«Το να κάθεσαι είναι το εξτρίμ σπορ». Αυτό μου γράφει στο email του ο Πολ Σάλοπεκ, από κάπου στην Κίνα. Tο 1998 βραβεύτηκε με το Πούλιτζερ στην κατηγορία του επεξηγηματικού ρεπορτάζ για τη σειρά άρθρων του σχετικά με το Human Genome Diversity Project, ένα εγχείρημα καταγραφής της γενετικής σχέσης ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους, και το 2001 κέρδισε ξανά το ίδιο βραβείο στην κατηγορία του διεθνούς ρεπορτάζ για την κάλυψη της πολιτικής αστάθειας και των επιδημιών που μάστιζαν την Αφρική, μέσα από πρωτογενές ρεπορτάζ σε περιοχές του Κονγκό που ελέγχονταν από ένοπλες ομάδες. Από το 2013 ο Σάλοπεκ βρίσκεται στον δρόμο, ακολουθώντας το ταξίδι των προγόνων μας, που κατά την Εποχή του Λίθου εγκατέλειψαν την Αφρική και εξαπλώθηκαν σε όλο τον πλανήτη.
Το όνομα του εγχειρήματος, «Out of Eden Walk», προδίδει και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του: γίνεται εξ ολοκλήρου με τα πόδια. Η οδύσσεια αυτή των 24.000 μιλίων μπορεί να έχει αφετηρία το Χέρτο Μπούρι της Αιθιοπίας και λήξη τη Γη του Πυρός στη Χιλή, «την τελευταία γωνία των ηπείρων στην οποία εποίκισε ο Homo sapiens», ωστόσο η διαδρομή της έχει επιλεγεί καταχρηστικά, καθώς εκείνη η πρώτη μετανάστευση δεν είχε κάποιον συγκεκριμένο προορισμό· δεν υπήρχε η προθετικότητα της μετακίνησης από το σημείο Α στο σημείο Β. Ξεκινώντας από την Αφρική, περνώντας στη Δυτική Ασία και μέσω του Δρόμου του Μεταξιού στην Ινδία, στην Κίνα και αργότερα στη Σιβηρία, το οδοιπορικό θα καταλήξει στη δυτική ακτή της Βόρειας και της Νότιας Αμερικής. Στην ερώτησή μου γιατί έδωσε αυτό το όνομα στο εγχείρημα, ο Σάλοπεκ μου απαντάει: «Χρησιμοποιώ τη λέξη “Εδέμ” με την ανθρωπολογική της έννοια: την κοινή μας πηγή στην Αφρική. Μου αρέσει όμως και η αμφισημία της. Αν είσαι άνθρωπος που πιστεύει, βολεύει και εσένα». Ο Σάλοπεκ, όμως, αποκλίνει από την εικόνα του μοναχικού περιπατητή που δίνει συμβουλές επιβίωσης. Όπως έχει αναφέρει και ο ίδιος, δεν είναι «ο κλασικός τύπος που δίνει συμβουλές επιβίωσης στην τηλεόραση και τρώει έντομα». Μαζί με τους εκάστοτε ντόπιους οδηγούς και συνοδοιπόρους του από όλο τον κόσμο, διανύει την προκαθορισμένη διαδρομή καταγράφοντας τις εμπειρίες των ανθρώπων που συναντάει, απαθανατίζοντας τα διάφορα τοπία και στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής. Έπειτα, από το πρόχειρο κατάλυμά του γράφει τα κείμενά του, εν είδει ημερολογιακών, σχεδόν, καταγραφών, στην επίσημη ιστοσελίδα του, «Out of Eden Walk».
Η ΣΥΝΕΧΗΣ ΚΙΝΗΣΗ
Τι είναι, όμως, αυτό που κάνει έναν δις βραβευμένο με Πούλιτζερ δημοσιογράφο να ξεκινήσει ένα τέτοιο ταξίδι; «Τι μας ωθεί να σηκωθούμε κάθε πρωί;» λέει. «Το μόνο αντίδοτο στην ανθρώπινη ανάγκη να κάνουμε μονίμως κάτι είναι η κίνηση. Και αυτή μπορεί να γίνεται με τα πόδια, με το μυαλό, με την καρδιά – δεν έχει σημασία. Δεν χρειάζεται να μετράς τα βήματά σου σε ολόκληρες ηπείρους για να εκτιμήσεις αυτή την ανθρώπινη παρόρμηση. Σε ένα επίπεδο, κάθε άνθρωπος που έχω γνωρίσει σε αυτή τη διαδρομή, είτε πρόκειται για έναν Aιθίοπα βοσκό καμηλών είτε για έναν Ουζμπέκο αστυνομικό, το καταλαβαίνει αυτό».
Ωστόσο, πέρα από την εκδήλωση αυτής της ανθρώπινης παρόρμησης που ζητά τη συνεχή κίνηση, το έργο του Σάλοπεκ αποτελεί πραγματεία και ωδή, συνάμα, στην «αργή δημοσιογραφία» («slow journalism»). Σε αυτή την περίπτωση, μία από τις παλαιότερες ανάγκες του ανθρώπου, αυτή της αφήγησης, εκπληρώνεται μέσω της παραδοσιακής, θουκιδίδειας σχεδόν αυτοψίας. Ο δημοσιογράφος, αντί να ταξιδεύει για λίγο και να ετοιμάζει το ρεπορτάζ του μόλις επιστρέψει στη βάση του, επιλέγει να παραμείνει για αρκετό διάστημα στην εκάστοτε τοποθεσία, να γνωρίσει και να ζήσει μαζί με τους ντόπιους και να καταγράψει πολλές, μικρές και μεγάλες ιστορίες. «Γκιλγκαμές. Ραμαγιάνα. Όμηρος. Τα τελετουργικά ενηλικίωσης των Απάτσι. Η αφήγηση είναι το παλαιότερο είδος, σωστά; Οι άνθρωποι ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο προς αναζήτηση αυτού που έχουν ανάγκη και μετά επιστρέφουν σπίτι για να το βρουν. Αυτό το εγχείρημα δεν είναι καθόλου πρωτότυπο – παρά μόνο αγκαλιάζει την παλαιότερη μέθοδο με την οποία μπορεί κανείς να πετύχει όλο αυτό, με τα πόδια, τον τρόπο με τον οποίο ψάχνουμε το νόημα για περισσότερο από 300.000 χρόνια». Πλησιάζουμε; «Περίπου 75 εκατοστά τη φορά. Το μήκος μιας δρασκελιάς. Μπορείς επίσης να δοκιμάσεις να το κάνεις με ένα γιοτ 500 εκατομμυρίων, αν αυτό σου αρέσει».
Στην περίπτωση του Πολ Σάλοπεκ, λοιπόν, η διαδικασία του ρεπορτάζ επιβραδύνεται σημαντικά, εφόσον πηγαίνει παντού με τα πόδια. Tο αρχικό σχέδιο ήθελε τον περίπατο να διαρκέσει 10 χρόνια· τώρα βρισκόμαστε στον όγδοο χρόνο και έχει καλυφθεί κάτι παραπάνω από το 1/3 της διαδρομής. Αυτό, όμως, δεν είναι κακό: «Το να επιβραδύνεις σε έναν ρυθμό περπατήματος σου επιτρέπει να επεξεργαστείς πληροφορίες, ερεθίσματα, συναισθήματα, ιδέες σε έναν ανθρώπινο ρυθμό. Αν οι ιστορίες σου αφορούν κυρίως τους ανθρώπους, τότε έχει καλώς. Πολλά καλά πράγματα στη ζωή είναι αργά: οι σχέσεις, οι συζητήσεις, το φαγητό, τα βιβλία».
Η ΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΙΑΝΜΑΡ
Τον τελευταίο χρόνο έχει έρθει κι αυτός αντιμέτωπος με την πανδημία του κορωνοϊού και τους περιορισμούς που αυτή επιβάλλει στις μετακινήσεις. Όμως, ένας θανατηφόρος ιός δεν είναι το μόνο πράγμα που μπορεί να καθυστερήσει την πορεία ενός περιπατητή· ο Σάλοπεκ επέλεξε να κάνει μια παύση στη Μιανμάρ, ώσπου να μπορέσει να συνεχίσει εύκολα το ταξίδι του. Κατέληξε να βρίσκεται στη Γιανγκόν τις μέρες που εκδηλώθηκε το πραξικόπημα και είδε από κοντά και τις δύο ζωές ενός τόπου σε αναβρασμό: τις αιματοχυσίες, τις διαδηλώσεις και τα εκατοντάδες λουλούδια αφημένα στα σημεία όπου πέθαναν έφηβοι διαδηλωτές, αλλά και την αγορά της πόλης, τους ανθρώπους που κάνουν τα ψώνια της εβδομάδας και τα μικρά οικογενειακά εστιατόρια που σερβίρουν παραδοσιακά βιρμανικά πιάτα. Μια διαφορετική κανονικότητα.
Το «Out of Eden Project» έχει πολλές διακλαδώσεις. Συνεργάζεται με επιστήμονες από διάφορα πανεπιστήμια, το National Geographic και το Pulitzer Center και βοηθά στη συλλογή διάφορων δεδομένων: από τη χαρτογράφηση με συστήματα GIS μέχρι τη γεωσήμανση διάφορων σταθμών στο ταξίδι. Μία από αυτές τις επιμέρους προσπάθειες είναι η γεωσήμανση όλων των σημείων στα οποία τον σταμάτησε η αστυνομία. Τον ρωτάω αν έχει νιώσει ποτέ ότι κινδυνεύει. «Ενοχλούμαι όσο θα ενοχλούνταν ο καθένας όταν τον σταματάει η αστυνομία. Όμως ξέρω επίσης ότι θα με σταματούσαν πολύ περισσότερο αν είχα διαφορετική εμφάνιση, αν είχα διαφορετικό χρώμα δέρματος, αν δεν είχα μαζί μου ένα έγκυρο διαβατήριο, ή αν είχα διαφορετικό φύλο. Οπότε προσπαθώ να μην παραπονιέμαι για τη μοίρα μου. Είμαι εξαιρετικά τυχερός σε πολλά πράγματα. Τώρα, είναι ο περίπατος επικίνδυνος; Δεν ξέρω. Ίσως λιγότερο επικίνδυνος από το να κάθεται κανείς σε όλη του τη ζωή. Το να κάθεσαι είναι το εξτρίμ σπορ».
ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΣΠΙΤΙ
Είναι ο περίπατος μοναχικός; «Είναι το αντίθετο του μοναχικού. Ο περίπατος είναι τόσο κοινωνικός –ουσιωδώς, έντονα κοινωνικός– που μερικές φορές, φορτισμένος συναισθηματικά, λαχταρώ τις μοναξιές. Αν αντλείς όλη τη “συναισθηματική σου τροφή” μόνο από τη μία χούφτα ανθρώπων στο σπίτι, από τους ανθρώπους μέσα στην οικογένειά σου ή από τις “καθιστικές φιλίες”, αυτό είναι υπέροχο. Φυσικά και αυτό είναι καλό. Είσαι τυχερός».
Τον ρωτάω αν τα τελευταία χρόνια νιώθει μακριά από το σπίτι του, αν αυτός ο περίπατος έχει αλλάξει το νόημα του σπιτιού για εκείνον. Μου απαντάει αφοπλιστικά: «Ποτέ δεν έχω νιώσει ότι βρίσκομαι σπίτι. Ποτέ μέχρι τώρα τουλάχιστον». Ο Πολ Σάλοπεκ, όμως, μιλάει με ανθρώπους που βρίσκονται στα σπίτια τους. Ή με ανθρώπους που δεν έχουν σπίτια και περιπλανιούνται. Γι’ αυτόν, ο τελικός προορισμός είναι η Γη του Πυρός στη Χιλή, για εκείνους μπορεί να είναι κάποια δομή φιλοξενίας στην Τουρκία ή στα νησιά μας.
Αναρωτιέμαι πώς τον αντιμετωπίζουν οι ντόπιοι και οι περιπλανώμενοι: έναν λευκό άνδρα που έρχεται να τους μιλήσει για τη ζωή τους – μια ζωή την οποία μπορεί να θεωρούμε εντελώς διαφορετική από τη δική μας. Είναι καχύποπτοι; Μου απαντάει διαφωτιστικά: «Απολαμβάνω τεράστια οφέλη για τα οποία δεν έχω δουλέψει απλώς επειδή έτυχε να γεννηθώ. Επειδή είμαι άνδρας. Εξαιτίας του αρρωστιάρικου χλωμού τόνου του δέρματός μου. Εξαιτίας στερεότυπων σχετικά με την εθνικότητα. Εξαιτίας των χρημάτων. Εξαιτίας ενός αιώνα γεωπολιτικής. Ο στόχος είναι να περάσω αρκετό χρόνο –και εδώ έγκειται το πλεονέκτημα της βραδύτητας– ώστε να αφαιρέσω όσο το δυνατόν περισσότερα από τα χαρακτηριστικά μας, τα δικά μου και των ανθρώπων ανάμεσα στους οποίους περπατώ, προκειμένου να βλέπουμε ο ένας τον άλλο πιο ξεκάθαρα. Χρειάζεται αξιοσημείωτη προσπάθεια. Πρόκειται για μια αποστολή. Όχι στην κορυφή του Έβερεστ, αλλά σε αυτές τις ζούγκλες που κουβαλάς παντού μέσα σου. Μια αποστολή με σκοπό να περνάς μέσα από αυτές τις ζούγκλες σαν να ανοίγεις δρόμο με ένα τσεκούρι όταν είσαι κουρασμένος ή όταν φοβάσαι για το τι θα βρεις. Συγκριτικά, το να σκαρφαλώσεις στο Έβερεστ είναι εύκολο. Λυπάμαι που το λέω αυτό στους φίλους μας τους ορειβάτες. Το να περπατάς σε όλο τον κόσμο, υπό αυτή την έννοια, είναι η αντι-αποστολή.
Το περπάτημα σε βοηθάει να τα κάνεις όλα αυτά με το να σε βάζει κυριολεκτικά στο ύψος των ματιών με τους ανθρώπους που συναντάς. Είναι σαν ένα είδος εξισορροπητή, σαν ένα αλφάδι. Αυτό που μπορεί να ανακαλύψεις είναι ότι αυτή η “εντελώς διαφορετική ζωή” που φαντάζεται κανείς είναι στην πραγματικότητα μια εξωτικοποιητική ανοησία. Ένα είδος πολιτιστικού ναρκισσισμού. Μπορεί να πιστεύουμε ότι υπάρχουμε σε υπερβολικά διαφορετικά κοινωνικά και πολιτιστικά συστήματα. Αυτά τα συστήματα δημιουργούν αρκετά διαφορετικές φυσικές πραγματικότητες και περιορισμούς. Αλλά θυμηθείτε ότι εμείς εφηύραμε αυτά τα συστήματα. Εμείς τα φτιάξαμε. Ξεπήδησαν από ένα κοινό εσωτερικό τοπίο. Το οποίο είναι αναπόφευκτο».
ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ
Έχει την ικανότητα να κάνει τους συνομιλητές του να του ανοίγονται. Να συζητούν από καθημερινά πράγματα μέχρι την κατάληψη του χωριού τους από το Ισλαμικό Κράτος και την προσφυγιά. Κρατάει «αναλογικές σημειώσεις – στιλό και σημειωματάριο» και αποτυπώνει τις ιστορίες τους, τις οποίες διαβάζουν μάτια από όλο τον κόσμο. Όλες αυτές οι ιστορίες των ανθρώπων που συναντάει στο οδοιπορικό του έχουν στον πυρήνα τους τα κοινά της ανθρώπινης εμπειρίας:
Η περιγραφή ενός μπακάλικου στα βάθη της Τουρκίας με τη γνώριμη σε εμάς εικόνα των διχτυών με τις χρωματιστές παιδικές μπάλες να κρέμονται απέξω, μαζί με μία όχι και τόσο γνώριμη εικόνα: ένας κουβάς σιτάρι ως αντάλλαγμα για μία σοκολάτα ή ένα τετράδιο. Η εσωτερική πάλη ενός Κούρδου κι ενός Αρμένιου με το ιστορικό γεγονός της πρόσφατα αναγνωρισθείσας από τις ΗΠΑ γενοκτονίας των Αρμενίων στην πόλη-φάντασμα Ανί στα τουρκοαρμενικά σύνορα. Ένας πρώην Σύρος στρατιωτικός, πρόσφυγας στη δομή φιλοξενίας στο Κιλίς, να λέει «δεν είναι ζωή αυτή», φράση οικεία στα δικά μας αυτιά αν και μεταφρασμένη στα αγγλικά. Αντίστοιχα, οι Σύροι πρόσφυγες που βρίσκονται στην Ιορδανία και μαζεύουν ντομάτες για 11 δολάρια την ημέρα, με τα πέντε παραδοσιακά κεντήματα που κατάφεραν να διασώσουν κρεμασμένα στην πάνινη σκηνή τους. Στα σχόλια κάτω από το κείμενο για τους Σύρους στην Ιορδανία, μια Ελληνίδα δασκάλα τον ευχαριστεί για το ρεπορτάζ του. Διάβασε το κείμενο στους μαθητές της σε ένα σχολείο της Αθήνας και μπόρεσε να τους μιλήσει για την κατάσταση στην Συρία και τις εμπειρίες των προσφύγων που έρχονταν στη χώρα μας.
Τον ρωτάω αν οι ιστορίες του, που συνδέονται με αυτό το νήμα της ανθρώπινης εμπειρίας, έχουν προκαλέσει κάποια αλλαγή στην προοπτική του, στον τρόπο με τον οποίο βλέπει τον κόσμο. «Πρέπει να είμαι ειλικρινής και να πω ότι ο περίπατος έχει υπάρξει ένα δώρο –ίσως το πιο όμορφό μου δώρο– αλλά δεν ήρθα σε αυτό ασχημάτιστος, προετοιμασμένος για μια εμπειρία μεταστροφής. Πρόκειται στην πραγματικότητα για μια επέκταση του προηγούμενού μου έργου, της πρωτύτερης ζωής μου, μόνο που τώρα οι μέρες μου είναι διατεταγμένες σε μια γραμμική πορεία, με μια πιο ευδιάκριτη αφηγηματική ώθηση. Επομένως, δεν έχει αλλάξει την προοπτική μου με έναν ραγδαίο τρόπο. Είναι περισσότερο σαν μια άφιξη παρά σαν μια αναχώρηση». Θα πρέπει να γράφουμε περισσότερες ιστορίες, φαινομενικά μικρότερες, όχι απαραίτητα τραγικές, ιστορίες σαν πολλές από αυτές που γράφει ο Πολ Σάλοπεκ; «Δεν φιλτράρω τις ιστορίες σε απλές κατηγορίες: τραγικές-κωμικές, σκοτεινές-ανάλαφρες. Γράφω γι’ αυτά που βλέπω και νιώθω, κατά το μάλλον ή ήττον όπως τα συναντάω. Αν ένας μεγάλος αριθμός των ιστοριών δεν είναι για πόλεμο, λεηλασίες ή βία, τότε απλώς αντανακλούν τις μέρες μου. Μπορεί επίσης να υποδεικνύει ότι ο περισσότερος κόσμος δεν είναι όπως τον περιγράφουν τα ρεπορτάζ του CNN ή του BBC. Αλλά αυτό είναι ευρέως γνωστό, σωστά;».
ΟΠΟΥ ΣΕ ΠΑΕΙ Η ΠΕΡΙΕΡΓΕΙΑ
Όταν τον ρωτάω ποιες ιστορίες έχουν μεγαλύτερη απήχηση στους ανθρώπους που ακολουθούν το οδοιπορικό του, μου απαντάει: «Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς τι θα αρέσει στους αναγνώστες. Και, φυσικά, ελπίζω ότι θα τους αρέσουν τα περισσότερα. Όμως, προσπαθώ όσο μπορώ να μην εστιάζω σε αυτά τα συστήματα μέτρησης. Αν κοιτάς συνεχώς πίσω σου για να δεις ποιος ακολουθεί, μπορεί να καταλήξεις να πέφτεις από έναν γκρεμό. Περπατάς εκεί που σε πάει η δική σου περιέργεια. Αυτό είναι και το ιδεατό, αλλά και ένα τεράστιο προνόμιο».
Πάντως, οι ιστορίες του δεν αφορούν μόνο τους ανθρώπους. «Περπατάω μέσα από την κλιματική κρίση κάθε μέρα. Είμαι έξω, εκτεθειμένος στον καιρό. Το νιώθω μέσα από το δέρμα μου. Η κλιματική αλλαγή συζητιέται συνεχώς από τους ανθρώπους που συναντάω. Είναι ο κοινός παρονομαστής στις περισσότερες από τις καθημερινές συζητήσεις. Γράφω συχνά γι’ αυτό». Πράγματι, είτε γράφει για το θέαμα των ανθρώπων που πέθαναν από τη δίψα στην έρημο του Τζιμπουτί, είτε γράφει για τις καταστροφικές πλημμύρες στην Τιφλίδα, τα κείμενά του αποτυπώνουν τη σύγχρονη περιβαλλοντική κρίση.
Δεξιά: Στο Μαντέν Σαλίχ, το 2013. Κάτω: Ανατολία, Τουρκία, 2014. Ο Σάλοπεκ διασχίζει μια γέφυρα στον περίπατό του μέσα από απομακρυσμένες περιοχές στην ανατολική Τουρκία. Φωτογραφίες: John Stanmeyer, National Geographic.
Σε τελευταία ανάλυση, ο σκοπός αυτού του οδοιπορικού δεν περιορίζεται μόνο στη δημιουργία ενός παγκόσμιου αρχείου καταγραφών της ανθρώπινης ζωής ή ενός συνόλου χαρτών, όπως δεν περιορίζεται μόνο στην προσωπική δουλειά του Σάλοπεκ, αλλά επεκτείνεται και στη δουλειά των συνεργατών του σε όλο τον κόσμο, στα παρακλάδια του «Out of Eden Project» –την εκπαιδευτική πλατφόρμα Out of Eden Learn, το Out of Eden Walk: Home Stories, έναν χάρτη που δημιουργήθηκε από το κοινό και καταγράφει το τι σημαίνει σπίτι οπουδήποτε στον κόσμο– και στους διάφορους άλλους συνεργαζόμενους οργανισμούς. Η κληρονομιά αυτού του εγχειρήματος είναι κάτι πολύ ευρύτερο. «Aυτό το πρότζεκτ σχεδιάστηκε εξαρχής ώστε να είναι ένα ποτ-πουρί, όχι ένα σόλο. Δεν είναι αποκλειστικά για εμένα. Μάλιστα, σε ό,τι αφορά το τι θα αφήσει πίσω αυτό το πρότζεκτ, το πιθανότερο είναι ότι η δική μου δουλειά δεν θα είναι το κύριο προϊόν. Η πραγματική κληρονομιά θα είναι το πόσοι άνθρωποι θα συγκινηθούν από αυτές τις ιδέες: το να εξερευνήσουμε το βαθύτερο νόημα μέσω της προσοχής και της παρατηρητικότητας, μέσα από το να εκτιμάμε τις ανταμοιβές τού να κόβουμε ταχύτητα και να ακούμε πραγματικά, να παρατηρούμε πραγματικά. Αυτά είναι τα συστατικά της ενσυναίσθησης, της εκλεπτυσμένης και γεμάτης σεβασμό σχέσης με τους ανθρώπους που μας περιβάλλουν, αγαπημένους και άγνωστους. Υπό αυτή την έννοια, ο περίπατος είναι ένα καραβάνι, όχι μια μοναχική πεζοπορία. Έχω ευλογηθεί με την υποστήριξη και τα ταλέντα πολλών συναδέλφων στα εκπαιδευτικά και πολιτικά προγράμματά μας στο National Geographic, το Pulitzer Center, το Out of Eden Learn και άλλους συνεργάτες».
Η τελευταία μέχρι στιγμής ανάρτησή του ήταν η καταγραφή ενός οδοιπορικού 10 μιλίων στη Γιανγκόν της Μιανμάρ. Τώρα βρίσκεται στην Κίνα. «Ξεκινάω να περπατάω μέσα από την Κίνα. Μια χώρα ζωτικής σημασίας στον 21ο αιώνα μας». Στην τελευταία μου ερώτηση σχετικά με το πόσο χρόνο υπολογίζει ότι θα χρειαστεί για να τελειώσει το «Out of Eden Walk, μου απαντάει ακριβώς όπως θα απαντούσε κάποιος που δεν σκοπεύει να σταματήσει σύντομα: «Δεν ξέρω πόσο περισσότερο θα μου πάρει να φτάσω στη Γη του Πυρός. Ας ελπίσουμε πριν ξεμείνω από χόνδρους». ■