Για τους περισσότερους αναγνώστες, μια υποσημείωση αποτελεί συνήθως λεπτομέρεια, ενίοτε κάπως χρήσιμη ή ακόμα και απαραίτητη (πώς να διαβάσει κάποιος Μπόρχες χωρίς υποσημειώσεις, για παράδειγμα), ίσως πάλι και λίγο κουραστική, από τη στιγμή που διακόπτει τη ροή του διαβάσματος. Από την πλευρά των δημιουργών βέβαια κάποιες πολύ λίγες φορές η υποσημείωση είναι κάτι περισσότερο, μια δυνατότητα, μέρος της ιστορίας – ορισμένες μοιάζει με κάποιου είδους αφηγηματικό φετίχ. Ο Ναμπόκοφ και ο Γουάλας είναι ίσως τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα συγγραφέων που πειραματίστηκαν με την υποσημείωση, ακόμα ο Κρασναχορκάι ή ο Τζούνο Ντίαζ, αλλά εν προκειμένω, συζητώντας εδώ για τον Νορβηγό συγγραφέα Νταγκ Σούλστα (γνωστό στη χώρα μας από το θαυμάσιο «Αιδημοσύνη και αξιοπρέπεια»), έχουμε κάτι πραγματικά σπάνιο: ένα μυθιστόρημα που αποτελείται μόνο από υποσημειώσεις. Ακούγεται λίγο ακραίο, ίσως και περιττά προκλητικό.
Όμως, παραδόξως, το εγχείρημα του Σούλστα λειτουργεί – το βιβλίο λέγεται «Άρμαντ Β.» και κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ποταμός.
Ο συγγραφέας ασφαλώς διασκεδάζει με τη μεταμυθοπλαστική κατάσταση που δημιούργησε. Σε μια υποσημείωση μιας υποσημείωσης (!) διαβάζουμε ότι «το μυθιστόρημα αυτό, που είναι το σύνολο των υποσημειώσεων του αρχικού μυθιστορήματος, το οποίο αρχικό είναι αόρατο επειδή ο συγγραφέας αρνήθηκε να ασχοληθεί μαζί του και να το κάνει δικό του, έχει θέμα τον Άρμαντ Β., κι αυτό είναι αδιαμφισβήτητο». Και όμως, λίγο αργότερα συναντάμε τη μεγαλύτερη υποσημείωση του βιβλίου, η οποία εκτείνεται σε πενήντα σελίδες (περίπου το ένα τέταρτο του μυθιστορήματος), και η οποία ελάχιστη σχέση έχει με τον Άρμαντ – αντιθέτως μαθαίνουμε πολλά για τα φοιτητικά χρόνια ενός καλού του φίλου και της παρέας αυτού, κυρίως μια θεωρία περί «απεγνωσμένης αναζήτησης της ευτυχίας», και γενικά πληροφορίες που μοιάζουν κάπως αποπροσανατολιστικές. Το γεγονός αυτό δεν αναιρεί ότι η συγκεκριμένη υποσημείωση, μια αφήγηση τρόπον τινά εγκιβωτισμένη, είναι ένα ημιαυτοτελές αριστούργημα.
Ο Άρμαντ, πάντως, είναι όντως ο πρωταγωνιστής. Είναι διπλωμάτης με σημαντική καριέρα, χωρισμένος δις, πατέρας ενός γιου με τον οποίο έχει μια σύνθετη αλλά κομβική σχέση, άνθρωπος με πολιτική σκέψη και προβληματισμό για τον σύγχρονο κόσμο – πολλά από τα παραπάνω τα υποθέτουμε ή τα μαθαίνουμε σχεδόν τυχαία, ενώ κάποια άλλα δεν τα μαθαίνουμε ποτέ, αφού ίσως βρίσκονται στο μυθιστόρημα (που δεν υπάρχει), αλλά όχι στις υποσημειώσεις του (που είναι ένα άλλο μυθιστόρημα, τελικά). Ας μην ξεγελαστεί κανείς ότι δεν υπάρχει ιστορία μέσα σε αυτό το εύρημα. Υπάρχει. Μια σχετικά ζωηρή πλοκή μάλιστα, αν και αποσπασματικά δοσμένη, με όλα τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν μια τραγωδία – ας πούμε, τη ζωή.
Το πολύ ενδιαφέρον είναι ότι υπάρχει λόγος που το μυθιστόρημα (αντι-μυθιστόρημα, ίσως) είναι γραμμένο με αυτόν τον τρόπο.
Ο Σούλστα δεν κάνει επίδειξη παραξενιάς ή δεξιοτεχνίας, η μέθοδός του δεν περιορίζεται στη μορφή αλλά έχει ουσία· σκεφτείτε πώς η άποψή μας για την ύπαρξη βασίζεται στην ημιμάθεια. Αγνοούμε περισσότερα από όσα γνωρίζουμε. Δεν ζούμε τίποτα συνεχές, τίποτα ολόκληρο.
Βαδίζουμε στο σκοτάδι, μέσα από υποθέσεις, ερμηνεύουμε σιωπές, εξάγουμε επισφαλή συμπεράσματα, αποδεχόμαστε συμβάσεις, είμαστε υποσημειώσεις που εμφανίζονται σχεδόν τυχαία – η αφαίρεση είναι μία από τις βασικές προϋποθέσεις της ζωής, εν προκειμένω και της γραφής.
