Όλα ξεκίνησαν από μια μπαλίτσα. «Κόψε ένα κομμάτι πηλό που να χωράει στη χούφτα σου και προσπάθησε να του δώσεις στρογγυλό σχήμα, σαν να πλάθεις ένα κεφτεδάκι», ήταν η οδηγία του Αλέξανδρου. «Μετά, τοποθέτησε τον αντίχειρά σου στο κέντρο και άρχισε να πιέζεις με φορά προς τα έξω, ώστε να διευρύνεις την τρύπα. Πρόσεχε να στριφογυρίζεις τον πηλό, ώστε να είναι ομοιόμορφα τα τοιχώματα». Κάπως έτσι, σε λίγο, δίπλα στα εργαλεία που είχα στον πάγκο μου προστέθηκε ένα κομψό μπολάκι και λίγο αργότερα κάτι που έμοιαζε με πιατάκι. Αισθανόμουν ήδη μεγάλο ταλέντο στην κεραμική. Και γιατί όχι; Ό,τι έπιανα στα χέρια μου φαινόταν να διαθέτει άπειρες δυνατότητες να μετατραπεί σε ένα έργο τέχνης, μοναδικό όσο μια στιγμή στον χρόνο, όσο τα αποτυπώματα από τα ακροδάχτυλά μου στην επιφάνειά του.
Ο Αλέξανδρος Ντούρας είναι καλός δάσκαλος, ενθαρρυντικός, κεφάτος, μεταδίδει μια αίσθηση χαράς και απελευθέρωσης, παρότι δεν έχει ούτε χρόνο που ξεκίνησε τα μαθήματα στον Korkodilo, το εργαστήριό του, που λειτουργεί και ως «σχολείο». Απόφοιτος της Καλών Τεχνών, ο 25χρονος δημιουργός γνώρισε τον πηλό στο δεύτερο έτος της σχολής και δεν τον άφησε ποτέ. «Ένιωσα ότι μπορώ να κάνω τα πάντα με τον πηλό και αυτό με γοητεύει ακόμα και σήμερα», λέει. Τον καταλαβαίνω. Ενώ τον ακούω, συνεχίζω να πλάθω με αργές κινήσεις. Η αίσθηση είναι χαλαρωτική και εθιστική και από την παραμικρή κίνηση μπορεί να προκύψει το οτιδήποτε. Οι πιθανότητες να τα κάνω μαντάρα είναι φυσικά πολλές, αλλά αυτό δεν φαίνεται να πειράζει. «Ένας δημιουργός που ασχολείται με τον πηλό, ο οποίος είναι ένας ζωντανός οργανισμός που δεν μπορείς να τον ελέγξεις ολοκληρωτικά, πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι αυτό που φτιάχνει, επειδή έχει προσωπικότητα, μπορεί να μην πάει εκεί που έχει υπολογίσει ότι θα πάει, αλλά να καταλήξει κάπου αλλού», εξηγεί ο Αλέξανδρος. «Και θα πρέπει να μάθει να τη διαχειρίζεται αυτή τη διαδρομή του έργου. Μπορεί δηλαδή να βγει κάτι διαφορετικό από αυτό που έχει σκεφτεί ή σχεδιάσει, ή μπορεί να σπάσει ή να ραγίσει, όσο και να έχει ελέγξει τις συνθήκες. Άρα πρέπει να πεις αφήνομαι, όπου μπορώ το φτάνω και μπορεί και να σπάσει. Αυτό είναι το πιο σημαντικό μάθημα, ότι δεν έχεις τον έλεγχο και μπορεί να αποτύχεις στο τέλος».
Δαμάζοντας τον τροχό
Τα λόγια αυτά χρειάστηκε να τα θυμηθώ στην απόπειρά μου να εργαστώ με τον τροχό στο εργαστήριο του Γιάννη Μαμουτζή. Είναι δύσκολος ο τροχός, χρειάζεται ένα νέο επίπεδο αυτοελέγχου και συγκέντρωσης αυτή η απαιτητική συνεργασία ανάμεσα στο μέσο που χειρίζεσαι με το ένα πόδι και στα χέρια που παλεύουν να τιθασεύσουν ένα περιστρεφόμενο, ανυπάκουο κομμάτι πηλού που μοιάζει να διψά να πάρει ζωή και σχήμα. Και αντιστέκεται. Και υποτάσσεται – πρόσκαιρα. Και πάλι ξεγλιστρά, μέχρι τελικά να καταρρεύσει στα άπειρα χέρια μου, που δεν κατόρθωσαν να το ελέγξουν. «Παλιότερα προσπαθούσα να δαμάσω το υλικό, ώστε να κάνω μαζί του ακριβώς αυτό που είχα στο μυαλό μου», παραδέχεται ο Γιάννης, εξηγώντας μου πόσο σύνηθες είναι αυτό που μόλις συνέβη. «Όσο πέρναγε ο καιρός, υπήρξε από μέρους μου μια συνειδητοποίηση ότι απολαμβάνω να ακολουθώ το υλικό. Στο παρελθόν λοιπόν υπήρχε μια αγωνία για τελειότητα και απόλυτη εφαρμογή των ιδεών μου, ενώ τώρα αφήνομαι πολύ περισσότερο στη διαδικασία και στο ίδιο το υλικό».
Ο Γιάννης Μαμουτζής έχει ασχοληθεί με τη ζωγραφική και τη γλυπτική με πηλό. Μέχρι σήμερα έχει πραγματοποιήσει δύο ατομικές εκθέσεις και έχει συμμετάσχει σε ομαδικές εκθέσεις τέχνης και design στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Επέλεξε τον πηλό, λέει, γιατί είναι ένα πολύ εκφραστικό μέσο. «Είναι πολύ ιδιαίτερο υλικό, έχει πολλές εφαρμογές. Μου αρέσει η πλαστικότητά του, το ότι έχει τη δυνατότητα να είναι τόσο άμεσος στην αφή και το ότι διαφέρει πολύ σε όλα τα επίπεδα, δηλαδή στα χρώματα, στις υφές, στις φόρμες. Δεν είναι ένα υλικό που έχει πάντα την ίδια όψη, σου δίνει άπειρα αποτελέσματα». Η κεραμική για τον ίδιο είναι μέσο έκφρασης. Εδώ και περισσότερο από μία δεκαετία διατηρεί προσωπικό εργαστήριο, όπου υποδέχεται και τους μαθητές του για να τους μυήσει στα μυστικά του πηλού και να τους παρακολουθήσει με γνήσιο ενδιαφέρον να πλάθουν τα όνειρά τους σε διάφορα σχήματα. «Όταν μπήκα στην όλη διαδικασία, είδα ότι μου άρεσε πολύ. Είναι κάτι που σε αναζωογονεί και εσένα ως καλλιτέχνη, γιατί έχεις συνέχεια ανθρώπους γύρω σου που βλέπουν το υλικό με εντελώς άλλο τρόπο, φρέσκο, ενώ ταυτόχρονα δίνεις και λαμβάνεις, υπάρχει μια γόνιμη ανταλλαγή». Στους μαθητές του δεν δίνει οδηγίες ούτε κατευθύνσεις, απολαμβάνει να συνυπάρχει με ανθρώπους που έχει τις ίδιες αναζητήσεις: «Με ικανοποιεί όταν βρίσκω ανθρώπους να μοιραστώ την αγάπη μου για το υλικό», λέει, «γιατί είναι συνταξιδιώτες».
Από το εργαστηριο στο Instagram
Η αλήθεια είναι ότι το ενδιαφέρον για την κεραμική έχει αναβιώσει τα τελευταία χρόνια. «Παρότι η κεραμική χρησιμοποιούνταν στη βιομηχανία για δεκαετίες, δεν υπήρχαν υλικά φιλικά στο κοινό, οι πηλοί ράγιζαν εύκολα, δεν υπήρχε μεγάλη ποικιλία πηλών», θυμάται ο Γιάννης. «Όταν ήρθαν νέα είδη πηλού, πιο εύκολα στη χρήση, νέα χρώματα και τεχνικές, όταν οι δημιουργοί άρχισαν να ασχολούνται περισσότερο με αυτό το υλικό, οι καλλιτέχνες να υλοποιούν έργα, οι γκαλερί να παρουσιάζουν έργα κεραμιστών, η κεραμική τέχνη ήρθε στο προσκήνιο και αυξήθηκε και το ενδιαφέρον του κοινού. Και όλο αυτό συνδυάστηκε με μια έντονη παρουσία στο Instagram, όπου οι κεραμίστες έδειχναν τη δουλειά τους και τον τρόπο που εργάζονταν».
Η Μελίνα Ξενάκη είναι ενεργή στο Instagram, δημοφιλής όμως έγινε χάρη στη δουλειά της. Έργα της έχουν διατεθεί στο πωλητήριο του Μουσείου Μπενάκη και του Βρετανικού Μουσείου, έχουν παρουσιαστεί στην Εβδομάδα Desing στο Παρίσι και στο Μιλάνο και έχει συμμετάσχει σε δεκάδες craft faires σε όλη την Αγγλία, όπου έμενε και εργαζόταν μέχρι και τον Δεκέμβριο του 2019.
Η γνωριμία της με τον πηλό έγινε κατά τύχη, στη διάρκεια των σπουδών της στα κινούμενα σχέδια στο Πανεπιστήμιο του Φάρναμ. Έχοντας ήδη μετανιώσει για την επιλογή αντικειμένου που είχε κάνει, καθώς ένιωθε ότι δεν εκφραζόταν, έτυχε να επισκεφθεί την αδερφή ενός φίλου της, φοιτήτρια στο τμήμα κεραμικής του ίδιου πανεπιστημίου, την ώρα που εργαζόταν. «Μου έδωσε ένα κομμάτι πορσελάνη. Με το που το πίεσα, σκέφτηκα ότι η αίσθηση ήταν πολύ ωραία. Νιώθεις –θα το ένιωσες κι εσύ– ότι σου προσφέρει μια ψυχολογική ανακούφιση», λέει. Μεταπήδησε στο τμήμα κεραμικής, από όπου αποφοίτησε, και έγινε δεκτή για μεταπτυχιακό στο φημισμένο Royal College of Art στο Λονδίνο. Θεωρεί ότι η αναβίωση της αγάπης για την κεραμική οφείλεται και στο γεγονός ότι καλλιτέχνες που κινούνταν αποκλειστικά στον χώρο των καλών τεχνών αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν τον πηλό ως μέσο, και αυτό κατέληξε να φέρει το κοινό σε επαφή με τις δυνατότητες του πηλού και τελικά με τον κόσμο της τέχνης. Γιατί όμως έγινε τόσο δημοφιλής ο πηλός; «Σε αυτή την εποχή που κυριαρχεί το ψηφιακό, η εικόνα, το δισδιάστατο, νομίζω ότι το σώμα μας διψάει για μια τέτοια σωματική εμπειρία, για να αγγίξουμε κάτι, για να έχουμε το ερέθισμα της υφής. Δεν μπορείς να το βιώσεις αυτό από την εικόνα, δεν χορταίνει το σώμα σου». Το βλέπει αυτό και στις μαθήτριες και στους μαθητές της – έκανε διαδικτυακά μαθήματα από τον Ιανουάριο έως τον Απρίλιο στην Ελλάδα, ενώ στο παρελθόν σύστησε την τέχνη της κεραμικής σε άνδρες με ψυχικά νοσήματα στις φυλακές του Λονδίνου, στους ασθενείς ενός ψυχιατρικού νοσοκομείου και σε μαθητές Δημοτικού σε ένα ελληνικό σχολείο της βρετανικής πρωτεύουσας. «Η κεραμική δεσμεύει το σώμα», λέει. «Οι άνθρωποι αγαπούν σε αυτήν τη σωματικότητα, την επαφή με το υλικό, το πόσο εύπλαστο είναι, το πόσο ανταποκρίνεται στο άγγιγμά τους, το ότι για λίγες ώρες που διαρκεί ένα μάθημα η σκέψη τους είναι στο παρόν», πιστεύει η Μελίνα. «Το κλειδί νομίζω είναι ότι δημιουργείς κάτι που έχει τρεις διαστάσεις, άρα είσαι ένας μικρός Θεός· παίρνεις λίγο χώμα και νερό και δημιουργείς ζωή», αποπειράται μια εξήγηση για τη δημοφιλία της κεραμικής ο Αλέξανδρος Ντούρας.
Το μάθημα έχει σχεδόν τελειώσει. «Τώρα σκέψου πώς θα υπογράψεις τα έργα σου», με προτρέπει ο Αλέξανδρος. «Πιάσε το με προσοχή, σαν να είναι ο έρωτάς σου, είναι ακόμα μαλακό, ευαίσθητο». Το υπογράφω, το αφήνω με προσοχή πάνω στον πάγκο. Ξέρω ότι θα χρειαστεί μέρες για να στεγνώσει, μετά θα ψηθεί περίπου στους 1.000ºC και θα με περιμένει. Καθώς τον αποχαιρετώ, σκέφτομαι κάτι που είπε ο σπουδαίος Βρετανός κεραμίστας Μπέρναρντ Λιτς: «Ο κεραμίστας είναι ένας ολόκληρος άνθρωπος, χρησιμοποιεί το μυαλό του, την καρδιά του και τα χέρια του».
Info:
- Ο Αλέξανδρος Ντούρας εργάζεται αυτή την εποχή σε ένα νέο έργο που θα εκτεθεί τον Οκτώβριο στο πλαίσιο της Μπιενάλε της Αθήνας. korkodilosathens.com
- Μερικές από τις δημιουργίες του Γιάννη Μαμουτζή μπορεί να δει κανείς στο mamoutzis.com.
- Η Μελίνα Ξενάκη ολοκληρώνει τη σειρά των underplates που ετοιμάζει για το νέο εστιατόριο του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και πρόκειται να συμμετάσχει στη Διεθνή Έκθεση της Ομάδας «Κεραμέων Ίχνη» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Ολυμπίας, τον Ιούνιο, και στην Έκθεση «Αιγαίο» στην γκαλερί Mon Coin.