«Εμείς σας ευχαριστούμε». Στην αρχή νόμιζα ότι ήταν περισσότερο αβροφροσύνη και καλοί τρόποι. Αλλά όσο περνούσε η ώρα, κι επειδή ήμασταν πια τόσο λίγοι στην απεραντοσύνη του Ιερού Βράχου, είχα διαρκώς την ευκαιρία να πιάνω την κουβέντα με ανθρώπους από την ομάδα του Dior. Και τότε κατάλαβα. Κάθε φορά που εξέφραζα στους συνομιλητές μου τον ενθουσιασμό μου για την επιλογή της Ελλάδας για την παρουσίαση της συλλογής Cruise 2022 από τον γαλλικό οίκο, άπαντες έσπευδαν σχεδόν ακαριαία να με διακόψουν. Ευγενικά μεν, αποφασισμένα δε. «ΕΜΕΙΣ σας ευχαριστούμε». Και το βλέμμα τους εξέπεμπε μαζί ειλικρίνεια και ευγνωμοσύνη καθώς καρφωνόταν στα μάτια μου και μετά περιπλανιόταν στις μαγικές εικόνες που ξετυλίγονταν αφύσικα φυσικά μπροστά μας, με πρωταγωνιστές τα αιώνια μνημεία της Ακρόπολης λουσμένα στο πιο γλυκό καλοκαιρινό φως που μπορώ να θυμηθώ εδώ και χρόνια.
©MYRTO PAPADOPOULOS
Ήμασταν ευλογημένοι και το ξέραμε. Το ήξεραν περισσότερο οι φιλοξενούμενοί μας, που δεν έχουν τη δική μας τύχη: να βγουν από το σπίτι τους και σε λίγη ώρα να βρίσκονται στην Ακρόπολη. Το συνειδητοποιούσα τις πέντε, σχεδόν, ώρες που πέρασα μαζί τους εκείνο το μοναδικό απόγευμα της 18ης Ιουνίου, ως ένας από τους ελάχιστους μάρτυρες της αναβίωσης της ιστορικής φωτογράφισης του 1951 στον Ιερό Βράχο, όταν οκτώ μοντέλα πόζαραν στον φακό του Jean-Pierre Pedrazzini με ισάριθμα φορέματα του Christian Dior για λογαριασμό του γαλλικού περιοδικού Paris Match.
Δωρεάν διαφήμιση
Η ιστορία θα ξαναγραφόταν 70 χρόνια μετά, σε μια μεταμορφωμένη Αθήνα, σε έναν μεταμορφωμένο κόσμο. Σταθερά σημεία αναφοράς ο Παρθενώνας και ο οίκος Dior. Είχε προηγηθεί 20 ώρες νωρίτερα η παρουσίαση της συλλογής Dior Cruise 2022 στο Παναθηναϊκό Στάδιο, ένα εμπνευσμένο, ονειρικό ταξίδι στις οικουμενικές αρχαιοελληνικές ρίζες, που κατέκλυσε με Ελλάδα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε κάθε γωνιά του πλανήτη, επιδραστικές ιστοσελίδες, εκδόσεις υψηλού κύρους.
Για να αντιληφθούμε τα μεγέθη, το περιεχόμενο που είχε ανέβει στα social media του γαλλικού οίκου με υλικό μόλις πέντε ημερών αποκλειστικά από το σόου στο Καλλιμάρμαρο μετρούσε μέχρι την Τετάρτη περισσότερα από 85 εκατομμύρια views (!). Στον αστρονομικό αυτό αριθμό δεν συμπεριλαμβάνονται ούτε τα views από το υπόλοιπο «ελληνικό» περιεχόμενο του οίκου, πλην του live show, ούτε τα 165 εκατομμύρια likes στις εν λόγω προβολές. Δεν χρειάζεται να είμαστε γκουρού των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για να αντιληφθούμε την απολύτως δωρεάν διαφήμιση της χώρας, και μάλιστα μέσα από έναν διεθνή φορέα υψηλού κύρους, με τεράστια επιρροή στα πλέον δυναμικά κοινά σε όλο τον κόσμο.
Αυτό που συνέβη τις δύο ημέρες που «έτρεξαν» τα βασικά γεγονότα της παρουσίας του Dior στην Αθήνα δεν έχει προηγούμενο σε σχέση με οτιδήποτε ανάλογο έχουμε ζήσει στην Ελλάδα· τόσο η παρουσίαση στο Καλλιμάρμαρο όσο και η αναβίωση της φωτογράφισης του 1951 στην Ακρόπολη εκτυλίχθηκαν σε ένα απολύτως υπερδικτυωμένο περιβάλλον όπου φωτογραφίες, εικόνες, δηλώσεις ταξιδεύουν με απίστευτη ταχύτητα από τη μία άκρη του κόσμου στην άλλη. Στην πραγματικότητα η επιλογή του Dior να παρουσιάσει τη νέα του συλλογή στην Αθήνα όχι μόνο διαφήμισε τη χώρα, αλλά και απέφερε άμεσα έσοδα στο ελληνικό κράτος που ξεπέρασαν τις 700.000 ευρώ, υπολογίζοντας αποκλειστικά τις άδειες φωτογράφισης σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία. Γιατί δεν μιλάμε μόνο για το Καλλιμάρμαρο και την Ακρόπολη. Φωτογραφίσεις και βιντεοσκοπήσεις πραγματοποιήθηκαν επίσης στην Αρχαία Αγορά, στο Ηρώδειο, στον ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο και στον ναό του Διός στη Νεμέα. Για τις ανάγκες του πρότζεκτ η καλλιτεχνική διευθύντρια του οίκου Dior, Μαρία Γκράτσια Κιούρι, χρειάστηκε να έχει πρόσβαση στην Κνωσό, στο Μουσείο Ηρακλείου, στο Ακρωτήρι στη Σαντορίνη, στους Δελφούς και στην Ελευσίνα. Η διαπραγμάτευση ανάμεσα στον γαλλικό οίκο και στο Υπουργείο Πολιτισμού βασίστηκε, πέρα από τον επίσημο «τιμοκατάλογο» για ανάλογες άδειες, και στα απολεσθέντα έσοδα από τη δέσμευση των χώρων. Για παράδειγμα, το πρόωρο κλείσιμο του αρχαιολογικού χώρου της Ακρόπολης για τις ανάγκες της εμβληματικής φωτογράφισης το απόγευμα της 18ης Ιουνίου (από τις 5 μέχρι τις 8 το βράδυ) κόστισε στους Γάλλους περισσότερα από 200.000 ευρώ, με βάση τα αντίστοιχα έσοδα του 2019.
Το παρασκήνιο
Αλλά πώς φθάσαμε στην αναβίωση της θρυλικής λήψης του 1951; Πώς φθάσαμε στο σημείο η καλλιτεχνική διευθύντρια του Dior να παρακολουθεί εκστατική μαζί με την κόρη της Ρακέλε τα λεπτεπίλεπτα, αιθέρια μοντέλα, ντυμένα στους μίνιμαλ, πάλλευκους, εκθαμβωτικούς «χιτώνες» τους, να γίνονται ένα με τα απαράμιλλης ομορφιάς μνημεία της Ακρόπολης;
Πάντως, ο Olivier Bialobos, διευθυντής επικοινωνίας του οίκου Christian Dior, δεν συμφωνεί τόσο πολύ με τη λέξη «αναβίωση» για το αισθητικό υπερθέαμα που ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια μας. «Θα έλεγα ότι είναι ένα νέο βλέμμα πάνω σε μια ιστορική φωτογραφία. Σίγουρα δεν προσπαθήσαμε να κάνουμε μια αναπαράσταση του 1951». Η πρώτη επίσημη βολιδοσκόπηση έγινε τον Ιανουάριο, με την αλλαγή της χρονιάς. Το αρχικό αίτημα από την πλευρά του οίκου Christian Dior ήταν να πραγματοποιηθεί στην Ακρόπολη το ντεφιλέ που τελικά είδαμε στο Καλλιμάρμαρο.
Σύμφωνα με το ρεπορτάζ μας, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη αρνήθηκε αμέσως. Οι λόγοι δεν ήταν αποκλειστικά ηθικού περιεχομένου, γιατί εκτός όλων των άλλων θα δημιουργούσε ένα προηγούμενο το οποίο θα έκανε ακόμα πιο δύσκολη τη διαχείριση ανάλογων αιτημάτων στο μέλλον. Αν υποθέσουμε ότι το Υπουργείο Πολιτισμού συναινούσε στη γαλλική πρόταση, ο Ιερός Βράχος δεν θα μπορούσε να αντέξει το τεχνικό «βάρος» μιας τόσο απαιτητικής εκδήλωσης. Για παράδειγμα, πού θα στηνόταν και πώς θα έπαιζε η ζωντανή ορχήστρα, πού θα χωρούσαν οι δημοσιογράφοι και οι προσκεκλημένοι; Το θέμα δεν ήταν λοιπόν μόνο ηθικής τάξεως, αλλά και απολύτως πρακτικό. Η αντιπρόταση εκ μέρους του Υπουργείου Πολιτισμού ήταν να αξιοποιηθούν η Αρχαία Αγορά και ο ναός του Ηφαίστου. Τελικά το μέγεθος του εγχειρήματος υπαγόρευσε έναν χώρο του μεγέθους του Παναθηναϊκού Σταδίου. Η αναβίωση της εμβληματικής φωτογράφισης του 1951 μπήκε στο κάδρο μόνο κατά την τρίτη συνάντηση των δύο πλευρών. «Ήταν κάτι που θα μπορούσαμε να αντέξουμε», θυμούνται πηγές κοντά στην ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, «και το τελικό αποτέλεσμα μας δικαιώνει απόλυτα». Tαυτόχρονα το πρότζεκτ αποδείχθηκε για την ελληνική πλευρά κι ένα χρήσιμο crash test για τη συνεργασία μιας δεκάδας, τουλάχιστον, υπουργείων, υπηρεσιών και οργανισμών που στέφθηκε με ανέλπιστη επιτυχία. Στην πρώτη γραμμή βρέθηκαν τα Υπουργεία Τουρισμού και Πολιτισμού και οι πολιτικοί τους προϊστάμενοι Χάρης Θεοχάρης και Λίνα Μενδώνη.
Τόλμη και προκατάληψη
Τα πνεύματα, βέβαια, στους κύκλους των Ελλήνων αρχαιολόγων που στελεχώνουν τις αρμόδιες εφορείες δεν ήταν τόσο συναινετικά. Παραδοσιακά η εκχώρηση αρχαιολογικών χώρων σε οίκους μόδας είναι ένα διαχρονικό ταμπού που απαιτεί πολύ λεπτούς χειρισμούς. Το βασικό επιχείρημα περί «εμπορευματοποίησης» των μνημείων συνήθως δεν ισχύει, γιατί, όπως και στην περίπτωση του Dior, οι φωτογραφίσεις εντός των μνημείων δεν θα αξιοποιηθούν στην καμπάνια του οίκου για τη νέα του συλλογή που είδαμε στο Καλλιμάρμαρο, αλλά θα χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά για το περιοδικό του Dior (Dior Magazine). Έτσι φτάνουμε στο σημείο να μεγεθύνονται υπερβολικά οι κίνδυνοι και να υποβιβάζονται τα οφέλη. Έτσι κάπως καταλήξαμε στο περίφημο fake news ότι δήθεν έχει δοθεί άδεια να ανέβουν στον Ιερό Βράχο «φορτηγά» που θα μεταφέρουν τον απαραίτητο εξοπλισμό για τη φωτογράφιση. Αλλά ο εξοπλισμός και τα ρούχα μεταφέρθηκαν στην κορυφή του Ιερού Βράχου με το εργοταξιακό αναβατόριο-γερανό της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ), ενώ το παλιό Μουσείο της Ακρόπολης, που ήταν (ατμοσφαιρικά) άδειο και εντελώς απογυμνωμένο από την πρότερη δόξα του, αξιοποιήθηκε ως χώρος προετοιμασίας των μοντέλων και παρασκηνίων, κουζίνας (εξυπακούεται ότι μόνο εκεί επιτρεπόταν η κατανάλωση φαγητού και ποτού), αποθήκης μηχανημάτων και κοινόχρηστων χώρων υγιεινής. Φυσικά εφαρμόστηκαν όλα τα πρωτόκολλα τήρησης μέτρων για τον περιορισμό της πανδημίας.
Ο απόηχος από τα «φορτηγά» που θα άλωναν την Ακρόπολη δεν έμεινε «μεταξύ μας». «Στην Ιταλία τα πράγματα δεν είναι και πολύ διαφορετικά», σπεύδει να με διαβεβαιώσει με ένα πλατύ χαμόγελο η Μαρία Γκράτσια Κιούρι. «Παραείμαστε μεσογειακοί στη σχέση μας με τα μνημεία, δεν συμφωνείτε; Και τελικά όλα πήγαν εξαιρετικά, συνεργαστήκαμε θαυμάσια και σήμερα απολαμβάνουμε όλοι μαζί τους καρπούς της συνεργασίας αυτής. Επίσης, ο κόσμος πιστεύει συχνά ότι όλες αυτές οι πρωτοβουλίες έχουν κερδοσκοπικό χαρακτήρα, ενώ αυτό δεν συμβαίνει. Παρ’ όλα αυτά, θα πρέπει να ομολογήσω ότι πέφτουμε συχνά πάνω σε ευχάριστες εκπλήξεις, όπως πέρυσι, όταν καταμεσής της φοβερής κατάστασης με την πανδημία, πήγα πολύ φοβισμένη να συναντήσω τον επίσκοπο του Λέτσε και η υποδοχή του ήταν πέραν κάθε προσδοκίας. Κατάλαβε αμέσως το πνεύμα μας και μας είπε “σας έχω εμπιστοσύνη, προχωρήστε”».
Μόδα Ή τέχνη;
Η καλλιτεχνική διευθύντρια του Dior, με καταγωγή από την Απουλία –με τα τελευταία ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας–, εντελώς απαλλαγμένη και από τα τελευταία ίχνη άγχους, καθώς όλα στην Ακρόπολη εξελίσσονται ρολόι, μου λέει ότι πάντα ήθελε να σπουδάσει Τέχνη και τώρα, καθώς έρχεται σε επαφή από τόσο κοντά με όλα τα αριστουργήματα της κλασικής Αθήνας, επιβεβαιώνει μέσα της πόσο ρευστά είναι πια τα όρια ανάμεσα στην τέχνη και τη μόδα. «Μερικές φορές φοβάμαι ότι έβγαλα το απωθημένο μου στην κόρη μου, η οποία σπουδάζει Τέχνη. Ευτυχώς, δείχνει να το απολαμβάνει».
Στη σύντομη κουβέντα μας με τη Μαρία Γκράτσια Κιούρι παρεμβαίνει ο αρχιτέκτονας Μιχάλης Λεφαντζής, προϊστάμενος του Τμήματος Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, όπου φυσικά υπάγεται και το κορυφαίο των αθηναϊκών μνημείων. Καθώς έχει σπουδάσει στην Ιταλία και μιλάει άπταιστα τη γλώσσα, αρχίζει μια πολύ ενδιαφέρουσα ανταλλαγή απόψεων με την καλλιτεχνική διευθύντρια του Dior, που ρέει σαν το γάργαρο νερό. Ο ίδιος δείχνει συγκινημένος από όσα έχει παρακολουθήσει μέχρι εκείνη τη στιγμή.
Μετά τη λήψη με φόντο τον Παρθενώνα, ακολούθησαν πολλές περισσότερες μπροστά από τον ναό της Αθηνάς Νίκης την ώρα του ηλιοβασιλέματος και όχι μόνο. Ενδεικτική της γενναιοδωρίας των Γάλλων και του πνεύματος με το οποίο προσήλθαν στη χώρα μας είναι το γεγονός ότι επέλεξαν για τις παραγωγές τους να αξιοποιήσουν αποκλειστικά Ελληνίδες φωτογράφους, 10 τον αριθμό.
Ο Μιχάλης Λεφαντζής δείχνει ανακουφισμένος και συγκινημένος μαζί. Ήταν εξαρχής θετικός απέναντι στο εγχείρημα, επομένως ανήκει στην πλευρά των δικαιωμένων. Τώρα επιχειρεί μια πολύ προσωπική αποτίμηση της μοναδικής εμπειρίας. «Ήταν πολύ ενδιαφέρουσες οι παρενθέσεις, οι παύσεις και ο ασθμαίνων ρυθμός του εικονοληπτικού δρώμενου», μου λέει. «Η παλαιάς κοπής “χειρονομία” της αντιστικτικής παράθεσης των ενδυματολογικών σχημάτων που εναρμονίζονται με τα σκηνογραφικά αποσπάσματα των μνημείων μέχρι πριν από λίγα χρόνια αγωνιζόταν να αναβιώσει μια φορμαλιστική επίφαση της ιερότητας, παγώνοντας τον χώρο και τον χρόνο. Όμως η ιερότητα δεν έχει τίποτε το στατικό και αμετάβλητο. Παρά τις αντιστικτικές παραθέσεις με πολλαπλές ιστορικές αναφορές, διέκρινα ότι αυτό το σύγχρονο εγχείρημα του Dior δεν είναι μια απλή “προβολή” του εμβληματικού brand της εταιρείας στην Ακρόπολη: είναι μια βαθιά διαλεκτική σχέση αλληλεπίδρασης με τα μνημεία, διαπραγματευόμενη την έννοια της ιερότητας με ιδιαίτερα υψηλό αισθητικό κριτήριο. Στον αντίποδα, βλέπω μια συντηρητική εκδοχή της κατ’ επίφαση ιερότητας, η οποία χρησιμοποιείται ως διακύβευμα, στο πλαίσιο προσπαθειών προβολής υποκειμενικών αναγκών και διεκδικήσεων στα μνημεία και στους αρχαιολογικούς χώρους. Από τις δύο εκδοχές η πιο δόκιμη αλλά και η πιο προοδευτική είναι η πρώτη, που αποτελεί και επιλογή της ελληνικής πολιτείας».
Ακροπόλεως «σκάνδαλα»
Κείμενο: Πέτρος Θέμελης
Όταν ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, ο διάσημος γιος του βασιλιά Αντίγονου, ο ελευθερωτής της Αθήνας, έστησε τον κοιτώνα του στον Παρθενώνα, δεν ακούστηκαν, όσο γνωρίζω, διαμαρτυρίες από τις αρμόδιες αρχές. Ακόμη και όταν άρχισε να δέχεται εκεί τις επισκέψεις της διάσημης «καλλιεργημένης και φιλομούσου», ηλικιωμένης κάπως, αλλά σφόδρα γοητευτικής και έμπειρης εταίρας-παλλακίδας του, της Λάμιας, οι αρχές της πόλης δεν χαρακτήρισαν την πράξη του σκανδαλώδη και ασεβή προς τη μεγάλη θεά του Ιερού Βράχου και τον ναό της. Απεναντίας, τίμησαν ιδιαίτερα τον Πολιορκητή αλλά και τη Λάμια ως Αφροδίτη. Δεν γνωρίζω αν υπήρξαν αντιδράσεις έστω από την τάξη των ελεύθερων πολιτών ή από τους λεγόμενους «πνευματικούς ταγούς» της εποχής ή τους πολιτικούς της ευνομούμενης και δημοκρατικής πολιτείας. Κανείς δεν τόλμησε, φαίνεται, να έρθει σε σύγκρουση με τον πανίσχυρο ηγεμόνα.
Από τότε έως σήμερα καμία προκλητική, ασεβής και σκανδαλώδης ενέργεια, ανάλογη εκείνης του Δημητρίου και της Λάμιας, δεν έλαβε χώρα στον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης, εκτός από βανδαλισμούς, ανατινάξεις και βίαιες αρπαγές γλυπτών από «φιλάρχαιους» Ευρωπαίους με άκυρα φιρμάνια. Οι μοναδικές αρχαιοπρεπείς φωτογραφίες του 1928 της Σουγιουτζόγλου, της πασίγνωστης Nelly’s, με τις γυμνές ή ημίγυμνες χορεύτριες Μόνα Πάεβα και Νικόλσκα ανάμεσα στους κίονες του Παρθενώνα και στο Ερέχθειο, σκανδάλισαν, είναι αλήθεια, το συντηρητικό και σεμνότυφο αθηναϊκό κοινό του Μεσοπολέμου ως γυναικεία γυμνά, όχι λόγω της χρήσης των λαμπρών μνημείων της Ακρόπολης ως αρχιτεκτονικού πλαισίου «αντάξιου» των ζωντανών αγαλματικών γυμνών. Άλλωστε, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της Nelly’s, υπήρχε έγκριση του Αλέξανδρου Φιλαδελφέα. Παρά τις όποιες αντιδράσεις, η Nelly’s έγινε τελικά επίσημη φωτογράφος του ελληνικού Δημοσίου, οι γυμνές λυγερόκορμες χορεύτριες, φωτογραφημένες ανάμεσα στις στιβαρές δωρικές κολόνες του Παρθενώνα ή μπροστά στις άκαμπτες Καρυάτιδες, έγιναν αφίσες στο περίπτερο του Ελληνικού Τουρισμού στο Παρίσι του 1936, ενώ «η διαφήμιση της χώρας στο εξωτερικό ως προορισμού άφησε εποχή».
Με τον ίδιο τρόπο λειτούργησε, νομίζω, και η φωτογράφιση οκτώ μοντέλων με μεταξωτές τουαλέτες μπροστά στο Ερέχθειο και στον Παρθενώνα το 1951, για λογαριασμό του οίκου Dior. Παρά τις αντιδράσεις για την εμπορική χρήση των μνημείων από οίκο μόδας, πολλαπλά ήταν και τα οφέλη για τη χώρα. Το ίδιο πολλαπλά είναι για τη χώρα και τα οφέλη της πρόσφατης φωτογράφισης του ίδιου αριθμού μοντέλων μπροστά στα ίδια ακριβώς μνημεία της Ακρόπολης από ταλαντούχους φωτογράφους, για λογαριασμό του οίκου Dior και πάλι.
Όσο για τη φωτογράφιση της επώνυμης τραγουδίστριας Jenifer Lopez το 2008 μπροστά στον Παρθενώνα μετά από έγκριση, νομίζω, του αρμόδιου υπουργού, αδυνατώ να κατανοήσω τα έντονα επικριτικά σχόλια που εκφράστηκαν τότε. Κάθε επισκέπτης του χώρου της Ακρόπολης, ανώνυμος ή επώνυμος, έχει πιστεύω το δικαίωμα να φωτογραφίζεται μπροστά στα μνημεία.
Είναι οπωσδήποτε άκρως σημαντικός και αναμφισβήτητος ο ρόλος της κλασικής αρχαιότητας στη διαμόρφωση του ελληνικού έθνους και στην ίδρυση του νεοελληνικού κράτους από την Επανάσταση του 1821 έως σήμερα και ταυτόχρονα στη δημιουργία έντονα «ιεροποιημένων» μνημειακών τοπίων όπως η Ακρόπολη, η οποία απαιτεί δικαιολογημένα απόλυτο σεβασμό και ιδιαίτερη ευαισθησία στον τρόπο με τον οποίο θα ενεργοποιείται και στην τεκμηρίωση του λόγου για τον οποίο θα κρίνεται αναγκαία η πολύτιμη συμβολή της προς όφελος της χώρας, χωρίς ιδεοληψίες, αρχαιολατρικές εξάρσεις και στείρες αντιπαραθέσεις.
Ο Πέτρος Θέμελης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, διευθυντής του προγράμματος της Αρχαίας Μεσσήνης.