Όσο καιρό τα γυμναστήρια ήταν κλειστά, ψάχναμε μανιωδώς τρόπους να γυμναστούμε, τρόπους να μη χάσουμε την ελπίδα ότι το σώμα μας θα συνέχιζε να μας στηρίζει. Κι ότι αυτό που βλέπαμε στα καθημερινά Ζoom –απαθές πρόσωπο, λαιμός που έχει ξεχάσει να συστρέφεται– είναι μόνο η μισή αλήθεια. Δοκιμάσαμε τα πάντα: γιόγκα, HIIT, τάι τσι, The Class, crossfit, τρέξιμο, διαλογισμό, αεροβική.
Πέσαμε στους Fighting Monkey (FM) σχεδόν τυχαία, αν το τυχαίο είναι ο τρόπος που βρίσκει το σύμπαν για να εμφανίσει κάτι σπουδαίο στη ζωή σου. Διαβάζοντας γι’ αυτούς χωρίς να τους ξέρουμε, καταλάβαμε ότι επρόκειτο για έναν συνδυασμό σύγχρονου χορού, πολεμικών τεχνών, ακροβατικών, πειθαρχίας και αυτοσχεδιασμού. Ήταν –όπως διαπιστώσαμε– πολύ περισσότερα: μια γυμναστική του σώματος και του μυαλού εναντίον της δυσκαμψίας. Και μια αλλαγή παραδείγματος: στα διαδικτυακά μαθήματά τους αναζητούσαν και πρόσφεραν, μέσα από την κίνηση, τη συνείδηση του σώματος με σεβασμό στις δυνατότητές του και την αυτογνωσία χωρίς την τυπολατρία της παραδοσιακής φόρμας, αλλά με πίστη στη συσσωρευμένη ανθρώπινη εμπειρία.
Αρχίσαμε με έναν κύκλο δέκα μαθημάτων και αυτό ήταν, κολλήσαμε. Ο Γιόζεφ Φρούσεκ και η Λίντα Καπετανέα έγιναν μέρος της καθημερινότητάς μας: οι φωνές τους στο σαλόνι μας, κάθε πρωί στις 9.30 ακριβώς, υπό τη συνοδεία της πιο ξεσηκωτικής μουσικής (Guts, Florence and the Machine, Eminem Feat), έδιναν στις ημέρες και στις εβδομάδες της καραντίνας ρυθμό, σκοπό κι ένα παράξενο, στωικό χιούμορ που θύμιζε άσκηση επιβίωσης και μάθημα πρακτικής φιλοσοφίας. Οι δυο τους ίδρυσαν τους FM το 2002. Εκείνος είχε ολοκληρώσει το διδακτορικό του με θέμα «Φωνή και Κίνηση» στο Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας και είχε ήδη αρχίσει να ασχολείται με τις πολεμικές τέχνες και την κινεζική ιατρική. Εκείνη είχε σπουδάσει σύγχρονο χορό και είχε αρχίσει να εκπαιδεύει καλλιτέχνες και αθλητές. Η πρακτική τους επικεντρώνεται στην ανθρώπινη κίνηση και στη βιώσιμη γήρανση και τη διδάσκουν σε σχολές ανά τον κόσμο. Η άλλη τους πλευρά, η διεθνής ομάδα χορού Rootless Root, ξεκίνησε το 2006 στην Αθήνα. Από τότε έχουν δημιουργήσει 27 έργα – σόλι, κινητικές εγκαταστάσεις, μεσαίας και μεγάλης κλίμακας παραστάσεις, τα οποία έχουν παρουσιάσει σε όλο τον κόσμο, σε διάφορες σκηνές και φεστιβάλ. Έχουν συνεργαστεί με τον Akram Khan στο χορευτικό του σόλο DESH, καθώς και με τη Staadsteater Kassel Dance Company, τους DOT504, την Helsinki Dance Company, το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου και το Μπαλέτο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
Πώς να τους περιγράψουμε; Επιφανειακά ο Γιόζεφ θυμίζει ζεν μάστερ, ξυλουργό, κυνηγό κεντροευρωπαϊκών παραμυθιών. Η Λίντα είναι πιο γήινη και χορευτική, σοφή μητέρα, κορίτσι με μακριά μαύρα μαλλιά και σώμα αλόγου. Οι δυο τους ενσαρκώνουν ιδανικά τις ανδρικές και γυναικείες ποιότητες, το αρχέγονο ανδρόγυνο του πλατωνικού Συμποσίου. Το μάθημά τους, η ακρίβεια των οδηγιών τους, δεν περιγράφεται εύκολα: η Λίντα λέει «κάμψη του αυχένα προς τα πίσω ως το σημείο που μπορείτε να αναπνέετε και να μιλάτε». Ο Γιόζεφ λέει ότι ο διαλογισμός ξεκίνησε από τις κινήσεις του κυνηγού που ελαφροπατάει για να εξασφαλίσει τροφή – δεν χρειάζεται να κοιτάζεις τον τοίχο ακίνητος, καλύτερα να διαλογίζεσαι παρατηρώντας πώς παίζουν τα παιδιά στην παιδική χαρά. Όλα είναι θέμα ρυθμού: πας για μανιτάρια την ώρα που βγαίνουν οι τίγρεις;
Αποδίδοντας την ίδια σημασία στην κίνηση και στην ακινησία, στον ρυθμό, στους διαγώνιους άξονες, στην ενεργοποίηση του θώρακα ή του μεγάλου δαχτύλου στο πόδι, οι FM αντιμετωπίζουν το σώμα ως θαυματουργή μηχανή που μας μαθαίνει να επιβιώνουμε και να μεγαλώνουμε με χάρη και επιείκεια. Τους συναντήσαμε ένα απόγευμα στο καφέ της γειτονιάς τους, στη Νέα Φιλαδέλφεια. Η Λίντα και ο Γιόζεφ ήρθαν μαζί με τα δυο παιδιά τους, που ζωγράφιζαν ή έπαιζαν στα κινητά τους στο διπλανό τραπέζι. Και ξαφνικά από δάσκαλοι μιας επαναστατικής μεθόδου μεταμορφώθηκαν στην επιτομή της πυρηνικής οικογένειας, χωρίς να χάσουν όμως τίποτα από τη γοητεία τους, την αναζωογονητική ελευθερία με την οποία προσεγγίζουν τη ζωή και την τέχνη.
Σε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες αρχές σας, το earthquake architecture (την αρχιτεκτονική του σεισμού), ασχολείστε με το λύσιμο του σώματος, ένα αυτοσχεδιαστικό τρέμουλο του κορμού και των ποδιών που εκτονώνεται με μια εκρηκτική ανοδική κίνηση. Είναι και μια μεταφορά για το πώς πρέπει να προετοιμαζόμαστε για τις κρίσεις τόσο στην τέχνη όσο και στη ζωή μας;
Γ. Φ.: Υγεία δεν σημαίνει απουσία ασθένειας. Η ιδέα της άσκησης, του fitness, έχει διαστραφεί εντελώς σήμερα. Αυτό που προσφέρουμε εμείς είναι η ικανότητα να παρατηρείς τις αλλαγές στον χρόνο και στο περιβάλλον και τον τρόπο που επιδρούν στο σώμα. Όσο μεγαλώνουμε, χρειαζόμαστε οικονομία κινήσεων και μοτίβων, όχι ομογενοποίηση. Η μονοτονία είναι ό,τι χειρότερο για το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Με την earthquake architecture προσφέρουμε και τη δυνατότητα ενσυναίσθησης, τη διάσταση της νοηματοδοτημένης επικοινωνίας – αν είσαι αθλητής ή ζωγράφος, έχει αξία και σημασία να επικοινωνείς καλύτερα, γι’ αυτό και στην ενότητα zero forms που δουλεύουμε μαζί με τη Λίντα υπάρχει αλληλεπίδραση.
Λ. Κ.: Και περνάμε από τη μία μορφή άσκησης στην άλλη. Mερικές φορές μάς λένε οι χορευτές μας «νομίζω ότι σείεται το μυαλό μου», αλλά αυτό ακριβώς μας ενδιαφέρει, να προετοιμάζουμε το σώμα για τους δύσκολους καιρούς, να το διατηρούμε υγιές, παρότι μεγαλώνουμε, κάνουμε παιδιά, αλλάζουμε. Υπάρχει τρόπος να προετοιμαζόμαστε για τις δυσκολίες χωρίς να καταπονούμε το σώμα. Πρέπει να το προκαλούμε όμως, να διαπιστώνουμε αν αντέχει το σοκ. Κυρίως στους γοφούς, στα ισχία, στα γόνατα. Πρέπει να διανέμεις το στρες σε όλες τις αρθρώσεις. Και βέβαια δεν θέλω να γίνεις σαν εμένα, αλλά να δουλέψεις με το σώμα που διαθέτεις.
Γ. Φ.: Ναι, το 95% των γονιδίων μας είναι οδηγίες χρήσης, τα πάντα εξαρτώνται από το πώς χρησιμοποιούμε το γονιδίωμά μας, σε τι εκθέτουμε τα γονίδιά μας, τι θα κάνουμε με το παρελθόν μας, με την προσωπική μας ιστορία. Όταν ο πατέρας μου αρρώστησε με καρκίνο, βλέπαμε μαζί ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή και τον θάνατο των μελισσών, ξαφνικά σηκώνεται από τον καναπέ και επιστρέφει σε τρεις ώρες με διάφορα βιβλία για τις μέλισσες παραμάσχαλα κι αρχίζει να φτιάχνει μελίσσια. Του συνέβαινε κάτι τραγικό, αλλά ήταν ακόμη σε θέση να υποστηρίζει τη ζωή, να αγαπάει τη ζωή. Σκέφτεσαι: αν συνεχίσω έτσι, δεν θα πάνε καλά τα πράγματα, έχω τα γνωστικά εργαλεία για να αλλάξω την κατάστασή μου, αλλά θα το κάνω; Είμαι αποφασισμένος να διορθώσω το λάθος; Και τελικά μπορώ ακόμη να σχεδιάσω ένα καλύτερο μέλλον; Αν δεν μπορώ να φέρω στη ζωή μου αυτό που μαθαίνω στην πρακτική μου, τότε για ποιον λόγο ασκούμαι; Το παρελθόν είναι γραμμένο στα κύτταρά μας. Το είδαμε με λεπτομέρεια αυτό όταν ζητήσαμε μια μέρα στους χορευτές μας να σταθούν μία ολόκληρη ώρα όρθιοι, χωρίς την παραμικρή κίνηση, ύστερα παίξαμε αυτή την ώρα σε γρήγορη κίνηση και είδαμε όλα τα μπλοκαρίσματα, επειδή η ακινησία είναι ένας άσχημος καθρέφτης. Όταν κινούμαστε, είμαστε άπληστοι, δυνατοί, εστιασμένοι στο μετρήσιμο, στην επίδοση. Αλλά την ιστορία του σώματος τη βλέπεις στην υποτιθέμενη ακινησία, σε αυτές τις απειροελάχιστες αθέατες κινήσεις. Στη δυνατότητα να αντιλαμβάνεσαι το περιβάλλον, να είσαι μέρος του. Είναι αυτό που διηγούνταν ο Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας με δύο μικρά ψάρια που κολυμπούσαν κι ένα μεγάλο που ερχόταν από την αντίθετη κατεύθυνση και τους λέει: «Καλημέρα, παιδιά, πώς είναι το νερό σήμερα;». Και τα ψαράκια κοιτάζονται και αναρωτιούνται: «Ποιο νερό;»
Το όνομα που διαλέξατε για την πρώτη σας ομάδα, Rootless roots, έχει πολύ ενδιαφέροντα συμφραζόμενα για το ταξίδι και την περιπλάνηση, το ξερίζωμα, αλλά και την οικογένεια, την αλλαγή του νοήματος του ταξιδιού όταν δεν ταξιδεύεις πια μόνος σου…
Λ. Κ.: Γνωριστήκαμε με τον Γιόζεφ το 2002 στην ομάδα Ultima Vez του Wim Vandekeybus, μείναμε τέσσερα χρόνια εκεί, κάναμε και οι δυο ένα μεγάλο παράλληλο πέρασμα στις ζωές μας από τον χώρο των σπορ στην τέχνη. Ο Γιόζεφ είναι ψηλός και πολύ δυνατός, κανένα κορίτσι δεν ήθελε να χορέψει μαζί του, και τότε ο Wim είπε: «Να του δώσουμε τη Λίντα, που είναι δυνατή». Κάπως έτσι ξεκίνησε. Κι όταν αποφασίσαμε να παντρευτούμε, εγώ δεν ήθελα να ζήσω στις Βρυξέλλες, όλοι οι καλλιτέχνες ήθελαν να βρίσκονται στην κεντρική Ευρώπη εκείνο τον καιρό, εγώ εκείνο τον Αύγουστο ήθελα να γυρίσω και να γεννήσω στην Ελλάδα.
Γ. Φ.: Και μετά επιλέξαμε να ζήσουμε στην Ελλάδα, επειδή όταν ζεις στην περιφέρεια, ζεις στο momentum, στα όρια και κυρίως σου επιτρέπεται να αποτύχεις, κάτι που δεν είναι εύκολο στις μητροπόλεις. Στην περιφέρεια όμως μπορείς να ζήσεις μια παρατεταμένη παιδική ηλικία, ειδικά αν δεν εξαρτάσαι από το μέρος όπου ζεις. Πολλοί νομίζουν ότι μένουμε κάπου αλλού και, παρότι έχουμε ταξιδέψει και δουλέψει παντού, από τη Χαβάη ως την Ασία, επιστρέφουμε πάντα σε μια υπέροχη χώρα. Το συνειδητοποιήσαμε ακόμη καλύτερα τον τελευταίο χρόνο, που δεν μπορούσαμε να ταξιδέψουμε. Μερικές φορές νοσταλγώ τα βουνά της Σλοβακίας, αλλά, όταν ξυπνάς στην Αθήνα από τις ακτίνες του ήλιου, μπορείς να αντέξεις τα πάντα.
Και το ζευγάρι σε όλα αυτά; Η ιδέα του ζευγαριού; Της οικογένειας; Του περιπλανώμενου θιάσου;
Θεωρείται όλο και πιο παράξενο στην εποχή μας να μην εγκαταλείπεις το ζευγάρι, να μην παραιτείσαι, να δουλεύεις με τον άλλο παρά τις δυσκολίες. Όταν αποφασίσαμε να κάνουμε οικογένεια, ξέραμε ότι θα ζούσαμε αλλιώς, δεν θα μπορούσαμε να πάμε το βράδυ για ποτό και ψιλοκουβέντα με τους διοργανωτές των φεστιβάλ. Ούτε θα πραγματοποιούσαμε τον ίδιο αριθμό παραστάσεων αν κάναμε οικογένεια και μεγαλώναμε τα παιδιά μας. Αλλά δεν είναι και το τέλος του κόσμου. Κάνουμε αυτό που πρέπει να κάνουμε και δεν το μετανιώνουμε. Κάθε κρίση φέρνει μαζί της και εργαλεία διαχείρισης της κρίσης. Ακόμη και νευροφυσιολογικά να το δεις, αλλάζουν οι χάρτες του εγκεφάλου μας, αλλάζουν οι ιδέες μας καθώς μεγαλώνουμε. Και πρέπει να είμαστε εύκαμπτοι όχι μόνο στο σώμα, αλλά και στην αλλαγή απόψεων.
Ξεκινήσατε και οι δυο σας από τον πρωταθλητισμό. Πώς αναθεωρείτε τη στάση σας απέναντι στην κοινωνία της επίδοσης μεγαλώνοντας; Είναι ο πρωταθλητισμός το αντίθετο της διαδικασίας της γήρανσης;
Λ. Κ.: Αποδεχόμαστε τη διαδικασία της γήρανσης. Είμαι 47 χρονών και μου αρέσει ακόμη να χορεύω. Αν όμως προσπαθούσα να χορέψω σαν μια νέα χορεύτρια, τότε θα άφηνα ανεκμετάλλευτη την εμπειρία μου τόσων χρόνων. Πρέπει να δεχτείς πως μεγαλώνεις, να προσαρμοστείς. Καμιά φορά λέω στον Γιόζεφ αν ποτέ δεν με αντέχει η σκηνή, αν δεν φαίνεται φυσικό και απαραίτητο, θέλω να μου το πει.
Γ. Φ.: Μα είναι πολύ ενδιαφέρων ο φυσικός τρόπος με τον οποίο εξασθενεί το σώμα. Το θέμα είναι να παρατηρείς τις αλλαγές χωρίς να εξαντλείς τα κύτταρά σου, να δουλεύεις δημιουργικά γύρω από το εμπόδιο και να μην ακολουθείς αυτό που πιστεύει η κοινωνία για το γήρας. Τι ζητάνε τα κύτταρά μας; Όρια, κίνηση και εκδοχές οικονομίας της κίνησης, ανταπόκριση στις αλλαγές, μεταβολισμό (που είναι διαχείριση της ενέργειας), χώνευση, αφόδευση. Αν δούμε το κυτταρικό υλικό ως μεταφορά για τις μεταβάσεις στη ζωή μας, έχουμε όλες τις οδηγίες κωδικοποιημένες. Αν κοιτάξουμε τα παιδιά, τις δικές τους κινητικές δυνατότητες, τότε μπορούμε να προεκτείνουμε την παιδική μας ηλικία μέσω του παιχνιδιού, να αλλάξουμε ακόμη και το νόημα του επιτεύγματος. Παίρνεις έναν αλπινιστή, τον ξαναφέρνεις στους πρόποδες του βουνού και του θυμίζεις πως από εκεί μπορεί να ξεκινήσει και πάλι τις εξερευνήσεις του και να συνεχίσει να παίζει και να μαθαίνει. Η κοινωνία θεωρεί ότι πρέπει να σοβαρέψεις μεγαλώνοντας, όμως μόνο το παιχνίδι σε κρατάει δημιουργικό. Όπως ένα κοράκι που μαθαίνει με το ράμφος του να σκάβει ή να λύνει ένα σχοινί με υπομονή, επειδή πέρασε πολύ καιρό εξερευνώντας και παίζοντας. Μια δημιουργική άσκηση που βάζουμε στους μαθητές μας είναι να γράψουν σε ένα χαρτί ποιες δραστηριότητες θα εύχονταν να αποπερατώνουν τα παιδιά τους. Να ξέρουν πώς να τρίψουν δυο πέτρες για να βγάλουν φωτιά; Να μάθουν καλλιγραφία; Έχουμε ξεχάσει τη χειρωναξία.
Στα μαθήματά σας πρεσβεύετε έναν συνδυασμό πειθαρχίας και αυτοσχεδιασμού. Η συγγραφέας Μαργαρίτα Καραπάνου έλεγε «να ιππεύεις ένα άγριο άλογο, αλλά να του φοράς και χαλινάρι». Είναι αυτό το νόημα κάθε καλλιτεχνικής πράξης;
Λ. Κ.: Ναι, επειδή όταν αυτοσχεδιάζω δεν είμαι ελεύθερη. Κι όταν είμαι ελεύθερη, χρειάζομαι πέτρες πάνω στις οποίες να βαδίζω σταθερά. Ξεκινάμε κάθε πρωί το μάθημα, τη δουλειά, την ίδια ώρα. Εμείς θέτουμε τα όρια. Το ζήτημα είναι να δουλεύεις υπό περιορισμό. Στο Stones and Bones [σ.σ.: η νέα χορογραφία τους, σε παραγωγή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση] επρόκειτο να δουλέψουμε με υλικό που να θυμίζει μάρμαρο, αλλά επιμείναμε να φέρουμε στη σκηνή ένα κομμάτι μάρμαρο που ζύγιζε τριακόσια κιλά. Ορισμένοι δεν το καταλάβαιναν, έλεγαν «γιατί δεν κάνετε απλώς σαν να ζυγίζει τριακόσια κιλά;». Η απάντηση είναι ότι το αληθινό μάρμαρο, το ασήκωτο μάρμαρο, επιδρά αλλιώς στο σώμα. Μερικές φορές η λύση είναι να επιλέγεις δρόμους που οδηγούν στην αποτυχία, σε αυτό που οι άλλοι θεωρούν αποτυχία.
➔ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΜΑΤΑ
Η Λίντα Καπετανέα είναι η καλλιτεχνική διευθύντρια του Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας από το 2018. Πέρυσι, εν μέσω πανδημίας, ήταν από τα ελάχιστα φεστιβάλ παγκοσμίως που κατάφεραν να παρουσιάσουν ένα πλήρες πρόγραμμα στο κοινό με συνθήκες απόλυτης ασφάλειας, κρατώντας τον χορό ζωντανό σε μια εποχή που η τέχνη και η ανθρώπινη επαφή πλήττονταν βαθύτατα. Φέτος το φεστιβάλ, με τίτλο Σε κίνηση. Διαρκώς σε κίνηση. Μαζί; Ή μόνοι; επιστρέφει στις 16-25 Ιουλίου ακόμη πιο φιλόδοξα: 31 παραγωγές, 18 χορευτικές ομάδες από το εξωτερικό, 3 παγκόσμιες πρεμιέρες αλλά και σεμινάρια χορού για επαγγελματίες, προγράμματα και εργαστήρια χορού για τους κατοίκους και τους επισκέπτες της Καλαμάτας, με έμφαση στις μικρές και μεγάλες ηλικίες. «Σε ένα σεμινάριο για όλη την οικογένεια στην Ισπανία», θυμάται η Καπετανέα, «συνειδητοποιήσαμε ότι δεν ακουμπάμε τα παιδιά μας. Στην Καλαμάτα φέραμε τη σκηνή στην πλατεία και προσφέρουμε από την πρώτη χρονιά μισή ώρα χορό για όλους. Δεν ξέρεις, μπορεί κάποιο παιδάκι να πει μεθαύριο “μου αρέσει, αυτό θέλω να κάνω στη ζωή μου”». Το Stones and Bones, το τελευταίο έργο των Rootless Root, θα παρουσιαστεί στο φεστιβάλ στην πρώτη διά ζώσης πρεμιέρα του. Είναι ο χορευτικός άθλος τεσσάρων γυναικών –ανάμεσά τους και η Καπετανέα– που μοιάζει να ενσαρκώνει τις απόψεις του Φρούσεκ για το θέατρο («Το θέατρο», λέει, «είναι μια μεταφορά για τη δημιουργία ενός σύμπαντος που δεν υπήρχε πριν»). Και πράγματι, μεταφερόμαστε στην αυγή των πολιτισμών, στις αρχές μιας μυθικής τιτάνιας μητριαρχίας, που θα μπορούσε να είναι και μια πρόβα τζενεράλε για τη ζωή που θα ζούσαμε αν οι γυναίκες πίστευαν στις δυνατότητες του σώματος και της διευρυμένης συλλογικής τους συνείδησης.