Μερικές φορές, όταν αναφέρομαι –παρουσία άλλων κυνόφιλων– στις τελευταίες ανακαλύψεις της ηθολογίας, το μόνο που εισπράττω είναι ένα «ευτυχώς που η επιστήμη επιβεβαιώνει αυτό που ήδη γνωρίζαμε». Η αντίδραση αυτή, αν και ανθρωπίνως δικαιολογημένη, δεν περνάει έτσι απλά από τη βάσανο της πειραματικής τεκμηρίωσης. Για την επιστήμη, δεν αρκεί η απλή παρατήρηση. Ούτε η διαίσθηση. Πρέπει να μπορείς να αναπαραγάγεις υπό ελεγχόμενες συνθήκες αυτό που νομίζεις ότι «ξέρεις», για να καταλήξεις στο συμπέρασμα ότι το ξέρεις πραγματικά. Αν σας ακούγεται εργώδες και κάπως μάταιο, σας βεβαιώνω πως όλοι οι επιστήμονες του κόσμου θα διαφωνήσουν μαζί σας.
Πριν από μερικές εβδομάδες, στο επιστημονικό περιοδικό Psychological Science δημοσιεύτηκε ένα πείραμα που διεξήχθη στο Όκλαντ της Νέας Ζηλανδίας, υπό την εποπτεία της ψυχολόγου Amalia Bastos. Στόχος του πειράματος ήταν να διαπιστωθεί αν τα σκυλιά ζηλεύουν. Θα μου πείτε: Στήθηκε ολόκληρο πείραμα για να παρατηρηθεί το αυταπόδεικτο; Ότι τα σκυλιά ζηλεύουν τα αφεντικά τους; Όχι ακριβώς.
Βλέπετε, η ζήλια μπορεί να είναι δύο πράγματα ταυτόχρονα. Μια ενστικτώδης αντίδραση σε ένα ορατό ερέθισμα: π.χ. το αφεντικό που χαϊδεύει έναν άλλο σκύλο μπροστά στον δικό του. Ή ένα αναδομημένο συναίσθημα που προκαλείται από την ανάμνηση ενός ερεθίσματος. Το πρώτο αποδίδεται με ευκολία σε ένα ζώο, γιατί σχετίζεται με τα βασικά ένστικτα της επιβίωσής του (αν εκπέσει από την εύνοια του αρχηγού της αγέλης, μπορεί στο μέλλον να βρεθεί σε μειονεκτική θέση αν ο αρχηγός αναγκαστεί να κάνει μια δύσκολη επιλογή).
Το δεύτερο όμως –και εδώ είναι το εύρημα– απαιτεί νοητικές διεργασίες που έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε προνόμιο μόνο του δικού μας, κυρίαρχου είδους. «Οι συναισθηματικές εμπειρίες των ζώων ήταν μηχανικές και μονοδιάστατες για την επιστήμη, επί δεκαετίες. Με κάθε νέα πειραματική προσέγγιση, όμως, εκείνο που βρίσκουμε μπροστά μας είναι εκδηλώσεις συμπεριφορών που μας κάνουν να υποπτευόμαστε ότι τα σκυλιά –και άλλα ζώα συντροφιάς– μπορούν να κάνουν νοερές αναδρομές. Να συνδυάζουν μνήμες με σύγχρονα ερεθίσματα. Να ανασυγκροτούν πλασματικά βιώματα που δεν έχουν ζήσει από πρώτο χέρι. Να κατευθύνουν τη σκέψη τους. Με άλλα λόγια να φαντάζονται κατά βούληση. Ακόμη δεν είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε τι σημαίνει η επαλήθευση αυτής της θεωρίας. Να είστε σίγουροι όμως ότι θα αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τα ζώα συντροφιάς, δραματικά. Και μάλλον οριστικά», επισημαίνει η Amalia Bastos.
Ο πιο γνωστός ηθολόγος της Ιστορίας είναι ο Κόνραντ Λόρεντζ. Το βιβλίο που τον έκανε διάσημο έχει τίτλο «Μιλούσα με τα θηρία, τα ψάρια και τα πουλιά» και είναι εμπνευσμένο από έναν μύθο, σύμφωνα με τον οποίο ο βασιλιάς Σολομώντας, με τη βοήθεια ενός δαχτυλιδιού, μπορούσε να επικοινωνεί με ολόκληρο το ζωικό βασίλειο. Ο Λόρεντζ ισχυριζόταν ότι δεν χρειαζόταν καν το μαγικό δαχτυλίδι για να μιλήσει μαζί τους. «Αρκεί να γνωρίζεις πώς σκέφτονται», συνήθιζε να λέει στους δύσπιστους. Φαίνεται ότι είμαστε σε καλό δρόμο. ■