Ο όρος graffiti χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά περί τα μέσα του 16ου αιώνα από τον ζωγράφο και ιστορικό Τζόρτζιο Βασάρι για να περιγράψει τα σκαλισμένα μοτίβα στις προσόψεις των σπιτιών, που ήταν ευρέως διαδεδομένα την περίοδο της Αναγέννησης. Οι ανασκαφές έχουν επιβεβαιώσει ότι στους τοίχους της Πομπηίας μπορούσε κανείς να διαβάσει ερωτικά μηνύματα, μαγικά ξόρκια και πολιτική σάτιρα. Βοσκοί στην αρχαιότητα σκάλιζαν τα αρχικά τους στα μάρμαρα, για να σηματοδοτήσουν το πέρασμά τους από έναν τόπο. Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, ο ταξιδιωτικός συγγραφέας Τζόσεφ Κίζελακ έγινε ο πρώτος επώνυμος tagger, βάζοντας την υπογραφή του στους τοίχους της Βιέννης. Σταχυολογώντας αυτές τις πληροφορίες από το βιβλίο του Θανάση Χουλιαρά Τα μάτια της πόλης, μια συνολική θεώρηση της street art – Η περίπτωση της Αθήνας, φαίνεται ότι ανώνυμοι και επώνυμοι πολίτες που έζησαν στα βάθη των αιώνων μπορούν να θεωρηθούν «πρόδρομοι» του Μπάνκσι, του Κιθ Χάρινγκ, του Σέπαρντ Φέρι ή των «δικών μας» ΙΝΟ και WD (Wild Drawing), που έχουν κατακτήσει επάξια μια θέση στους τοίχους των σύγχρονων μεγαλουπόλεων και, κάποιοι, στην παγκόσμια αγορά τέχνης.
Πρώιμη έκφραση της street art θεωρείται το Κίνημα των Τοιχογραφιών, που αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα στο Μεξικό και άφησε πολύτιμη παρακαταθήκη τεχνικών και πειραματισμών στους σύγχρονους καλλιτέχνες. Παρ’ όλα αυτά, η απαρχή αυτού που σήμερα προσδιορίζεται ως σύγχρονη street art τοποθετείται στην ανάδυση του style writing graffiti στη Νέα Υόρκη, στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στη διάρκεια των ’70s, ενώ προϋπήρχε η παράδοση της εγγραφής συνθημάτων στους τοίχους από συμμορίες που ήθελαν να οριοθετήσουν την περιοχή τους, αλλά και ψευδωνύμων πάνω στα φορτηγά τρένα τη δεκαετία του 1940. Το 1972, οι New York Times κάνουν αφιέρωμα στον ελληνικής καταγωγής Taki183 –σύνθεση του χαϊδευτικού του ονόματος, Δημήτριος, και της 183ης οδού, όπου έμενε στην περιοχή Ουάσιγκτον Χάιτς–, που υπήρξε ο πρώτος διάσημος writter στο Μεγάλο Μήλο. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, αυτή η μορφή τέχνης αναπτύχθηκε, διαφοροποιήθηκε, απέκτησε πολλές εκφάνσεις και εκπροσώπους, ορκισμένους φίλους και εχθρούς.
Παρέμβαση στον δημόσιο χώρο
«Η street art είναι μια μορφή παρέμβασης πάνω στο αστικό σώμα, στον δημόσιο χώρο. Θα έλεγα λοιπόν ότι είναι μια μορφή τέχνης η οποία παλινδρομεί εξ ορισμού μεταξύ της δημιουργίας και του βανδαλισμού και δεν μπορεί να είναι αλλιώς», ξεκινά τη συζήτησή μας ο Θανάσης Χουλιαράς, τραγουδιστής και ιδρυτικό μέλος του συγκροτήματος Κολεκτίβα, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου του προγράμματος Πολιτισμικών και Κινηματογραφικών Σπουδών του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ. «Ο όρος μπορεί να συμπεριλάβει τα graffiti, stencil, sticker art, wheat pasting και street poster art, video projection, αλλά και την παραποίηση ενός έργου τέχνης ή των σημάτων ενός δρόμου», σημειώνει ο Θανάσης, ο οποίος εξοικειώθηκε με το αθηναϊκό κέντρο λόγω της δουλειάς των γονιών του, που ήταν ιδιοκτήτες ενός καταστήματος με ρούχα και τους οποίους ακολουθούσε από μικρό παιδί στις εξορμήσεις τους στους δρόμους γύρω από την Αθηνάς, όπου γινόταν το χονδρεμπόριο. Αναλαμβάνοντας ο ίδιος την οικογενειακή επιχείρηση πριν από κάποια χρόνια και επιστρέφοντας στα λημέρια των προμηθευτών, είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει την εξέλιξη του αστικού τοπίου στα χρόνια που πέρασαν.
Είμαστε στις παρυφές του κέντρου, στα πέριξ της Ιεράς Οδού, όπου δεσπόζει ένα από τα πιο πρόσφατα εμβληματικά έργα του ΙΝΟ με τίτλο Freedom for sale. «Το επέλεξα επειδή μου αρέσει πολύ και εκτιμώ ότι κατά κάποιον τρόπο κωδικοποιεί και συμπυκνώνει την πορεία, τον κύκλο που έκλεισε η street art παρουσία στην Αθήνα με το τέλος της κρίσης, δηλαδή ότι φεύγει ο πιο έντονα πολιτικοποιημένος χαρακτήρας που αναπτύχθηκε την προηγούμενη δεκαετία και τα έργα οδηγούνται, τόσο σε επίπεδο μορφής όσο και περιεχομένου, σε μια ενδοσκόπηση, στην εσωτερίκευση μιας απογοήτευσης για τις αλλαγές που ποτέ τελικά δεν ήρθαν, τους πόθους και τα αιτήματα που δεν δικαιώθηκαν».
Ζωντανή σχέση αγάπης
Η σχέση της Αθήνας με τη street art θεωρεί ότι «είναι μια σχέση αγάπης, μια σχέση που έχει περάσει το πρώτο στάδιο γνωριμίας και ενθουσιασμού και την περίοδο του πάθους, αλλά ακόμα διατηρεί έναν δυναμικό χαρακτήρα». Η street art εισήχθη στα μέσα της δεκαετίας του 1980 ως graffiti στην Αθήνα, λέει, ετεροχρονισμένα από τις ΗΠΑ ή άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. «Δεν εισήχθη στο κενό, αλλά σε μια πόλη που οι τοίχοι της ήταν λερωμένοι, οι κάτοικοι ήταν ήδη εξοικειωμένοι με συνθήματα, με ψευδώνυμα οπαδικά, δηλαδή η εγγραφή στον τοίχο ήταν κάτι που το ξέραμε, δεν σόκαρε, γι’ αυτό μπόρεσε και εξαπλώθηκε γρήγορα.
»Άρα νομίζω ότι η Αθήνα αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της street art και, υπό προϋποθέσεις και ανά περιόδους, αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη ενδιαφέρουσας street art με επιτόπια χαρακτηριστικά, δηλαδή με στοιχεία ταυτότητας». Η ελληνική πρωτεύουσα αποτέλεσε πόλο έλξης και καλλιτεχνών που είχαν παρουσία στο διεθνές στερέωμα ή ήρθαν για σύντομες παρεμβάσεις στους τοίχους της πόλης, γεγονός που την περίοδο της κρίσης την έκανε ένα ζωντανό εργαστήρι, σημειώνει ο Θανάσης Χουλιαράς. «Σήμερα η σχέση παραμένει ζωντανή, η street art εξακολουθεί να αναπτύσσεται στην Αθήνα, αποτελεί διακριτό στοιχείο της πόλης και τουλάχιστον για την επόμενη δεκαετία θα μας απασχολεί σίγουρα ως ένα κομμάτι της πολιτισμικής ταυτότητας της πρωτεύουσας και ένα από τα πιο ενδιαφέροντα», καταλήγει.
Παρ’ όλα αυτά, η street art παραμένει παράνομη σε πολλές χώρες· στην Αθήνα είναι εδώ και μήνες σε εξέλιξη μια προσπάθεια εξάλειψης των tags και των graffiti από τους τοίχους της πόλης. «H street art πάντα θα ενοχλεί, γιατί είναι δύσκολο να ομογενοποιηθεί η αντίληψη για το τι θεωρούμε εικαστικά και αισθητικά ωραίο, χρήσιμο, προωθημένο, ριζοσπαστικό στο πλαίσιο του άστεως και της καθημερινής συνύπαρξης στην πόλη. Υπάρχει η τάση μια ολοκληρωμένη και λιγότερο αφηρημένη τοιχογραφία να είναι πιο εύκολα αποδεκτή, ενώ ένα λέρωμα στον τοίχο όπως τα tags ή τα graffiti να γίνονται πιο δύσκολα αποδεκτά». Το θέμα όμως, επισημαίνει ο Θανάσης Χουλιαράς, δεν είναι αν είναι αποδεκτή, αλλά πώς αυθύπαρκτα υπάρχει και τι δημιουργεί. «Η street art δεν θα γίνει ποτέ αποδεκτή. Aκριβώς επειδή το εκκρεμές παλινδρομεί μεταξύ δημιουργίας και βανδαλισμού, πάντα ένα κομμάτι θα θεωρεί ότι υπάρχει βανδαλισμός και δεν θα γίνει αποδεκτή».
Παρανομία και ανάθεση
Παρότι μεταξύ των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της street art που τη διαφοροποιούσαν από τη mainstream τέχνη ήταν πάντα η ύπαρξή της εκτός μουσείου και αγοράς τέχνης και η δημιουργία της σε συνθήκες παρανομίας, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια σαφής διαφοροποίηση. Υπάρχουν έργα που πωλούνται προς δεκάδες ή και εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ και περιπτώσεις street art που δημιουργείται με ανάθεση, είναι όμως μια στρατηγική που φορείς και εταιρείες διστάζουν να εντάξουν στη στρατηγική τους, γιατί δεν είναι εύκολο το αποτέλεσμα να ελεγχθεί ολοκληρωτικά, ενώ και πολλοί καλλιτέχνες δεν επιθυμούν να μπουν σε αυτή τη συνθήκη. Επίσης, δεν δημιουργείται πια για τα μάτια των διερχομένων, αλλά θεάται σε μεγάλο ποσοστό μέσω διαδικτύου, ταξιδεύει από τους τοίχους της πόλης στην παγκόσμια ψηφιακή πόλη των bits.
Η street art λοιπόν μπορεί να είναι μέσα ή έξω από τα όρια του νόμου, μουσειακή ή μη, εντός ή εκτός της αγοράς τέχνης, να υπάρχει, να παραποιείται ή να εξαφανίζεται. «Είναι άμεσα συνυφασμένη με την ίδια την πόλη», σημειώνει ο Θανάσης Χουλιαράς. «Όσο η πόλη φέρει τις αντιθέσεις, τις αντιφάσεις, τις συγκρούσεις, τους επαναπροσδιορισμούς, τις αλλαγές, τις ανατροπές, τα σημεία συνέχειας και ασυνέχειας, άλλο τόσο το κάνει και η street art, γιατί είναι γνήσιο τέκνο της».
INFO
Το βιβλίο του Θανάση Χουλιαρά Τα μάτια της πόλης – Μια συνολική θεώρηση της street art κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εντύποις.