν στο περιβάλλον του με την επιθετική του αρρενωπότητα και το εξωφρενικό του εγώ. Ήταν όμως και ένας άνθρωπος με ευαισθησίες και ιδανικά, κάποτε ρομαντικός και άλλοτε μελαγχολικός, στοργικός, δοτικός, γενναιόδωρος. Ήταν βαθιά τραυματισμένος, βασανισμένος, ανήσυχος, μπερδεμένος. Πλάι στην τερατώδη του αυτοπεποίθηση κρυβόταν και μια ανασφάλεια. Συγχρόνως ατρόμητος και φοβισμένος. Κυνήγησε τα σπουδαία πάθη και τις μεγάλες στιγμές με την αγωνία του ανθρώπου που θέλει να ζήσει δέκα ζωές σε μία· όλη του η ύπαρξη ήταν μια υπερβολή. Αν μη τι άλλο, από αυτή την υπερβολή προέκυψε ένα αθάνατο έργο και ευτυχώς τα βιβλία του υπάρχουν ακόμη στις περισσότερες βιβλιοθήκες – ανδρών και γυναικών. 

 

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή