Ο στόλος των Αχαιών συγκεντρώθηκε στην Αυλίδα, όμως ως γνωστόν τα πλοία ήταν αδύνατον να αποπλεύσουν, καθότι επικρατούσε άπνοια. Εκείνη τη στιγμή αυτό ήταν κάτι που μπορούσε να διορθωθεί με τη θυσία της κόρης του αρχιστράτηγου, αλλά, εξετάζοντας το θέμα εκ των υστέρων, μπορούμε να αντιληφθούμε τη διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου να ελέγξει τα καιρικά φαινόμενα. Σε όλες τις μυθολογίες υπάρχουν θεότητες που συνδέονται (συνήθως) με τη βροχή, από τους Αζτέκους μέχρι τους Βίκινγκς, ενώ περίφημος είναι και ο χορός των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής, που έγινε διάσημος όπως διακωμωδείται στα Λούκυ Λουκ, με τον μάγο της φυλής να προσπαθεί να προκαλέσει την ουράνια αντίδραση. Ας μην πάμε μακριά, όμως. Στο Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο παρατίθεται ένα περιστατικό όπου ο Ιησούς απευθύνεται στον άνεμο για να τον κατευνάσει και να ηρεμήσει η θάλασσα. Ο έλεγχος του καιρού έχει υπάρξει μια μεγάλη, παγκόσμια φαντασίωση.
Μπαίνοντας στον 20ό αιώνα, ξεκινήσαμε δειλά δειλά να συνειδητοποιούμε ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι να ελέγξουμε τον καιρό, παίρνοντας την κατάσταση στα χέρια μας. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Τσόρτσιλ είδε τα βρετανικά αεροπλάνα καθηλωμένα εξαιτίας της ομίχλης. Η λύση δόθηκε με την καύση χιλιάδων τόνων καυσίμων, τα οποία ανέβασαν τη θερμοκρασία και καθάρισαν την ατμόσφαιρα. Περίπου την ίδια περίοδο άρχισε να αναπτύσσεται η μέθοδος της σποράς των νεφών με ιωδιούχο άργυρο (παραμένει η δημοφιλέστερη έως σήμερα στην προσπάθεια δημιουργίας βροχής), η οποία συζητήθηκε αρκετά όταν οι Αμερικανοί, στον πόλεμο του Βιετνάμ, έθεσαν σε εφαρμογή την επιχείρηση Ποπάι: μέσω της σποράς επιχείρησαν να προκαλέσουν βροχή που θα έπληττε τα σχέδια των Βιετναμέζων.
Ο έλεγχος, πάντως, του καιρού βρίσκει εφαρμογές κυρίως σε περιόδους ειρήνης, για την προστασία μας από ακραία φαινόμενα ή τη βελτίωση των συνθηκών στις καλλιέργειες. Ή απλώς για την εξερεύνηση των ορίων μας. Άλλωστε, ένας τρόπος να ορίσουμε αυτή την προσπάθεια είναι να πούμε ότι όλα ξεκινούν από τη ματαιοδοξία του ανθρώπου να εξασκεί «θεϊκά» την κυριαρχία του στον πλανήτη και τελειώνουν στην ευαισθησία του να τον σώσει.
ΟΙ ΒΡΟΧΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ
Όλα αυτά, λοιπόν, δεν είναι καινούργια. Το ζήτημα του ελέγχου ή της τροποποίησης του καιρού εμφανίζεται όλο και συχνότερα στη δημόσια σφαίρα για δύο λόγους: ο πρώτος είναι ότι τα τεχνολογικά μέσα που διαθέτουμε μοιάζουν να είναι όλο και πιο αποτελεσματικά. Ο δεύτερος είναι ότι εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής το ενδιαφέρον μας για οτιδήποτε συνδέεται με αυτήν, έστω και έμμεσα, μας απασχολεί πλέον περισσότερο.
Την προηγούμενη δεκαετία, η Κίνα επένδυσε περισσότερα από 1 δισ. δολάρια σε προγράμματα τροποποίησης του καιρού (υπολογίζεται ότι στον συγκεκριμένο τομέα απασχολούνται 35.000 άνθρωποι) και στο τέλος του προηγούμενου έτους ανακοινώθηκε ότι οι σχετικές δράσεις θα ενισχυθούν με δοκιμές αύξησης των βροχοπτώσεων σε μια έκταση μεγαλύτερη κατά 40 φορές από αυτήν της Ελλάδας. Γιατί; Επειδή λίγη παραπάνω βροχή θα μπορούσε να βοηθήσει την αγροτική παραγωγή, να μειώσει τον κίνδυνο των μεγάλων πυρκαγιών και να ρίξει τους μέσους όρους της θερμοκρασίας. Σε βάθος χρόνου υπάρχει η προσδοκία ο έλεγχος του καιρού να μπορέσει να δώσει πνοή σε παρατημένες σήμερα περιοχές και να επαναφέρει την τάξη σε κατεστραμμένα οικοσυστήματα. Δεν είναι λίγες βέβαια οι φωνές που εκφράζουν κάποια ανησυχία, καθώς οι επιπτώσεις του καιρού δεν υπολογίζουν τα χαραγμένα σύνορα ανάμεσα στα κράτη· είναι χαρακτηριστικό το σχόλιο της εφημερίδας Times of India: «Μήπως η Κίνα ετοιμάζεται να κλέψει τη βροχή της Ινδίας;».
Ωστόσο, η πιο διάσημη παρέμβαση της Κίνας στις διαθέσεις του καιρού είχε τον αντίθετο σκοπό – όχι τη δημιουργία βροχής, αλλά τη διασφάλιση της απουσίας της. Συγκεκριμένα, για την ομαλή διεξαγωγή της τελετής έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων το 2008, βομβαρδίστηκαν με ιωδιούχο άργυρο τα «ύποπτα» σύννεφα, ώστε η βροχή που επρόκειτο να πέσει, να μην πέσει στο στάδιο του Πεκίνου. Λέγεται ότι ίδια ή παρόμοια μέθοδος είχε χρησιμοποιηθεί και για μια συναυλία του Πολ Μακάρτνεϊ στη Μόσχα. Ένα βρετανικό γραφείο, επίσης, που οργανώνει πολυτελείς διακοπές και γάμους, το Oliver’s Travels, υπόσχεται καθαρούς ουρανούς στους πελάτες του, αν βέβαια μπορούν να διαθέσουν το απλησίαστο ποσό των 100.000 λιρών.
DRONES ΣΤΑ ΕΜΙΡΑΤΑ
Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, η Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων δημοσίευσε μια σειρά από βίντεο που δείχνουν την καθημερινότητα στην περιοχή υπό καταρρακτώδη βροχή. Περίεργο, ασφαλώς, για έναν τόπο όπου οι βροχοπτώσεις είναι σπανιότατες. Τα πλάνα, όμως, λειτούργησαν ως μια περήφανη απόδειξη της επιτυχίας ενός πρωτοπόρου συστήματος δημιουργίας βροχής μέσω drones, τα οποία μετέφεραν ηλεκτρικά φορτία στα σύννεφα, προκαλώντας τελικά βροχή. Σε ένα πρόσφατο άρθρο του στους New York Times ο Πολ Μακάμπορι σχολιάζει ότι δεν είναι απολύτως επιβεβαιωμένο ότι αυτή η βροχή προκύπτει όντως από τη δραστηριότητα των drones (θα μπορούσε να είναι κάτι τυχαίο, αφού το δείγμα δεν είναι τεράστιο), ενώ εκφράζει επίσης την ανησυχία του για το πόσο μπορεί μια τέτοια τεχνολογία να τεθεί υπό έλεγχο («υπάρχει το ρίσκο να λειτουργεί τόσο καλά ώστε να προκαλέσει πλημμύρες», γράφει) ή το κατά πόσο μπορεί να επηρεάσει τις βροχοπτώσεις σε άλλες περιοχές. Σε κάθε περίπτωση, στις μετρήσεις που έρχονται από τα Εμιράτα προκύπτει ότι τα τελευταία χρόνια οι βροχές έχουν αυξηθεί κατά 15 έως 30%. Τέτοιες λύσεις, τουλάχιστον θεωρητικά ή έστω προσωρινά, αποτελούν προφανώς μια διέξοδο για περιοχές όπως η Αραβική Χερσόνησος ή η Αφρική, όπου επίσης αρκετές χώρες έχουν υιοθετήσει προγράμματα αύξησης των βροχοπτώσεων.
Τελευταία ανακοίνωσε την είσοδό της στον «χορό της βροχής» και η Αιθιοπία, μέσω δηλώσεων του πρωθυπουργού της, Αμπιού Αχμέντ, ο οποίος είπε ότι «τέτοιες τεχνικές θα κάνουν τα ξηρά μέρη βιώσιμα και πιο παραγωγικά». Συνολικά, περισσότερες από 50 χώρες «τρέχουν» επισήμως προγράμματα τροποποίησης του καιρού, συνηθέστερα για την αύξηση των βροχών.
ΠΟΛΕΜΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΤΥΦΩΝΕΣ
Η διαδικασία της σποράς ιωδιούχου αργύρου υπήρξε η βάση μιας εκ των διασημότερων σχετικών επιχειρήσεων, του αμερικανικού πρότζεκτ Stormfury, στην περίπτωση του οποίου, όμως, η σπορά γινόταν με αεροπλάνα στο μάτι των κυκλώνων, με στόχο την αποδυνάμωσή τους.
Το πρότζεκτ αυτό ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960 και διήρκεσε περισσότερα από 20 χρόνια· οφείλει τη φήμη του στην αποτυχία του, αφού ό,τι κι αν δοκιμάστηκε δεν έφερε κανένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Τα πειράματα είχαν ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, τη δεκαετία του 1940, με τη ρίψη ξηρού πάγου. Σε μια περίπτωση μάλιστα λέγεται ότι προκλήθηκε μια αντίδραση στον κυκλώνα, αλλάζοντας όμως απλώς την κατεύθυνσή του και οδηγώντας τον αλλού. Η ανησυχία σήμερα έχει μεγαλώσει, τόσο λόγω των πολλών και ιδιαίτερα έντονων κυκλώνων όσο και λόγω της πρόβλεψης ότι η θερμοκρασία των νερών των ωκεανών θα συνεχίσει να ανεβαίνει – βασικός παράγοντας για τη δημιουργία τους. Άρα το ερώτημα είναι το εξής: πώς θα ψυχράνουμε τη θάλασσα;
Σε ένα σχετικό άρθρο στο National Geographic διαβάζω διάφορες από τις προτάσεις που έχουν κατατεθεί κατά καιρούς από επιστημονικές ομάδες: πλοία που θα αφήνουν πίσω τους μικροσκοπικές φούσκες ώστε οι ακτίνες του ήλιου να αντανακλώνται ή μια μέθοδος «ανακατέματος» των ζεστών νερών της επιφάνειας με τα παγωμένα του βυθού μέσω κυματικής ενέργειας. Και αρκετές ακόμα. Μαζί με όλες αυτές τις ιδέες, εφαρμόσιμες ή μη, ακολουθεί ο ανάλογος προβληματισμός, αφού όλα είναι μια αλυσίδα. Τι επιπτώσεις μπορεί να έχει μια τέτοια παρέμβαση στο κλίμα; Είναι η κλασική ιστορία που για να φτιάξεις κάτι πρέπει να χαλάσεις κάτι άλλο. Και αυτό είναι κάτι που όχι μόνο δεν γνωρίζουμε, αλλά πιθανόν μπορούμε μόνο να το υποθέσουμε.
Οι ισορροπίες είναι πολύ λεπτές. Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής είναι ορατές και η ανάγκη μας (και έως ένα βαθμό οι δυνατότητές μας) να επέμβουμε δυναμικά για να διορθώσουμε ή να βελτιώσουμε την κατάσταση μπορεί να έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα ή και να επιφέρουν μια γενικότερη κοινωνική, οικονομική, πολιτική ανισορροπία. Σε ένα podcast του BBC ο καθηγητής του Χάρβαρντ, Τζιμ Φλέμινγκ, σχολίασε ότι είναι πολύ επικίνδυνο το πέρασμα από την κατανόηση του καιρού στον έλεγχό του και ότι κάθε παρέμβαση θα πρέπει να είναι «διεθνώς συντονισμένη, διαγενεακή και διεπιστημονική».
Γι’ αυτό ας επιστρέψουμε στον Τρωϊκό Πόλεμο. Μπορούμε εν μέρει να δεχτούμε ότι η θυσία της Ιφιγένειας πέτυχε (η ίδια σώθηκε και ο στόλος απέπλευσε), ότι ήταν μια εύστοχη παρέμβαση από την πλευρά των ανθρώπων. Υπάρχει όμως και ένα αντίθετο παράδειγμα. Κατά την επιστροφή του Οδυσσέα από την Τροία, οι επιπόλαιοι σύντροφοί του τον παράκουσαν και άνοιξαν τον ασκό του Αιόλου, με τα γνωστά αποτελέσματα. Αν είναι να ανοίξουμε τον ασκό του Αιόλου, δηλαδή, ας είμαστε σίγουροι ότι δεν θα βρεθούμε στα καλά καθούμενα στο νησί των Λαιστρυγόνων.
Τι γίνεται στην Ελλάδα;
Ο Δημήτρης Σκεπαστιανός, σύμβουλος-διαχειριστής της 3Δ ΑΕ, της εταιρείας που έχει αναλάβει δράσεις τροποποίησης του καιρού στη χώρα μας, περιγράφει στο «Κ» την κατάσταση.
Μετά από μια παρατεταμένη περίοδο ανομβρίας, μια μέρα του 1994 άρχισε στην περιοχή του Μόρνου να βρέχει. Δεν ήταν κάτι παράξενο, ήταν απλώς μια βροχή, το νερό της οποίας ενίσχυσε σημαντικά τα αποθέματα στον ταμιευτήρα. Όμως όχι, δεν ήταν απλώς μια βροχή. Ήταν η πρώτη και η μόνη μέχρι σήμερα που έχει καταγραφεί στην Ελλάδα ως αποτέλεσμα της τεχνικής της σποράς νεφών με ιωδιούχο άργυρο. «Για να βρέξει στον Μόρνο, εκεί δηλαδή που θέλαμε, χρειάστηκε να κάνουμε τη σπορά στην Πάτρα», μου λέει ο Δημήτρης Σκεπαστιανός, σύμβουλος-διαχειριστής της 3Δ ΑΕ, μιας εταιρείας ηλικίας 45 ετών, που από το 1981 ασχολείται με την τροποποίηση του καιρού. Με έδρα τη Θεσσαλονίκη, η εταιρεία ξεκίνησε μέσω διαγωνισμών να αναλαμβάνει τα προγράμματα του ΟΓΑ (και έπειτα του ΕΛΓΑ) για το ενδεχόμενο εκμετάλλευσης των τεχνολογιών τροποποίησης καιρού. Στην αρχή συνέβαλαν με την τεχνογνωσία τους ορισμένες εταιρείες από το εξωτερικό, μέχρι το 1993 που το πρόγραμμα ελληνοποιήθηκε πλήρως. Σήμερα η 3Δ είναι 100% αυτόνομη, διαθέτοντας όλη την απαραίτητη τεχνολογία και κυρίως την τεχνογνωσία, έχει την αποκλειστικότητα στην Ελλάδα και απασχολεί 30 εξειδικευμένους υπαλλήλους.
«Καμιά φορά βλέπουμε τα σύννεφα να περνάνε από πάνω μας, αλλά δεν βρέχει», μου εξηγεί όσο πιο απλά μπορεί ο κ. Σκεπαστιανός. «Με τη σπορά των νεφών απλώς ενεργοποιούμε τον μηχανισμό βροχής και ταυτόχρονα έχουμε τη δυνατότητα μέσω ειδικών μοντέλων υψηλής ακρίβειας να συλλέξουμε το νερό στους υδάτινους αποταμιευτήρες». Και γιατί δεν το κάνουμε συχνότερα; «Με τόσες δεκαετίες εμπειρίας, θα μπορούσαμε να είμαστε πρωτοπόροι σε όλη την Ευρώπη, μας καλούν στο εξωτερικό συνέχεια για να συμμετάσχουμε σε ερευνητικά προγράμματα, αλλά στον τόπο του κανείς δεν μπορεί να αγιάσει», μου απαντά με νόημα και μου περιγράφει τα δεκάδες οργανωτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει, τις γραφειοκρατικές τρικλοποδιές και τις κακές συνεννοήσεις που φρενάρουν το έργο του και περιορίζουν την αποτελεσματικότητα της δουλειάς του.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν αυτό που έγινε πριν από λίγο καιρό τη στιγμή που καιγόταν η Εύβοια – όλοι σκεφτήκαμε πόσο σωτήρια θα ήταν μια βροχή και φαίνεται ότι δεν το σκεφτήκαμε μόνο όσοι κοιτούσαμε τρομαγμένοι τις ειδήσεις. «Με κάλεσαν από την Περιφέρεια και τους είπα ότι δεν έχω καμία αντίρρηση να προσπαθήσω ούτε θέλω κάποια αμοιβή, αλλά ότι θα έπρεπε να δώσει άδεια ο ΕΛΓΑ για να αποδεσμευτούν τα αεροπλάνα. Έπειτα δεν με ξαναπήραν, δεν ξέρω τι έγινε. Στη Ρωσία ή στην Ινδονησία έχουν σβήσει φωτιές με αυτόν τον τρόπο, δεν θα ανακαλύπταμε κάτι καινούργιο». Θα μπορούσε δηλαδή να έχει προκαλέσει βροχή στην Εύβοια όσο αυτή καιγόταν; Ίσως ναι, ίσως και όχι. Για ένα διάστημα, πάντως, υπήρχαν οι προϋποθέσεις, δηλαδή κάποια σύννεφα. «Δεν είναι μόνο οι φωτιές», καταλήγει. «Γενικά θα χρειαζόμασταν αύξηση των βροχοπτώσεων. Υπάρχουν πάρα πολλές ιδέες και δυνατότητες, αλλά δυστυχώς δεν υλοποιούνται». Αυτό που συστηματικά κάνει με επιτυχία εδώ και δεκαετίες η 3Δ είναι η προστασία μιας έκτασης 5,2 εκατ. στρεμμάτων στην Κεντρική Μακεδονία και τη Θεσσαλία από τις χαλαζοπτώσεις. «Κάθε πρωί βλέπουμε το ραντάρ», μου εξηγεί ο κ. Σκεπαστιανός. «Αν υπάρχει κίνδυνος χαλαζόπτωσης, είμαστε σε επιφυλακή και αν μας δοθεί σήμα να ξεκινήσουμε, πρέπει τα αεροπλάνα να είναι στον αέρα μέσα σε 15 λεπτά, οπότε κατευθυνόμαστε προς την καταιγίδα και κάνουμε σπορά ιωδιούχου αργύρου, δημιουργούνται έτσι παγοκρύσταλλοι, για να το πω απλά, και στη συνέχεια αντί για χαλάζι πέφτει βροχή». Ο ίδιος γνωρίζει καλά τη διαδικασία, γιατί την έχει κάνει: ξεκίνησε ως μηχανικός αεροσκαφών, αλλά, για να μπορεί να εμπλέκεται πιο άμεσα στη διαδικασία, έγινε και πιλότος. Του ζητάω μια πρόβλεψη. Θα μπορούμε στο άμεσο μέλλον να ελέγχουμε με ασφάλεια και συνέπεια τον καιρό; Και θα μπορούσαν τέτοιες δράσεις να βελτιώσουν την εικόνα της κλιματικής αλλαγής; «Σίγουρα», μου λέει, «και υπάρχουν ήδη θετικές ενδείξεις, αλλά ας μη λέω μεγάλες κουβέντες, θα φανεί».