Έχω σκεφτεί πολλές φορές, με αρκετές ενοχές είναι αλήθεια, ότι πιθανώς θα ήταν όλα καλύτερα στον κόσμο μας αν μερικοί άνθρωποι δεν είχαν γίνει γονείς. Ακούγεται σκληρό, και είναι, αλλά το έχουμε σκεφτεί όλοι. Η εικόνα ενός έξαλλου γονιού, που ωρύεται δημόσια, στον δρόμο, ή ασκεί βία σε κάποιον άλλον, μπροστά στα παιδιά του, τα οποία συνήθως κλαίνε έντρομα, δεν είναι ξένη σε κανέναν. Από την άλλη, έχουμε επίσης σκεφτεί όλοι ότι, εφόσον είναι αδύνατον να ελέγξεις το ποιοι γίνονται γονείς, θα ήταν ενδεχομένως σοφότερο αν προσπαθούσαμε να τους εκπαιδεύσουμε όλους, ώστε τουλάχιστον να αποφύγουμε τα σοβαρά λάθη. Ομολογώ ότι, όταν έγινα κι εγώ γονιός, η θέση μου έγινε πιο αβέβαιη. Το κοινότοπο «δεν φταίνε σε τίποτα τα παιδιά» άρχισε να με βασανίζει αυξανόμενα, βλέποντας γύρω μου ολοένα και περισσότερες απαράδεκτες, ή έστω αμφιλεγόμενες, συμπεριφορές γονιών. Αλλά την ίδια στιγμή με κατέκλυζαν οι αμφιβολίες για τον δικό μου ρόλο ως γονιού. Πώς να αντιμετωπίσω την ακόρεστη επιθυμία του γιου μου για οθόνες και καινούργια αυτοκινητάκια; Πώς θα του μάθω τα όρια; Πώς θα διαφυλάξω την αυτονομία του;
Για να απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα, στράφηκα σε αυτό που γνώριζα να κάνω καλύτερα: έψαξα για συμβουλές στη βιβλιοθήκη. Αν ζούσε ο πατέρας μου, σίγουρα θα έκανα μια συζήτηση μαζί του. Στη βιβλιοθήκη βρήκα τον Αιμίλιο, ή περί αγωγής, του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ (εκδ. Πλέθρον, μτφρ. Πολυτίμη Γκέκα). «Πας και διαβάζεις συμβουλές γονεϊκότητας που γράφτηκαν τον 19ο αιώνα, είσαι με τα καλά σου;» είπε δικαίως η γυναίκα μου. Και που να ’ξερε λεπτομέρειες για το ποιος ήταν αυτός που τις έγραψε, σκέφτηκα. Ο μεγάλος Γάλλος φιλόσοφος δεν ήταν και υπόδειγμα γονιού. Απέκτησε πέντε παιδιά, αλλά δεν ενεπλάκη στην ανατροφή κανενός από αυτά. Από τις ενοχές του, όμως, κάθισε και έγραψε ένα τεράστιο έργο με συμβουλές για την ανατροφή των παιδιών, από τη νηπιακή ηλικία έως και το τέλος της εφηβείας, το οποίο βρήκα καίριο και διαχρονικό. Σε κάποια πράγματα ο Ζαν-Ζακ είναι ακραίος, αλλά η φιλοσοφία του συνολικά έχει μεγάλο βάθος, κι αν έχει κάποιος ενδιαφέρον για ζητήματα αγωγής, θα ήταν καλό να τον γνωρίσει. Στον πυρήνα της φιλοσοφίας του υπάρχει η φιλοδοξία να μεγαλώσουμε ελεύθερους ανθρώπους και όχι πειθήνια ρομπότ. Πόσο πιο επίκαιρη μπορεί να είναι μια τέτοια παιδαγωγική προσέγγιση;
Βεβαίως, η αναζήτησή μου δεν σταμάτησε στο έργο που δημοσιεύθηκε το 1762. Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια η βιβλιογραφία που απευθύνεται σε γονείς εμπλουτίζεται με ταχείς ρυθμούς. Οι γονείς που θέλουν να ενημερωθούν και να βοηθηθούν δεν έχουν πια το άλλοθι ότι δεν κυκλοφορούν ενδιαφέροντα βιβλία στην αγορά. Και πράγματι, έχω δει αρκετούς εκεί έξω να διαβάζουν το Γιατί οι Δανοί μεγαλώνουν τα πιο ευτυχισμένα παιδιά στον κόσμο των Αλεξάντερ και Σάνταλ (εκδ. Διόπτρα) ή το Πώς να ενισχύσουμε τη δύναμη του παιδικού εγκεφάλου του Τζιλ Σταμ (εκδ. Πατάκη). Αυτό το καλοκαίρι διαβάσαμε μαζί με τη γυναίκα μου ένα νέο βιβλίο, που μας έκανε πάρα πολύ καλή εντύπωση, καθώς η εφαρμογή κάποιων ιδεών του έφερε άμεσα αποτελέσματα. Το βιβλίο της δημοσιογράφου Μιχαιλίν Ντούκλεφ, Hunt, Gather, Parent, What ancient cultures can teach us about the lost art of raising happy, helpful little humans (εκδ. Avid Reader Press) δεν έχει εκδοθεί ακόμη στα ελληνικά. Είναι όμως ένας μικρός θησαυρός γνώσης, ένας χρήσιμος οδηγός για όλους τους γονείς. Πολύ συνοπτικά, η Ντούκλεφ ταξιδεύει σε μέρη του κόσμου όπου επιβιώνουν αρχαίοι πολιτισμοί, όπως οι Μάγια και οι Ινουίτ, και παρατηρεί τους τρόπους με τους οποίους μεγαλώνουν τα παιδιά. Καμία σχέση με τα δικά μας. Τα παιδιά αυτών των κοινοτήτων μεγαλώνουν από πλήθος φροντιστών, έχουν πάντα ομαδικό πνεύμα, είναι χαρούμενα, συνεργάσιμα και αυτόνομα.
Επηρεασμένοι από τα διδάγματα του βιβλίου, επιχειρήσαμε να εμφυσήσουμε στην πράξη το ομαδικό πνεύμα της οικογένειας στον μικρό μας εξάχρονο μπαγαπόντη, κι αυτός μια μέρα, χωρίς να του το ζητήσει κανείς, πήρε μια σκούπα και σκούπισε μόνος το μπαλκόνι. Βέβαια, η ανάγνωση αυτών των εξαιρετικών κατά τα άλλα βιβλίων μπορεί να σε φτάσει έως ένα σημείο.
ΣΑΝ ΝΑ ΜΑΘΑΙΝΕΙΣ ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ
Το δύσκολο σήμερα, στην εποχή του διαδικτύου, δεν είναι η πρόσβαση στις γνώσεις, στις πληροφορίες και στις θεωρίες, αλλά η εφαρμογή των ιδεών στο πεδίο. Εκεί χρειάζεται μεγαλύτερη δέσμευση, και σίγουρα κάποια ανθρώπινη αλληλεπίδραση. Για τις σχολές γονέων άκουσα για πρώτη φορά από τη φίλη μου Χριστιάνα Κίτσου-Τρατσέλα. Η Χριστιάνα συντόνιζε ομάδες γονέων επί 17 χρόνια, ως εθελόντρια, στο Κέντρο Αντλεριανής Ψυχολογίας στη Θεσσαλονίκη, και πρόσφατα αποφάσισε να ξεκινήσει ανεξάρτητα τον συντονισμό δικών της ομάδων. Η ίδια μεγαλώνει τέσσερα παιδιά και ξέρει από πρώτο χέρι πόσο μεγάλη ανάγκη έχουν οι γονείς την υποστήριξη. Την προκαλώ αρχικά να μου απαντήσει σε ένα ερώτημα, του οποίου την απάντηση γνωρίζουμε όλοι. «Γιατί πρέπει οι γονείς να επιστρέψουν στα θρανία;» τη ρωτώ. «Οι γονείς διψούν για μάθηση», μου λέει, «και γενικά σήμερα είναι πιο ενημερωμένοι. Οι σχολές γονέων τούς προσφέρουν μερικά πολύ σημαντικά εργαλεία. Είναι σαν να μαθαίνεις μια ξένη γλώσσα, γι’ αυτό και μιλάμε για εκπαίδευση και όχι για θεραπεία. Οι ομάδες γονέων βασίζονται σε έναν πυλώνα που αποτελείται από τρία μέρη: την αποδοχή, την εμπιστοσύνη και την αυτοπαρατήρηση».
Όσο μου μιλά η Χριστιάνα, τόσο εντοπίζω ψήγματα γνώσης και συμβουλών που έχω συναντήσει στα λίγα αυτά χρόνια της έρευνάς μου για τη γονεϊκότητα και ηρεμώ. Ακούω για την οικοδόμηση μιας ισότιμης σχέσης με το παιδί σου, για την τεράστια σημασία που έχει η ακρόαση, αλλά και τα ξεκάθαρα όρια. Καθώς περνά η ώρα, νιώθω μέσα μου να φουντώνει μια ελπίδα. Αίφνης συνειδητοποιώ με κάποιο ρομαντισμό ότι, αν όλοι οι γονείς έμπαιναν σε μια τέτοια ομάδα, θα άλλαζε η κοινωνία μας. Το να μάθουμε να μην παίρνουμε προσωπικά τις αντιδράσεις των παιδιών μας, το να μάθουμε να μην παρεμβαίνουμε διαρκώς, το να μάθουμε να ακούμε προσεκτικότερα τους άλλους και να περιμένουμε πριν αντιδράσουμε άμεσα θα ήταν σίγουρα μια πολύ καλή βάση για μια καλύτερη κοινωνία. «Αυτό το λένε όλοι όσοι συμμετέχουν στις ομάδες. “Επιχειρώντας να γίνω καλύτερος γονιός, έγινα καλύτερος άνθρωπος”, μας λένε», σημειώνει η Χριστιάνα.
ΦΑΓΗΤΟ ΣΕ ΤΑΠΕΡ
Την κοινωφελή διάσταση των ομάδων γονέων μού επισημαίνει και ο Τάσος Παπαναστασίου, δάσκαλος με 29 χρόνια στις σχολικές αίθουσες και διευθυντής του δημοτικού σχολείου στον όμιλο σχολείων βιωματικής μάθησης της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής στη Θεσσαλονίκη. «Η αναγκαιότητα της εκπαίδευσης γονέων είναι δεδομένη», μου λέει. «Οι γονείς μαθαίνουν σχεδόν στα τυφλά. Είναι αυτοδίδακτοι. Μαθαίνουν από την εμπειρία, χωρίς καθοδήγηση και αναστοχασμό, και γι’ αυτό χρειάζεται να εκπαιδευτούν. Εκτός αυτού, οι σχολές γονέων είναι κι ένας φορέας αλλαγών συνολικά στην κοινωνία, φέρουν μια ελπίδα για το μέλλον μας. Η “αγία ελληνική οικογένεια” δεν είναι κι ό,τι καλύτερο», καταλήγει. «Δεν μεγαλώνουμε ανεξάρτητα και ελεύθερα παιδιά. Οι γονείς κυρίως ικανοποιούν δικές τους ανάγκες κι όταν τα παιδιά ενηλικιώνονται και γίνονται φοιτητές, τους ξεπροβοδίζουν με φαγητό σε τάπερ για να ξαναγυρίσουν».
Η Ντούκλεφ στο βιβλίο της πηγαίνει ένα βήμα πιο πέρα και κάνει μια διάκριση ανάμεσα στην ανεξαρτησία και την αυτονομία, υποστηρίζοντας ότι το αίτημα είναι να γίνουν τα παιδιά αυτόνομα. Με την έννοια της αυτονομίας συναντιέμαι όλο και πιο συχνά τελευταία, καθώς έχει μεγαλώσει μέσα μου η ανησυχία για ένα μέλλον πλήρους αυτοματοποίησης. Η Χριστιάνα μού επιβεβαιώνει ότι «γενικά υπάρχει μεγάλο έλλειμμα αυτονομίας στον τρόπο που μεγαλώνουν σήμερα τα παιδιά».
Ο Παπαναστασίου υποστηρίζει ότι οι σχολές γονέων θα έπρεπε να θεσπιστούν επίσημα, στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, και κάθε σχολείο στην Ελλάδα να έχει τις δικές του ομάδες γονέων. Όσο μιλά, ο τόνος του γίνεται όλο και πιο απαισιόδοξος και δεν χάνω την ευκαιρία να του το επισημάνω. «Ναι, είμαι πεσιμιστής γι’ αυτά», μου απαντά αφοπλιστικά ο έμπειρος δάσκαλος, ο οποίος ετοιμάζεται σε τρία χρόνια να βγει στη σύνταξη. «Από το 1987 που διορίστηκα στην εκπαίδευση για πρώτη φορά, έχουν αλλάξει ελάχιστα. Έχουν γίνει θετικά, σίγουρα, αλλά επί της ουσίας δεν άλλαξε κάτι. Η εκπαίδευση δεν ήταν ποτέ στις προτεραιότητές μας». Πρόσφατα, ο Παπαναστασίου κυκλοφόρησε το δεύτερο μυθιστόρημά του, ένα αστυνομικό που εκτυλίσσεται στην Κατοχή (Η σιωπή δεν σε κρατάει ζωντανό, εκδ. Μεταίχμιο). Είναι από αυτούς τους επίμονους δασκάλους, των οποίων η δουλειά δεν σταματά στα όρια του σχολείου.
ΣΧΟΛΕΣ (ΚΥΡΙΩΣ) ΜΑΜΑΔΩΝ
Στο σχολείο του Παπαναστασίου η εμπειρία από τις σχολές γονέων, και από τα σεμινάρια γονεϊκότητας, είναι πάρα πολύ θετική. «Η συμμετοχή ωστόσο δεν είναι αυτή που θα θέλαμε. Έρχονται συγκεκριμένοι άνθρωποι», λέει. Του ζητάω να μου δώσει έναν αριθμό, πόσοι από τους γονείς του σχολείου εμφανίζονται στα σεμινάρια.«Πολύ γενναιόδωρα θα έλεγα 1 στους 3», μου λέει. Η μεγάλη πλειονότητα είναι γυναίκες. Σε αυτό το σημείο μού χτυπά ένα καμπανάκι, γιατί και η δική μου εμπειρία από τα σεμινάρια ψηφιακής ενδυνάμωσης που έχω παραδώσει είναι παρεμφερής. Θέλω να θέσω το ζήτημα στον πλέον κατάλληλο άνθρωπο, μια γυναίκα που έχει ταυτίσει την καριέρα της με τις σχολές γονέων, τη Βασιλική Παππά.
«Μήπως, αντί να μιλάμε για σχολές γονέων, θα έπρεπε να μιλάμε για σχολές μαμάδων;» τη ρωτώ. Η Παππά είναι ψυχολόγος, επιστημονική υπεύθυνη του Πανελληνίου Συλλόγου Σχολών Γονέων και εκπαιδεύτρια συντονιστών ομάδων, όπως η Χριστιάνα. Δραστηριοποιείται στον χώρο από το 1999.
«Η συντριπτική πλειονότητα όσων έρχονται στις ομάδες γονέων είναι όντως γυναίκες», επιβεβαιώνει, «αλλά αυτό αρχίζει να αλλάζει με τις νέες γενιές. Το ίδιο συμβαίνει και στις ψυχοθεραπευτικές ομάδες. Όμως υπάρχει κάτι που αντισταθμίζει την απουσία των ανδρών. Εμείς λέμε “ελάτε πάρτε εσείς την ευθύνη και θα ακολουθήσει κι ο άλλος”. Η αλήθεια είναι ότι γίνεται μετακίνηση, απλώς απαιτεί χρόνο. Οι γυναίκες που έρχονται μας λένε ότι, όταν επιστρέφουν στο σπίτι, ο σύζυγος πάντα τις ρωτά τι ειπώθηκε, κι αυτό σημαίνει ότι με τον τρόπο τους συμμετέχουν κι αυτοί. Είναι δύσκολο το βήμα, υπάρχει το γνωστό ταμπού. Αλλά αυτό αλλάζει, υπάρχει ελπίδα».
Η Παππά, συγγραφέας μιας πλειάδας βιβλίων, τόσο επιστημονικής εκλαΐκευσης όσο και πεζογραφίας (όλα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Οκτώ), μου λέει ότι «το να είσαι γονιός είναι ένα ταξίδι. Οι σχολές γονέων σού δίνουν πυξίδα. Γονιός δεν γεννιέσαι, γίνεσαι. Η γονεϊκότητα είναι ένα σύνολο δεξιοτήτων, είναι κάτι που μαθαίνεται. Αυτό κάνουν οι σχολές γονέων. Θυμάμαι κάτι πολύ ωραίο που είπε ένας μπαμπάς όταν τον ρώτησαν για την εμπειρία της συμμετοχής. Είπε “πάω στη σχολή γονέων για να βελτιώσω την τεχνική μου”. Οι σχολές αφορούν τους πάντες. Πολλοί λένε ότι “δεν έχω πρόβλημα, δεν έχω ανάγκη να πάω σε σχολή γονέων”. Δεν είναι έτσι. Πας για να μην αποκτήσεις πρόβλημα». Έκπληκτος μαθαίνω από την Παππά ότι η ιστορία των σχολών γονέων έχει πίσω της σχεδόν μισό αιώνα ζωής. Τον θεσμό τον έφερε από τη Γαλλία το 1962 η Μαρία Χουρδάκη, η οποία υπήρξε μέντοράς της. Η Χουρδάκη ήταν μια προσωπικότητα «με μεγάλο εκτόπισμα», η οποία πρωτοστάτησε ανάμεσα σε πολλά άλλα και στην ίδρυση του πρώτου αυτόνομου πανεπιστημιακού τμήματος ψυχολογίας στο Ρέθυμνο. Τη δεκαετία του ’80, ο θεσμός άκμασε σε τέτοιο βαθμό, που έφτασαν να οργανωθούν σχολές γονέων σε δήμους, αλλά και σε σχολεία, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας. Μετά, το 1990 και έως τις αρχές του 2000, ο θεσμός γνώρισε ύφεση.
ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ «ΟΡΙΟ»
Εδώ και περίπου 15 χρόνια βρισκόμαστε ξεκάθαρα σε μια ανοδική τάση. «Υπάρχει ρεύμα», λέει η Παππά, «και πολλοί κοιτάζουν να επωφεληθούν προσωπικά». Δεν τους χαρακτηρίζει επιτήδειους, αλλά εγώ αυτό καταλαβαίνω. «Ο όρος γενικά έχει κακοποιηθεί και βαφτίζονται “σχολές γονέων” πολλά άσχετα πράγματα». Μου ξεκαθαρίζει για άλλη μια φορά ότι οι ομάδες αυτές δεν είναι θεραπευτικές. Το ίδιο λέει και η Χριστιάνα. «Πρόκειται για ένα είδος συμβουλευτικής και υποστήριξης. Απαιτούν φυσικά μια δέσμευση. Ουσιαστικά μαθαίνουμε πώς να επικοινωνούμε με τα παιδιά μας». Μιλάμε συνήθως για 12 συναντήσεις της μιάμισης ώρας, σε ομάδες των 8 με 12 ατόμων, και έναν συντονιστή. Τα αποτελέσματα είναι γρήγορα και ουσιαστικά. Θίγονται σε μεγάλο βάθος ζητήματα όπως το τι εννοούμε μιλώντας για «όρια», πώς ενθαρρύνουμε ένα παιδί, πώς το επαινούμε, πώς του εμφυσούμε αξίες. Στις σχολές γίνεται μεγάλη συζήτηση και για τη συναισθηματική νοημοσύνη. «Δεν είναι μόνο μόδα», λέει η Παππά, «έχει ουσία και βοηθά πολύ στην εξέλιξη ενός ατόμου». Οι συμμετέχοντες επίσης μαθαίνουν την έννοια του συναισθηματικού αλφαβητισμού.
Η Παππά προτιμά να χρησιμοποιεί τον όρο «σχολές ενδυνάμωσης γονέων». Μου αρέσει αυτή η διατύπωση. Βλέπω ότι στο βιβλίο της Επάγγελμα γονέας (εκδ. Οκτώ) μιλά για τον δημοκρατικό γονιό. Της εξομολογούμαι ότι η πρώτη φορά που ήρθα σε επαφή με τη διάκριση των τεσσάρων ειδών γονέων ήταν όταν διάβασα το βιβλίο για τους Δανούς. Εκεί, ο δημοκρατικός γονιός εμφανίζεται ως «οριοθετημένος». «Ναι, στο κέντρο της εκπαίδευσής μας είναι η δημοκρατικού τύπου διαπαιδαγώγηση. Θέλουμε οι γονείς να γίνουν συναισθηματικοί μέντορες των παιδιών τους. Δεν υπάρχει τέλειος ή ιδανικός γονιός». Αυτό, Βασιλική, ξαναπές το, να το ακούσουμε όλοι.
«Η πανδημία είναι μια στροφή», λέει η Παππά. Η Χριστιάνα Κίτσου-Τρατσέλα διοργανώνει ήδη ομάδες μέσω του διαδικτύου και η ανταπόκριση είναι παραπάνω από ενθαρρυντική. Οι επαφές μου με τους ανθρώπους που ασχολούνται με την εκπαίδευση γονέων με κάνει να πιστεύω ότι όλη αυτή η προσπάθεια έχει κάτι το πολύ αισιόδοξο. Τα βιβλία είναι χρήσιμα και απαραίτητα, αλλά η συνύπαρξη με άλλους γονείς, το μοίρασμα και το ανήκειν σε μια ομάδα που έχει τις ίδιες αγωνίες και αντιμετωπίζει τις ίδιες προκλήσεις είναι αναντικατάστατη, έστω κι αν γίνεται σε εικονικό περιβάλλον. Τα παιδιά τα βλέπουν όλα και τα απορροφούν. Ό,τι κάνει ο γονιός είναι δίδαγμα για το παιδί. Η γονεϊκότητα είναι μια μοναδική ευκαιρία που έχει ένας άνθρωπος να υπερβεί τον εαυτό του, να συνειδητοποιήσει τις ευθύνες που έχει απέναντι στους άλλους και να κάνει τη διαφορά, να μεγαλώσει ένα αυτόνομο και ευτυχισμένο παιδί. Όσοι βοηθούν σε αυτή την κατεύθυνση είναι ευλογημένοι, προσφέρουν υπηρεσίες σε όλους μας. Νομίζω ότι είμαι έτοιμος τώρα να μπω κι εγώ σε μια ομάδα της φίλης μου.