Kείμενο: Vanessa Friedman c.2021 The New York Times Company / Απόδοση: Σίμος Καβαλιεράτος
Το νέο ντοκιμαντέρ Roadrunner είναι ένα από τα πολλά έργα που είναι αφιερωμένα στον πληθωρικό σεφ, συγγραφέα και τηλεπερσόνα Άντονι Μπουρντέν. Η ταινία, όμως, έχει τραβήξει σε μεγάλο βαθμό τα φώτα της δημοσιότητας, εν μέρει, λόγω της ευφυούς χρήσης τεχνολογίας τεχνητής νοημοσύνης.
Χρησιμοποιώντας αρκετές ώρες ηχογραφήσεων της φωνής του Μπουρντέν, μια εταιρεία λογισμικού δημιούργησε 45 δευτερόλεπτα νέου ήχου για το ντοκιμαντέρ. Σαν να μιλάει από το υπερπέραν, η φωνή της τεχνητής νοημοσύνης ακούγεται ακριβώς σαν τον Μπουρντέν. Μάλιστα, σε ένα σημείο της ταινίας διαβάζει το email που έστειλε πριν αυτοκτονήσει, το 2018.
«Αν παρακολουθήσετε την ταινία, εκτός από το στιγμιότυπο που αναφέρατε, το πιθανότερο είναι ότι δεν θα καταλάβετε τι άλλο προέρχεται από την τεχνητή νοημοσύνη, και δεν πρόκειται να καταλάβετε», δήλωσε ο σκηνοθέτης, Μόργκαν Νέβιλ, σε συνέντευξή του στο The New Yorker. «Μπορούμε να οργανώσουμε ένα ντοκιμαντέρ για τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν, αργότερα».
Ανασταίνοντας νεκρούς
Μπορεί, όμως, η στιγμή γι’ αυτό το ντοκιμαντέρ να έχει φτάσει, καθώς οι νεκροί ανασταίνονται ψηφιακά με αυξανόμενη συχνότητα: ως 2D προβολές, 3D ολογράμματα, CGI απεικονίσεις και chat bots (ρομπότ συνομιλίας) τεχνητής νοημοσύνης.
Ολόγραμμα του ράπερ Τούπακ Σακούρ εμφανίστηκε στη σκηνή του Coachella το 2012, 15 χρόνια μετά τον θάνατό του, ένα είδωλο της 19χρονης Όντρεϊ Χέπμπορν πρωταγωνίστησε σε διαφήμιση σοκολάτας της εταιρείας Galaxy το 2014 και η Κάρι Φίσερ και ο Πίτερ Κούσινγκ αναβίωσαν μετά θάνατον τους ρόλους τους σε ορισμένες από τις πιο πρόσφατες ταινίες του Πολέμου των Άστρων.
Ωστόσο, λίγα παραδείγματα τράβηξαν τόσο πολύ την προσοχή, όσο το ολόγραμμα που τραγουδάει και χορεύει, και το οποίο ο Κάνιε Γουέστ χάρισε στην Κιμ Καρντάσιαν-Γουέστ για τα γενέθλιά της τον περασμένο Οκτώβριο, φιλοτεχνημένο καθ’ ομοίωσιν του εκλιπόντος πατέρα της, Ρόμπερτ Καρντάσιαν. Όπως και ο φωνητικός σωσίας του Μπουρντέν, η φωνή του ολογράμματος «εκπαιδεύτηκε» σε πραγματικές ηχογραφήσεις, αλλά μιλούσε με προτάσεις που δεν ειπώθηκαν ποτέ από τον Καρντάσιαν. Σαν να επικοινωνούσε από τη μετά θάνατον ζωή, το ολόγραμμα εξέφρασε υπερηφάνεια για την προσπάθεια της Καρντάσιαν-Γουέστ να αποκτήσει πτυχίο Νομικής και περιέγραψε τον Κάνιε Γουέστ ως «τον πιο, πιο, πιο, πιο, πιο, πιο, πιο ιδιοφυή άνθρωπο σε ολόκληρο τον κόσμο».
Ο Ντάνιελ Ρέινολντς, ιδρυτής της εταιρείας Kaleida, η οποία δημιούργησε το ολόγραμμα του Καρντάσιαν, δήλωσε ότι το κόστος για έργα τέτοιου τύπου ξεκινά από 30.000 δολάρια και μπορεί να ξεπεράσει τα 100.000 δολάρια, όταν συνυπολογιστούν η μεταφορά και η προβολή.
Υπάρχουν όμως και άλλες, πολύ πιο προσιτές μορφές ψηφιακής μετενσάρκωσης. Από φέτος, στον γενεαλογικό ιστότοπο MyHeritage οι επισκέπτες μπορούν να ζωντανεύουν δωρεάν οικογενειακές φωτογραφίες συγγενών που έχουν πεθάνει εδώ και καιρό, δημιουργώντας ουσιαστικά αθώες, αλλά απόκοσμες απομιμήσεις.
Αν και οι περισσότερες ψηφιακές αναπαραγωγές περιστρέφονται γύρω από ανθρώπους που βρίσκονται στο επίκεντρο της δημοσιότητας, υπάρχουν επιπτώσεις ακόμη και για τους λιγότερο διάσημους από εμάς. Σχεδόν όλοι στις μέρες μας έχουν μια διαδικτυακή ταυτότητα, η οποία θα συνεχίσει να υφίσταται για πολύ καιρό μετά τον θάνατό μας. Ο καθορισμός του τι πρέπει να συμβαίνει στους ψηφιακούς εαυτούς μας μπορεί να είναι μία από τις μεγαλύτερες ηθικές και τεχνολογικές προκλήσεις της εποχής μας.
Σώμα, νους, ψηφιακός εαυτός
Από τότε που το διαδίκτυο κατέλαβε την επικοινωνία, την εργασία και τον ελεύθερο χρόνο, ο όγκος των δεδομένων που δημιουργούν καθημερινά οι άνθρωποι έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Κάθε λεπτό εισάγονται περισσότερα από 3,8 εκατομμύρια ερωτήματα αναζήτησης στο Google, στέλνονται περισσότερα από 188 εκατομμύρια μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και το Tinder χρησιμοποιείται περισσότερες από 1,4 εκατομμύρια φορές, ενώ παράλληλα οι διαδικτυακές κινήσεις μας καταγράφονται από διάφορες μορφές ψηφιακής παρακολούθησης. Παράγουμε τόσο πολλά δεδομένα, που ορισμένοι φιλόσοφοι πιστεύουν ότι η προσωπικότητα δεν είναι πλέον μια εξίσωση αποκλειστικά σώματος και νου, αλλά θα πρέπει να συμπεριληφθεί και η ψηφιακή ύπαρξη.
Όταν πεθαίνουμε, αφήνουμε πίσω μας «κουφάρια» πληροφορίας, αποτελούμενα από μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, γραπτά μηνύματα, προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ερωτήματα αναζήτησης και διαδικτυακή αγοραστική συμπεριφορά. Ο Καρλ Όμαν, ένας ψηφιακός ηθικολόγος, δήλωσε ότι αυτό αντιπροσωπεύει μια τεράστια κοινωνιολογική αλλαγή – για αιώνες, μόνο οι κινήσεις των πλουσίων και των διασήμων καταγράφονταν διεξοδικά.
Σε μια μελέτη, ο Όμαν υπολόγισε ότι το Facebook –προϋποθέτοντας τη συνέχιση της ύπαρξής του– θα μπορούσε να έχει 4,9 δισεκατομμύρια αποβιώσαντες χρήστες μέχρι το τέλος του αιώνα. Αυτός ο αριθμός παρουσιάζει προκλήσεις τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, δήλωσε ο Όμαν: «Δεν πρόκειται μόνο για το “Τι να κάνω με το προφίλ του νεκρού πατέρα μου στο Facebook;”. Πρόκειται μάλλον για το “Τι κάνουμε με τα Facebook προφίλ της παρελθούσας γενιάς;».
Το σύνολο των δεδομένων των νεκρών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αντιπροσωπεύει ένα αρχείο σημαντικής ανθρωπιστικής αξίας – έναν πρωτογενή ιστορικό πόρο που όμοιό του δεν έχει αφήσει πίσω της καμία άλλη γενιά.
Αρχαιολογικά / ψηφιακά ευρήματα
Ο Όμαν τάσσεται υπέρ του να θεωρούνται τα ψηφιακά αποτυπώματα εξίσου σημαντικά με τα αρχαιολογικά ευρήματα –ή τουλάχιστον να τους ανατεθεί «κάποιο είδος ψηφιακής ετικέτας παγκόσμιας κληρονομιάς», όπως είπε–, ώστε οι μελετητές και οι αρχειονόμοι να μπορούν να τα προστατεύουν από την εκμετάλλευση και την ψηφιακή φθορά.
Με αυτόν τον τρόπο, στο μέλλον οι άνθρωποι θα μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν για να αντλήσουν πληροφορίες για τις σημαντικές πολιτιστικές στιγμές που διαδραματίστηκαν στο διαδίκτυο, όπως οι διαδηλώσεις της Αραβικής Άνοιξης και το κίνημα #MeToo. «Θα έχουν τη δυνατότητα να επικεντρωθούν περισσότερο, διεξάγοντας ποιοτικές αναλύσεις των ατόμων που έλαβαν μέρος σε αυτά τα κινήματα», δήλωσε ο Όμαν.
Τα δημόσια προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν μόνο ένα κομμάτι της εξίσωσης. Προσωπικά δεδομένα, όπως το email που διαβάστηκε στο ντοκιμαντέρ του Μπουρντέν, εγείρουν πιο περίπλοκα ηθικά ζητήματα.
«Δεν ξέρουμε αν ο Μπουρντέν θα είχε συναινέσει στο να διαβαστούν αυτά τα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου δημόσια», δήλωσε η Κέιτι Σίλτον, ερευνήτρια που εστιάζεται στην ηθική της τεχνολογίας των πληροφοριών στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ. «Δεν ξέρουμε αν θα είχε συναινέσει στο να μεταποιηθεί η φωνή του». Η ίδια χαρακτήρισε την απόφαση να διαβαστεί το κείμενο δυνατά ως «παραβίαση της αυτονομίας».
Ηθικά διλήμματα
Από δεοντολογική άποψη, είπε η Σίλτον, η δημιουργία νέου ήχου με τα λόγια του Μπουρντέν θα απαιτούσε την άδεια των οικείων του. Σε συνέντευξή του στο GQ, ο Νέβιλ είπε ότι το συζήτησε με τη «χήρα του Μπουρντέν και εκτελεστή της διαθήκης του», η οποία ενέκρινε τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης.
Από την πλευρά της, η Οτάβια Μπουζία, πρώην σύζυγος του Μπουρντέν, δήλωσε ότι δεν υπέγραψε την απόφαση. «Σίγουρα ΔΕΝ ήμουν αυτή που είπε ότι ο Τόνι θα ήταν εντάξει με αυτό», έγραψε στο Twitter στις 16 Ιουλίου, την ημέρα που η ταινία κυκλοφόρησε στις αίθουσες.
Όπως το έθεσε κάποτε ο Ζαν-Πολ Σαρτρ, «το να είσαι νεκρός σημαίνει να είσαι θήραμα για τους ζωντανούς». Πρόκειται για μια γνώμη που οι φιλόσοφοι εξακολουθούν να εξετάζουν ακόμη και σήμερα και που ο Πάτρικ Στόουκς, συγγραφέας του βιβλίου Ψηφιακές ψυχές, θεωρεί ότι σχετίζεται άμεσα με τα ψηφιακά αποτυπώματα.
Κατά την άποψή του, η δημιουργία μιας ψηφιακής εκδοχής ενός αποθανόντος απαιτεί να κρατήσουμε από τους νεκρούς τις ιδιότητες που ωφελούν τους ζωντανούς –όπως οι συνομιλίες τους και η ψυχαγωγική τους αξία–, αφήνοντας τα υπόλοιπα πίσω.
Καλύπτοντας το κενό
«Έχουμε περάσει στην αντικατάσταση των νεκρών», δήλωσε ο Στόουκς, ανώτερος λέκτορας φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ντίκιν. «Έχουμε περάσει στο σημείο να μη βρίσκουμε απλώς έναν γλαφυρό τρόπο για να τους θυμόμαστε, αλλά, αντίθετα, βρήκαμε έναν τρόπο να καλύψουμε το κενό που άφησαν πεθαίνοντας».
Στην περίπτωση των δημόσιων προσώπων, υπάρχει προφανές οικονομικό κίνητρο για τη δημιουργία των ψηφιακών ομοιώσεών τους, γι’ αυτό και οι εικόνες τους προστατεύονται από μεταθανάτια δικαιώματα δημοσιότητας για ορισμένο χρονικό διάστημα. Στην Καλιφόρνια αυτό ισχύει έως και 70 χρόνια μετά τον θάνατο – στη Νέα Υόρκη, από τον Δεκέμβριο του 2020, ισχύει για 40 χρόνια μετά θάνατον.
Εάν μια εταιρεία θέλει να χρησιμοποιήσει την εικόνα ενός αποθανόντος νωρίτερα, απαιτείται η συγκατάθεση των κληρονόμων του – οι συνεργασίες που προκύπτουν μπορούν να είναι αμοιβαία κερδοφόρες. Ως εκ τούτου, η κηδεμονία των πνευματικών δικαιωμάτων μπορεί να περιπλέκεται από οικονομικά κίνητρα.
Ορισμένοι καλλιτέχνες εκφράζουν ρητά τις επιθυμίες τους. Ο Ρόμπιν Γουίλιαμς, για παράδειγμα, ο οποίος πέθανε το 2014, κατέθεσε μια πράξη που εμποδίζει τη χρήση της εικόνας του ή οποιουδήποτε ομοιώματός του για 25 χρόνια μετά τον θάνατό του, ως ένα επιπλέον επίπεδο προστασίας πέραν του νόμου της Καλιφόρνια.
Οι καταναλωτές, επίσης, έχουν άποψη επί του θέματος. Η εταιρεία Base Hologram, η οποία έχει πραγματοποιήσει παραστάσεις ολογραμμάτων του Ρόι Όρμπισον, του Μπάντι Χόλι και της Μαρίας Κάλλας, ανέτρεψε τα σχέδιά της να τοποθετήσει ομοιώματα τόσο της Γουίτνεϊ Χιούστον όσο και της Έιμι Γουαϊνχάουζ σε περιοδεία, αφού επικρίθηκαν ως προϊόντα εκμετάλλευσης. Το γεγονός ότι η παραγωγή τέτοιων παραστάσεων είναι νόμιμη δεν σημαίνει ότι το κοινό θα τις αποδεχτεί και ως ηθικές.
Επί του παρόντος, ο ομοσπονδιακός νόμος των Ηνωμένων Πολιτειών δεν αναγνωρίζει το δικαίωμα των νεκρών στην ιδιωτικότητα, δήλωσε ο Άλμπερτ Γκίνταρι, δικηγόρος και πρώην διευθυντής συμβούλων για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στο Κέντρο του Στάνφορντ για το Διαδίκτυο και την Κοινωνία. «Όμως», είπε, «πρακτικά, επειδή ένα μεγάλο μέρος των πληροφοριών που σας αφορούν βρίσκεται σήμερα σε ψηφιακή μορφή, κυρίως στις πλατφόρμες παρόχων, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.ο.κ., ο Νόμος περί Αποθηκευμένων Επικοινωνιών προστατεύει στην πραγματικότητα αυτές τις πληροφορίες από την αποκάλυψη χωρίς προηγούμενη συγκατάθεση. Και προφανώς, αν είστε νεκρός, δεν μπορείτε να συναινέσετε», πρόσθεσε ο Γκίνταρι. Συνέπεια αυτού είναι ότι οι οικογένειες νεκρών συχνά δεν μπορούν να ανακτήσουν διαδικτυακά δεδομένα από τους ψηφιακούς λογαριασμούς των αγαπημένων τους προσώπων.
Για να διεκδικήσουν την εξουσία επί της ψηφιακής τους κληρονομιάς, ορισμένοι άνθρωποι επιλέγουν να δημιουργήσουν τους δικούς τους εαυτούς τεχνητής νοημοσύνης, χρησιμοποιώντας έναν αυξανόμενο αριθμό εφαρμογών και υπηρεσιών.
Επικοινωνώντας με τα δισέγγονά σας
Ορισμένες εφαρμογές, όπως η HereAfter, επικεντρώνονται στα ιστορικά οικογενειών. Για 125 έως 625 δολάρια, η εταιρεία παίρνει συνεντεύξεις από τους πελάτες για κρίσιμες στιγμές της ζωής τους. Αυτές οι απαντήσεις χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία ενός bot συνομιλίας που μοιάζει με τη Siri. Αν τα δισέγγονά σας, για παράδειγμα, θα ήθελαν να μάθουν πώς γνωρίσατε τη σύζυγό σας, θα μπορούσαν να ρωτήσουν το ρομπότ. Και αυτό θα απαντούσε με τη φωνή σας.
Μια άλλη εφαρμογή chat bot, η Replika, δημιουργεί avatars που μιμούνται τις φωνές των χρηστών τους. Με την πάροδο του χρόνου, κάθε ένα από αυτά τα avatars προορίζεται να γίνει ο απόλυτος φίλος, συναισθηματικά νοήμων, πάντα διαθέσιμος μέσω κειμένου (δωρεάν) και φωνητικών κλήσεων (με χρέωση). Η υπηρεσία κέρδισε έδαφος κατά τη διάρκεια της πανδημίας, καθώς οι απομονωμένοι άνθρωποι αναζητούσαν εύκολη συντροφιά.
Η Γιουτζίνια Κούντα, η δημιουργός της εφαρμογής, εμπνεύστηκε την ιδέα μετά τον θάνατο του φίλου της Ρόμαν Μαζουρένκο, το 2015. Χρησιμοποίησε αυτό που είναι γνωστό ως νευρωνικό δίκτυο –μια σειρά σύνθετων αλγορίθμων που έχουν σχεδιαστεί για να αναγνωρίζουν μοτίβα– για να εκπαιδεύσει ένα ρομπότ συνομιλίας με δεδομένα κειμένου που άφησε πίσω του. Το chat bot επικοινωνούσε αρκετά πειστικά ώστε να γοητεύσει τη μητέρα του Μαζουρένκο. Η ίδια τεχνολογία στηρίζει τα ρομπότ συνομιλίας της Replika.
«Η Replika είναι πρωτίστως ένας φίλος για τους χρήστες μας, αλλά θα συνεχίσει να ζει και μετά τον θάνατό τους, κουβαλώντας τη γνώση για τον δημιουργό της», έγραψε η Κούντα σε ένα mail.
Τον Δεκέμβριο του 2020, η Microsoft κατέθεσε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για τη «δημιουργία συνομιλητικού chat bot ενός συγκεκριμένου προσώπου», το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε συνδυασμό με ένα 2D ή 3D μοντέλο ενός συγκεκριμένου προσώπου». Άλλα σχέδια φαίνεται να στοχεύουν στο να προσφέρουν συναισθηματικό «κλείσιμο» μετά τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου. Τον Φεβρουάριο του 2020 κυκλοφόρησε ένα νοτιοκορεατικό ντοκιμαντέρ με τίτλο Meeting You. Περιγράφει την εικονικής πραγματικότητας «επανένωση» μιας γυναίκας ονόματι Τζανγκ Τζι Σουν και της μικρής κόρης της που πέθανε από καρκίνο.
Αποχαιρετισμοί νέου τύπου
Το avatar της κόρης δημιουργήθηκε από τα Vive Studios σε στενή συνεργασία με την οικογένεια Τζανγκ. Η εταιρεία έχει εξετάσει και άλλες εφαρμογές για την τεχνολογία εικονικής πραγματικότητας –για παράδειγμα, τη δημιουργία ενός «ψηφιακού πάρκου μνήμης», όπου οι άνθρωποι μπορούν να επισκέπτονται νεκρούς αγαπημένους τους ή να απευθύνονται σε ειδικούς για τη διαχείριση του πένθους.
Όλα αυτά συμβαίνουν εν μέσω μιας πανδημίας που έχει αλλάξει ριζικά τις τελετές θανάτου. Για πολλές οικογένειες, οι τελικοί αποχαιρετισμοί και οι κηδείες ήταν εικονικές το 2020, αν τελικά συνέβησαν ποτέ. Όταν οι ψηφιακές τεχνολογίες για τη μετά θάνατον ζωή αρχίσουν να χρησιμοποιούνται ευρέως, μπορεί να διευκολύνουν τη διαδικασία του πένθους, να ενισχύσουν τους δεσμούς μεταξύ των γενεών του παρελθόντος και του παρόντος, καθώς και να ενθαρρύνουν τους ζωντανούς να συζητούν πιο ανοιχτά για τον θάνατο.
Αλλά πριν από αυτό, είπε ο φιλόσοφος Στόουκς, υπάρχουν σημαντικά ερωτήματα που πρέπει να εξεταστούν: «Αν αρχίσω να αλληλεπιδρώ με αυτά τα πράγματα, τι σημαίνει αυτό για τη σχέση μου με το πρόσωπο που αγαπούσα; Δρω με γνώμονα την αγάπη, αλληλεπιδρώντας με αυτό το ψηφιακό ομοίωμα; Προστατεύω τους νεκρούς; Ή μήπως τους εκμεταλλεύομαι;
»Έχουμε μια σπάνια ευκαιρία να είμαστε σε δεοντολογική ετοιμότητα πριν από την έλευση αυτής της νέας τεχνολογίας», δήλωσε ο Στόουκς. Ή, τουλάχιστον, πριν εξελιχθεί περαιτέρω.