Το βραχώδες έδαφος αυτής της αθηναϊκής όασης αντιπροσωπεύει την ιστορία του δυτικού πολιτισμού –από τις παγανιστικές τελετουργίες και τις ρωμαϊκές μονομαχίες μέχρι τους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο–, αλλά πάνω απ’ όλα αντιπροσωπεύει το απεριόριστο «τώρα».
Εδώ και μία δεκαετία σκαρφαλώνω τα απόκρημνα μονοπάτια του λόφου του Αρδηττού, ανακαλύπτοντας σιγά σιγά τα μισοθαμμένα μυστικά του. Ένα ύψωμα πάνω από τις «Σειρήνες» της πόλης, όπου κάνουν βόλτες χελώνες εκατοντάδων ετών με θέα την Ακρόπολη, το κατάφυτο πάρκο έχει γίνει ένα καταφύγιο για τη γύρω γειτονιά κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Όταν ο κόσμος «μαζεύτηκε» την περίοδο του lockdown, εγώ πέρασα περισσότερο χρόνο μυρίζοντας το άρωμα των πεύκων στον αέρα, ακούγοντας τις καρακάξες να κελαηδούν όσο πετούσαν από δέντρο σε δέντρο και παρατηρώντας τις λευκές και μοβ ίριδες να ανθίζουν μόνο μία μέρα για να μαραθούν την επόμενη. Από την κορυφή του λόφου έχω παρακολουθήσει την παράδοση της Ολυμπιακής φλόγας στους Ιάπωνες και το πλήθος των δρομέων του Μαραθωνίου της Αθήνας να πλησιάζουν πανευτυχείς και εξουθενωμένοι τη γραμμή τερματισμού, υπό τον ήχο ποπ μουσικής που ακουγόταν στη διαπασών από τα ηχεία.
Ένα πρωί, όσο ακολουθούσα έναν ζωηρό τσαλαπετεινό μέσα στο δάσος, άκουσα μια παραδόξως μελωδική φωνή να πλανάται στον αέρα και την ακολούθησα μέχρι το σημείο που βλέπει το Καλλιμάρμαρο Στάδιο, όπου βρήκα τον Τεξανό τενόρο με τατουάζ ονόματι Μάικλ Γουέιντ Λι, ντυμένο με σορτς και ένα φανελάκι, να τραγουδάει μια άρια του Βέρντι σε ένα σέλφι στικ. Όταν τον ρώτησα πώς στο καλό κατάφερε να φτάσει έως εδώ, μου εξήγησε ότι είχε έρθει στην Αθήνα για έναν ρόλο στην Κάρμεν και ερωτεύτηκε μια Ελληνίδα μουσικολόγο.
Στο σημείο όπου στεκόμασταν μπορεί κανείς να φανταστεί τους αιώνες συμπιεσμένους μόνο σε μία στιγμή και ότι κάθε γεγονός που έχει προηγηθεί έχει οδηγήσει με πολύ συγκεκριμένο τρόπο στο παρόν – ότι ουσιαστικά ό,τι έχει συμβεί συμβαίνει ακόμη και τώρα. Η αψεγάδιαστη γεωμετρία του Παναθηναϊκού Σταδίου αντανακλά την ανθρωπιστική επιδίωξη της τελειότητας και την καταγραφή του χρόνου, σαν να μπορούσε να σκαλιστεί στην πέτρα. Ο θόρυβος της κίνησης είναι ένα μακρινό βουητό· οι μοντέρνες πολυκατοικίες της πόλης, παραταγμένες από τη θάλασσα μέχρι την καμπυλωτή αγκαλιά των βουνών, λαμπυρίζουν βουβά στο φως του ήλιου. Ο Λυκαβηττός στέκεται στον ορίζοντα σαν να είναι ένα φανταστικό κατασκεύασμα κάποιου παραμυθιού.
ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΚΙ ΕΝΑΝ ΚΑΙΡΟ
Ακριβώς απέναντι, πάνω στον λόφο Άγρας, βρίσκεται ακόμα η πέτρινη αποβάθρα που στήριζε ένα πλοίο κανονικών διαστάσεων με ρόδες, το οποίο παρήγγειλε ο Ηρώδης ο Αττικός για να φέρει τον χειροποίητο πέπλο (φόρεμα) που προσφερόταν στην Αθηνά για τα Μεγάλα Παναθήναια, που διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια για τον εορτασμό των γενεθλίων της θεάς. Η γιορτή συμπεριλάμβανε απαγγελίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, μουσικούς αγώνες, αγώνες κωπηλασίας και αρματοδρομίες και τους αθλητικούς αγώνες, στους οποίους οι αθλητές ήταν γυμνοί, καταλήγοντας σε μια πομπή προς την Ακρόπολη κατά την ανατολή του ήλιου, όπου στολιζόταν το θεσπέσιο λατρευτικό άγαλμα της προστάτιδας θεότητας. Οι Αθηναίοι δικαστές έδιναν τον ηλιαστικό όρκο κάθε χρόνο στο όνομα του Δία, του Απόλλωνα και της Δήμητρας στους πρόποδες του Αρδηττού. Τότε, έρρεε εκεί κοντά ο ιερός ποταμός Ιλισός και οι εννέα μούσες ζούσαν στις όχθες του. Τα ιερά που ήταν αφιερωμένα στον Πάνα και τον Παγκράτη βρίσκονται κάτω από τη γωνία στην οποία βρίσκεται σήμερα το Ωδείο Αθηνών.
Αυτό το ειδυλλιακό βασίλειο των θεοτήτων, των μουσών και των νυμφών έχει δει πολύ αίμα, ιδρώτα και αδρεναλίνη τα τελευταία 2.500 χρόνια. Μονομάχοι πάλευαν μέχρι θανάτου και έσφαζαν χιλιάδες άγρια ζώα σε αγώνες που διοργάνωνε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός, όταν το στάδιο ήταν «λιτά» κατασκευασμένο από ξύλο και χώμα. Χτισμένο από τον Λυκούργο για να φιλοξενήσει τους Παναθηναϊκούς Αγώνες το 330 π.Χ., ανακατασκευάστηκε με καθαρό πεντελικό μάρμαρο τέσσερις αιώνες αργότερα από τον «εκατομμυριούχο» του Μαραθώνα, Ηρώδη τον Αττικό, ο οποίος χρηματοδότησε την κατασκευή μιας γέφυρας που έδινε πρόσβαση στην άλλη πλευρά του Ιλισού. Η θολωτή στοά που χρησιμοποιούνταν από τους διαγωνιζομένους για να εισέλθουν στο Στάδιο, η επονομαζόμενη «δίοδος», είναι το μόνο στοιχείο που έχει επιβιώσει από την εποχή του Λυκούργου. Επίσης γνωστή ως «η τρύπα της Μοίρας», που οδηγούσε στο φαράγγι [ΣτΜ: ανάμεσα στους λόφους Άγρας και Αρδηττού] πριν χτιστεί το Στάδιο, σχετιζόταν με ένα απαγορευμένο μαντείο και χρησιμοποιούνταν για τη σφαγή των ζώων που προσφέρονταν ως θυσία.
ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ ΜΑΧΕΣ
Στους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες το 1896, περίπου 80.000 θεατές γέμισαν το Παναθηναϊκό Στάδιο για να παρακολουθήσουν τους αγώνες ενόργανης γυμναστικής, άρσης βαρών και πάλης – και η δισκοβολία, ένα στοιχείο του αρχαιοελληνικού πεντάθλου, επανήλθε ως αγώνισμα: ο Αμερικανός Ρόμπερτ Γκάρετ πήρε το χρυσό μετάλλιο, αναστατώνοντας τους πρωταθλητές Παναγιώτη Παρασκευόπουλο και Σωτήριο Βερσή, τους οποίους εμπόδισε η απόπειρα αναπαράστασης των αμήχανων, εξιδανικευμένων στάσεων των αγαλμάτων των δισκοβόλων της Κλασικής Εποχής. Μετά από χρόνια αχρηστίας, στα μέσα του 20ού αιώνα, το Στάδιο ήταν ανοιχτό στο κοινό για άσκηση και ψυχαγωγία. «Τη δεκαετία του ’80, όταν γύρισα από τις ΗΠΑ, καθόμασταν κοντά στην κορυφή για να πιούμε καφέ και να δούμε το ηλιοβασίλεμα», λέει ο Γιώργος Πολυζωίδης, ο θείος του οποίου, ο δρομέας Άγγελος Λάμπρου, κέρδισε το χρυσό και το αργυρό μετάλλιο εκεί στους Βαλκανικούς Αθλητικούς Αγώνες το 1930. «Το Στάδιο ήταν γεμάτο και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος τού έδωσε ο ίδιος τα μετάλλια».
Όμως το πιο συναρπαστικό όλων είναι το τι υπάρχει κάτω από το έδαφος. Για χρόνια κοιτούσα τις βαριές μεταλλικές πόρτες μιας μυστηριώδους πέτρινης δομής, κρυμμένης ανάμεσα σε υπερανεπτυγμένες φυλλωσιές, θεωρώντας ότι ήταν η θρυλική σήραγγα διαφυγής από το παλάτι, που τώρα είναι η Βουλή. Τελικά ήταν ένα καταφύγιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: μια μέρα, καθώς περνούσα από εκεί, οι κηπουροί άλλαζαν τις κλειδαριές και κατάφερα να τους πείσω να με αφήσουν να μπω μέσα, περιπλανώμενη ανάμεσα στα μεγάλα περάσματα προς μια έξοδο στην άλλη πλευρά του λόφου.
Η κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά είχε αρχίσει να κατασκευάζει το καταφύγιο το 1937, ξεκινώντας ανασκαφές από την αρχαία Σπηλιά των Νυμφών, και τελικά μετέφερε κειμήλια από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο σε ασφαλές μέρος. Αργότερα οι Γερμανοί το κατάσχεσαν και το χρησιμοποίησαν ως αποθήκη πυρομαχικών, ανατινάζοντας τις προμήθειές τους πριν υποχωρήσουν, τον Οκτώβριο του 1944. Εκείνα τα μοιραία Δεκεμβριανά, όταν ο Τσόρτσιλ διέταξε τις βρετανικές δυνάμεις να πυροβολήσουν παρτιζάνους διαδηλωτές στην πλατεία Συντάγματος και δύο μέρες αργότερα βομβαρδίστηκε το Μετς, οι αθηναϊκές αντιστασιακές δυνάμεις υποχώρησαν στον λόφο του Αρδηττού. Στην πραγματικότητα, ο Εμφύλιος είχε ήδη ξεκινήσει με βίαιες συγκρούσεις στις γειτονιές, μετά τις μαζικές εκτελέσεις κομμουνιστών από τους Γερμανούς στην Καισαριανή. Και, όπως τυχαίνει, ο πρώτος ξάδελφος του ντόπιου Ολυμπιονίκη Λάμπρου ήταν ο Αριστοτέλης (Καμπούρης) Τσιφλάκος, ένα από τα μέλη της ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών) που έστησε ενέδρα και δολοφόνησε τον φιλοβασιλικό πληροφοριοδότη Νίκο Παπαγεωργίου, μέλος της οργάνωσης «Χ», σε ένα κοντινό κουρείο εκείνο τον Σεπτέμβριο.
ΥΠΟΓΕΙΑ ΑΘΗΝΑ
Παρότι το μπούνκερ λειτούργησε για λίγο καιρό ως βασιλικό καταφύγιο με μια εκκλησία κατά τη βασιλεία του Παύλου, φαίνεται απίθανο να συνδέεται ο λόφος του Αρδηττού με τη Βουλή με ένα υπόγειο πέρασμα.
Όμως η performance artist Μαίρη Ζυγούρη θυμάται καθαρά μια νύχτα του 1996, όταν εκείνη και ένας φίλος, με τους φακούς στο χέρι, κατέβηκαν σε μια καταπακτή κοντά στην είσοδο του πάρκου. «Διασχίσαμε έναν σκοτεινό διάδρομο που κατέληγε σε έναν μεγάλο χώρο που καλυπτόταν από όμορφο μάρμαρο και έμοιαζε με λουτρά», λέει. «Τα πάντα στην Αθήνα ήταν πιο ανοιχτά τότε».
Μια μέρα, ακολουθώντας το παράδειγμα του αστικού σπηλαιολόγου Δημήτρη Θεοδοσόπουλου, ο οποίος καταγράφει τις εξερευνήσεις του στο μπλογκ Γεωμυθική, βρήκα μια βαριά μεταλλική καταπακτή στο έδαφος που οδηγούσε σε μια σήραγγα κάτω από τη λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου, που βρίσκεται κατά μήκος του παλιού ποταμού Ιλισού. Αυτό που είδε η Ζυγούρη μάλλον ήταν οι αψίδες της παλιάς μαρμάρινης γέφυρας. Τα σκαλιά προς τα κάτω ήταν βρεγμένα με νερό και μια κατσαρίδα ξεπρόβαλε από το σκοτάδι στο φως της ημέρας. Στην πραγματικότητα δεν χρειάζεται να κατεβείτε σε αυτόν τον κρύο και υγρό χώρο, εφόσον ο Θεοδοσόπουλος έχει ανεβάσει φανταστικά βίντεο και σχολιασμούς των εξερευνήσεών του σε αυτά τα μέρη και πολλά άλλα. Εκτός κι αν έχετε μεγαλύτερα σχέδια: τον Δεκέμβριο του 1992, ληστές έκαναν τη μεγαλύτερη τραπεζική ληστεία στην Ελλάδα χρησιμοποιώντας το τούνελ του Ιλισού, σκάβοντας άλλα 28 μέτρα μέσα στο θησαυροφυλάκιο της τότε Τράπεζας Εργασίας, επί της οδού Καλλιρρόης 19.
ΑΝΟΙΧΤΟΣ ΚΑΙ ΚΛΕΙΣΤΟΣ ΣΥΓΧΡΟΝΩΣ
Ο λόφος του Αρδηττού επίσης φανερώνει την πολυπλοκότητα και τις αντιφάσεις της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας: το πάρκο είναι επισήμως κλειστό, αλλά είναι ανοιχτό γι’ αυτούς που ξέρουν. Η κυρίως πύλη παραμένει κλειδωμένη, επειδή το αρχαιολογικό τμήμα έχει κρίνει τα περάσματα μη ασφαλή για επισκέπτες, και έχει κατατεθεί μια αίτηση από το γραφείο του Ζαππείου για τη διάθεση πόρων του ΕΣΠΑ προκειμένου να γίνουν κατάλληλες για το κοινό. «Για να ανοίξει ένας χώρος, πρέπει να γίνουν δύο πράγματα: Πρέπει να γίνουν έργα για να μπορεί κανείς να περπατήσει με ασφάλεια στα περάσματα, τα οποία κοστίζουν πολλά χρήματα και πρέπει να εγκριθούν από τους αρχαιολόγους και το Δασαρχείο. Επίσης, πρέπει να υπάρχουν κιγκλιδώματα για να μην πέφτει ο κόσμος. Έπειτα, χρειάζεσαι ανθρώπους στην είσοδο και ανθρώπους που να επιτηρούν το πάρκο», λέει ο Δημήτρης Νικολάου, επικεφαλής της αρχιτεκτονικής τοπίου για το Ζάππειο και τον λόφο του Αρδηττού.
Όμως μια είσοδος στο πίσω μέρος του πάρκου, την οποία διαχειρίζεται η Ολυμπιακή Επιτροπή, είναι ανοιχτή καθημερινά για πρόσβαση στον στίβο, καθώς και στο πάρκο. Ακόμη κι όταν και αυτή είναι κλειστή, όπως ήταν στο lockdown, υπάρχει ένας μυστικός τρόπος για να μπει κανείς. «Ίσως κάποια μέρα θα ανοίξει και θα μπει όλος ο κόσμος και θα το καταστρέψει», προσθέτει. «Ειλικρινά, έχω ανάμεικτα συναισθήματα γι’ αυτό». Η μεγαλύτερη ανησυχία, λέει ο Νικολάου, είναι η έλλειψη δρόμων για την πρόσβαση των πυροσβεστικών οχημάτων. Ο Νικολάου και ο Αλτίν Χαλτιτζέ, ο κηπουρός που φροντίζει τον λόφο του Αρδηττού, έχουν πάθος για το τοπίο και τα πλάσματά του. Όταν αναφέρθηκα στα δύσβατα μονοπάτια στο πάρκο ως αποτελούμενα από χώμα (dirt) και σπασμένο τσιμέντο, ο Νικολάου είπε: «Γιατί εσείς οι Αμερικανοί το λέτε “dirt”; Είναι χώμα, είναι γη!». Την άνοιξη οι ντόπιες χελώνες, που συνήθως ζουν για αιώνες, αρχίζουν να περιφέρονται. Αυτή τη χρονιά ο Χαλτιτζέ μέτρησε 100 νεογέννητες χελώνες. Μία από τις γηραιότερες μπορεί να αναγνωριστεί από μια μεγάλη ρωγμή στο καβούκι της. Έχουν κατασκευστεί πέτρινες πισίνες, ώστε οι νυχτερίδες να μπορούν να κατεβαίνουν με μεγάλη ταχύτητα και να πίνουν νερό – και ας ελπίζουμε για να κυνηγούν τις απειλητικές κάμπιες των πεύκων, των οποίων οι τρίχες είναι τοξικές στο άγγιγμα. Εκτός από τα πεύκα, υπάρχουν ελιές, κυπαρίσσια, ευκάλυπτοι, χαρουπιές, αμυγδαλιές και πιπερόδεντρα, τα οποία έχουν φυτευτεί από τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι κατσίκες που βοσκούσαν εκεί είχαν σχεδόν καθαρίσει όλο τον λόφο από βλάστηση πριν από χρόνια. Πριν από λίγο καιρό ο Χαλτιτζέ φύτεψε σπόρους βελανιδιάς από την Πάρνηθα σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει ένα είδος που χαρακτήριζε την αρχαία βλάστηση, αλλά μόνο λίγες από αυτές έχουν επιβιώσει εξαιτίας της έλλειψης βροχής. Σκορπισμένες σε όλο τον λόφο είναι τεράστιες αγαύες, που λέγονται αθάνατοι, οι οποίες βλασταίνουν πολύ ψηλούς ανθικούς ποδίσκους ακριβώς πριν πεθάνουν.
ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ
Ένας κόμβος αναγέννησης, ο λόφος είναι το πνευματικό μας ιερό και οι κηπουροί του είναι οι ιερείς του. «Ζούσα για χρόνια εδώ πριν μπω μέσα· είναι σαν να μπαίνεις σε μια άλλη διάσταση», λέει η ιδιοκτήτρια σκύλου Ρέα Καλαβάση. «Υπάρχει μια ιδιαίτερη ενέργεια που κάνει τους πάντες να νιώθουν σε αρμονία». Στην κορυφή πίσω μας υπάρχουν απομεινάρια ενός ναού αφιερωμένου στην Τύχη, όπου οι παγανιστές έρχονται ακόμη για να κάψουν θυμιάματα και να αφήσουν ως προσφορές τριαντάφυλλα και ρόδια. Ή μήπως είναι οι σπόροι που έφαγε η Περσεφόνη και αναγκάστηκε να επιστρέφει κάθε χρόνο στον Κάτω Κόσμο; Λέγεται ότι τα Μικρά Ελευσίνια Μυστήρια –η θυσία ενός μικρού γουρουνιού στη Δήμητρα και την Περσεφόνη, μαζί με έναν εξαγνισμό στον Ιλισό που επέτρεπε στους μύστες να συμμετάσχουν στα Μεγάλα Ελευσίνια– γίνονταν εδώ στα Ανθεστήρια, μια γιορτή αφιερωμένη στον Διόνυσο, όπου ανοιγόταν το παλαιωμένο κρασί και τα πνεύματα των νεκρών κυκλοφορούσαν ανάμεσα σε αυτούς που γλεντούσαν. Για τον απλό παρατηρητή αυτά τα αετώματα των ναών είναι μόνο πέτρινες πλάκες, και πολύ συχνά ξαποσταίνω εκεί στη σκιά αφού παίξω με τον δικό μου σκύλο, τον Λάκι.
Η μόνιμη παρουσία του Παρθενώνα σε κοντινή απόσταση, μαζί με την άτακτη χλωρίδα και πανίδα του πάρκου, είναι μια υπενθύμιση της αιώνιας επιστροφής. Ο σκύλος πηδάει και τρέχει σαν να είναι άγριος και εξαφανίζεται σε ένα μωσαϊκό ήλιου και σκιάς, αγνοώντας τα ερείπια των αυτοκρατοριών που δεν υπάρχουν πια – το μόνο που έχει σημασία είναι η απολαυστική παροντικότητα του κατάφυτου λόφου και των ελικοειδών μονοπατιών του, που οδηγούν στα ίδια μέρη και μεταμορφώνονται κάθε μέρα από τις διαφορετικές μυρωδιές και προοπτικές. Είναι σαν τα πλάσματα του πάρκου να είναι ψυχοπομποί που μεταφέρουν τις ψυχές μας σε ένα άλλο επίπεδο ύπαρξης. Ένα μοντέρνο μαρμάρινο σιντριβάνι χωρίς το μεταλλικό του στόμιο είναι μια εκλεπτυσμένη έκφραση της Ελεγείας για ένα πάρκο του Χόρχε Λουίς Μπόρχες: «Το σταματημένο ρολόι, το αγιόκλημα το μπερδεμένο, η πέργκολα, τ’ αγάλματα τα πάντα αστόχαστα, η πλευρά του δειλινού η άλλη, οι τρίλιες των πουλιών, το μπαλκονάκι και του σιντριβανιού η ραστώνη είναι εν συνόλω πράγματα του παρελθόντος. Του παρελθόντος; Αν δεν υπήρξε αρχή, δεν θα υπάρξει μήτε τέλος, και αν μας επιφυλάσσεται μια σούμα από άσπρες μέρες και από μαύρες νύχτες που τείνει στο άπειρο, είμαστε ήδη το παρελθόν που θε’ να γίνουμε όλοι. Ο χρόνος είμαστε, και το ποτάμι το αδιαίρετο»*.
*μτφρ. Γιώργος Κεντρωτής/alonakitispoiisis.blogspot.com