«Μήπως μερικές φορές ο λάθος τρόπος είναι ο σωστός τρόπος; Μήπως μπορείς να πάρεις το λάθος μονοπάτι και παρ’ όλα αυτά να καταλήξεις εκεί που ήθελες να βγεις; Ή, με άλλα λόγια, μήπως κάποιες φορές τα κάνεις όλα λάθος και στο τέλος σού βγαίνουν όλα σωστά;».
Όταν διάβασα το βιβλίο του Στάθη Καλύβα Καταστροφές και θρίαμβοι (εκδόσεις Παπαδόπουλος), δεν είχα προσέξει το εισαγωγικό απόσπασμα που είχε επιλέξει ο καθηγητής πολιτικής επιστήμης στην Οξφόρδη και παλαιότερα στο Yale από το πολυδιαβασμένο μπεστ σέλερ της Ντόνα Ταρτ Η καρδερίνα. Θα έφταιγε η συγκυρία εκείνων των περίεργων και καταιγιστικών σε γεγονότα ημερών· το βιβλίο είχε εκδοθεί παραμονές του δημοψηφίσματος του 2015. Αλλά τώρα, έχοντας το προνόμιο να παρακολουθήσω δύο από τα επτά επεισόδια από την τηλεοπτική μεταφορά του βιβλίου του Καλύβα που θα κάνει πρεμιέρα ανήμερα των Φώτων στον ΣΚΑΪ, προσέχω πόσο εύστοχη υπήρξε η επιλογή. Όχι μόνο γιατί, όπως και στην Καρδερίνα, όλα αρχίζουν από μια καταστροφή: στο βραβευμένο με Πούλιτζερ μυθιστόρημα της Ταρτ, από μια τρομοκρατική επίθεση στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης που σκοτώνει τη μητέρα του πρωταγωνιστή, στο ντοκιμαντέρ του Στάθη Καλύβα από το φαινομενικά άδοξο τέλος της Ελληνικής Επανάστασης το 1826. Αλλά κυρίως γιατί συνειδητοποιείς τις μυθοπλαστικές ποιότητες του περιπετειώδους βίου της σύγχρονης Ελλάδας. Αυτές ανέδειξε πριν από έξι χρόνια ο καθηγητής και μέλος της Αμερικανικής και της Βρετανικής Ακαδημίας Επιστημών με το βιβλίο του, αυτές πρωταγωνιστούν και τώρα, σε αυτή την υψηλού επιπέδου παραγωγή, την οποία οι συντελεστές της φρόντισαν να επενδύσουν με ρυθμό και πλοκή. Ο Στάθης Καλύβας έγραψε το Καταστροφές και θρίαμβοι με αφορμή την κρίση. Όμως, αντί να στραφεί στο παρελθόν για να εξηγήσει την κρίση, αποφάσισε να κάνει το αντίθετο: να ξεκινήσει, δηλαδή, από την κρίση για να εξετάσει ολόκληρη την ιστορία του ελληνικού κράτους. «Θεώρησα δηλαδή εξαρχής πως η κρίση δεν ήταν κάτι τυχαίο, αλλά συμπτωματική ενός γενικότερου προβλήματος. Ποιο ήταν όμως αυτό; Δεν μου ήταν καθόλου προφανές και για τον λόγο αυτόν ξεκίνησα να διαβάζω ιστορικές μελέτες. Στην πορεία, το ερώτημα άνοιξε: “Τι είναι η σύγχρονη Ελλάδα;”. Ή για να το πω διαφορετικά: “Ποιας γενικής κατηγορίας αποτελεί περίπτωση η σύγχρονη Ελλάδα;”. Στο διάβασμά μου χρησιμοποίησα ως βοήθημα τα βασικά εργαλεία των κοινωνικών επιστημών, όχι όμως με εμφανή τρόπο, αλλά κάπως σαν ένα αόρατο σύστημα σκαλωσιών: δεν φαίνονται, αλλά είναι εκεί και δομούν το βιβλίο. Το βιβλίο γράφτηκε για να είναι κατανοητό. Και αυτό είναι κάτι που έμαθα γράφοντας για την “Καθημερινή”, πώς δηλαδή να διατυπώνω σύνθετες έννοιες με εύληπτο και καθαρό τρόπο που να μην ισοπεδώνει ή να ευτελίζει».
Πλοκή και θετικό αφήγημα
Μια πολύ σημαντική απόφαση που πάρθηκε από την αρχή ήταν να προχωρήσει το στήσιμο της σειράς χωρίς να υπάρχει ένα αθέατο πρόσωπο που να αφηγείται τα πράγματα με την μορφή της αυθεντίας, αλλά να έχει αντίθετα η σειρά το στοιχείο της προσωπικής αναζήτησης, που απηχεί και την ερευνητική αναζήτηση που οδήγησε στη συγγραφή του βιβλίου. «Δεν έχουμε δηλαδή να κάνουμε εδώ με ένα κλασικό ιστορικό ντοκιμαντέρ που παρουσιάζεται με εγκλυκλοπαιδικό τρόπο, αλλά με ένα οδοιπορικό που έχει έντονο το προσωπικό στοιχείο». Σπεύδει να τονίσει ότι τον ενδιέφερε να κάνει μια σειρά όχι με βάση τα γεγονότα, αλλά ποντάροντας στις έννοιες της πλοκής και της αφήγησης. «Αυτό που με ενδιέφερε δεν ήταν να παρουσιάσω κάποια ιστορικά γεγονότα αλλά να προτείνω ένα αφήγημα με ορμητική πλοκή και μεγάλες ανατροπές. Σε πολλά θέματα προσπάθησα να αναδείξω πλευρές που ο θεατής θεωρεί πως τις γνωρίζει και να τον βάλω να τις σκεφτεί διαφορετικά, τονίζοντας το στοιχείο της έκπληξης. Κι ένα από τα πράγματα που θέλω να αναδείξω είναι οι Έλληνες όχι σαν θύματα, αλλά ως δημιουργοί της μοίρας τους».
Το θετικό αποτύπωμα της ανάγνωσης της νεότερης ελληνικής ιστορίας ήταν κεντρική επιλογή του Καλύβα και στο βιβλίο του, και φυσικά διατρέχει και τη ραχοκοκαλιά του τηλεοπτικού εγχειρήματος. Για πολλούς αναγνώστες της εποχής που κυκλοφόρησε το Καταστροφές και θρίαμβοι, μέρες επικού εθνικού αυτομαστιγώματος λόγω της κρίσης, η σχεδόν επαναστατική ματιά του καθηγητή, συγγραφέα και συνεργάτη της «Καθημερινής» υπήρξε πολύτιμα ενθαρρυντική. «Ένας από τους λόγους που ήθελα να κάνω την τηλεοπτική μεταφορά του βιβλίου ήταν γιατί ο κόσμος μού έλεγε ότι ήταν μια αφήγηση της ελληνικής ιστορίας που δεν είχαν ακούσει ξανά», μου λέει ο Στάθης Καλύβας. «Οπότε θεώρησα ότι αυτά είναι τα συστατικά ενός αφηγήματος που δεν είναι ευρύτερα γνωστό και κατά τη γνώμη μου είναι σημαντικό να διαδοθεί. Γιατί, αν δεν έχεις θετικό αφήγημα ως λαός, δεν πας μπροστά. Αυτή ήταν η φιλοδοξία η δική μου». Διαβάζοντας τόσο το βιβλίο, αλλά βλέποντας και τη σειρά, καταλαβαίνεις πολύ γρήγορα ότι δεν πρόκειται για μια εμμονή του Καλύβα. Δεν είναι μια χαζοχαρούμενη προσέγγιση, όλες οι καταστροφές και τα σφάλματα είναι εκεί, έχουν τη θέση τους και γίνεται προσπάθεια να εξηγηθούν σε ένα πιο συγκροτημένο πλαίσιο.
Από τη «λατρεία της ήττας» σε μια νέα εθνική αυτοπεποίθηση
Ο Καλύβας ανδρώθηκε επιστημονικά σε μια περίοδο που η ελληνική ιστοριογραφία επικεντρωνόταν μονοδιάστατα στις καταστροφές μέσα από τους παραμορφωτικούς φακούς μιας ψυχοπαθολογικής «λατρείας της ήττας» και μιας αέναης θυματοποίησης· συνήθως ως αιώνια θύματα των ξένων. Από αυτή την άποψη το βιβλίο του πρότεινε κάτι εντελώς διαφορετικό. «Είναι ένα νέο εθνικό αφήγημα που τονίζει τις επιτυχίες, όχι μόνο τις ήττες μας και το οποίο αν περάσει στον κόσμο, μπορεί να μας βοηθήσει στο μέλλον, γιατί μπορεί να μας προσφέρει την ενέργεια για να αντιμετωπίσουμε με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση τις προκλήσεις του αύριο». Και συμπληρώνει: «Δοκίμασα να αναδείξω τις συναρπαστικές πλευρές της ελληνικής ιστορίας όχι με έναν τρόπο μη επιστημονικό ή εντυπωσιοθηρικό, αλλά γιατί έχουμε γεγονότα πολύ πιο πλούσια από αυτό που νομίζαμε· πιο συνδεδεμένο με εμάς σήμερα, πιο συνδεδεμένο με τις διεθνείς εξελίξεις, με πολλές περισσότερες ανατροπές». Προσπαθώ να παίξω τον δικηγόρο του διαβόλου και ρωτάω τον Στάθη Καλύβα ποιος είναι ο «θρίαμβος» στο επεισόδιο για τη Μικρασιατική Καταστροφή. «Μα φυσικά η επιτυχημένη ενσωμάτωση των προσφύγων, ένα πολύ σημαντικό γεγονός που δεν τονίζεται και υποτιμάται συστηματικά. Βάζω στοίχημα ότι στην επέτειο του 1922 θα πούμε τα πάντα για τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά απολύτως τίποτα για την ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία».
Last Dance και ανατροπές
Η σειρά αναπτύσσεται μέσα από επτά επεισόδια που αντιστοιχούν σε επτά μεγάλους ιστορικούς κύκλους. Κάθε επεισόδιο αποτελείται από τέσσερις ενότητες. «Ξεκινάμε με την περιγραφή μιας μεγάλης εθνικής καταστροφής, ακολουθεί ένα φλάσμπακ στην έναρξη του κύκλου, όταν μπαίνει σε εφαρμογή ένα μεγαλόπνοο και φιλόδοξο εθνικό σχέδιο. Στην τρίτη ενότητα περιγράφεται η ιστορική διαδρομή, που ξεκινά με αρχικές επιτυχίες για να καταλήξει όμως στη μεγάλη καταστροφή. Κάθε επεισόδιο κλείνει με τη μεγάλη ανατροπή, δείχνοντας πώς τελικά ξεπηδά ένας θρίαμβος μέσα από την καταστροφή και η χώρα κάνει restart και συνεχίζει να προοδεύει. Αυτοί οι κύκλοι συνιστούν μια ιστοριογραφική καινοτομία που υπηρετεί την ανάπτυξη του αφηγήματος. «Η δομή αυτή υπηρετεί δύο στόχους», εξηγεί ο Στάθης Καλύβας. «Ο πρώτος είναι αφηγηματικός: δημιουργεί στον θεατή μια σειρά από ερωτήματα που του ξυπνούν το ενδιαφέρον: πώς προέκυψε η καταστροφή; Πώς γλιτώσαμε από αυτήν; Πώς γυρίσαμε το παιχνίδι; Τα βασικά γεγονότα είναι γνωστά, αλλά η σύνδεση μεταξύ τους είναι πρωτότυπη και εκπλήσσει. Όταν έγραφα το σενάριο έβλεπα την περίφημη σειρά Last Dance για τον Μάικλ Τζόρνταν και τους Chicago Bulls, που βασίζεται ιδιαίτερα στην τεχνική αυτή του φλάσμπακ».
Η σειρά ακολουθεί μεν τη λογική του βιβλίου, αλλά την πηγαίνει σε ένα εντελώς άλλο επίπεδο. Δεν είναι μόνο η δύναμη της εικόνας, αλλά και το γεγονός πως συμμετέχουν στη σειρά 35 κορυφαίοι ειδικοί – επιστήμονες και δημοσιογράφοι. « Ήθελα να ξεφύγουμε κάπως από τους συνήθεις υπόπτους και να δώσουμε το βήμα σε νέους ανθρώπους, άνδρες και γυναίκες. Οι παρεμβάσεις τους εμπλουτίζουν απίστευτα το αφήγημα μας. Από την άλλη, κάτι που μου έκανε μεγάλη εντύπωση με τις συνεντεύξεις αυτές είναι πως από τη στιγμή που μπαίνει κάποιος μέσα στη λογική του σχήματός μας, το βοηθά να πάει αρκετά βήματα παραπέρα. Ενισχύθηκε δηλαδή η αντίληψή μου πως το σχήμα που διατύπωσα δεν είναι κάτι αυθαίρετο που βρίσκεται στον αέρα, αλλά μπορούσε να εμπλουτιστεί».
Πρώτη φορά τηλεόραση
Ο Στάθης Καλύβας κάνει πρώτη φορά τηλεόραση και δεν δυσκολεύεται καθόλου να μου δείξει ότι είναι ενθουσιασμένος από την εμπειρία. «Δεν είχα ποτέ εξασκηθεί στο μέσο και ήθελα πολύ να δω πώς αφηρημένες ιδέες μπορούν να οπτικοποιηθούν. Είναι κάτι που με ενδιαφέρει πολύ και θεωρητικά. Δεν είχα ξαναγράψει σενάριο στη ζωή μου, η μεγάλη τύχη ήταν που συνεργάστηκα με εξαιρετικούς επαγγελματίες». Αναφέρεται στους παραγωγούς του, την «οργανωτική» Ρέα Αποστολίδη και τον «πολυτάλαντο» Γιούρι Αβέρωφ από την Anemon Productions, στην «εξαιρετική» σκηνοθεσία του Αλέξανδρου Μερκούρη και στην αποφασιστική συμβολή του έμπειρου συγγραφέα Ανδρέα Αποστολίδη. Ο ίδιος δείχνει τόσο συνεπαρμένος από την εμπειρία (παρά τα εμπόδια που έβαλε η πανδημία και τις κακουχίες των πολύωρων γυρισμάτων, συχνά κάτω από αντίξοες συνθήκες), που νομίζω ότι ο ακαδημαϊκός κόσμος θα πρέπει να ξεχάσει για λίγο τον Στάθη Καλύβα, ο οποίος μοιάζει έτοιμος για μια δεύτερη καριέρα στην τηλεόραση. Ο ίδιος χαμογελάει. «Το οπτικό στοιχείο έχει μια διάσταση που δεν έχει η ακαδημαϊκή εργασία: έχει πολλή συλλογικότητα. Ένα από τα πιο συναρπαστικά πράγματα που είχα ακούσει σε σχέση με το πώς γράφονται οι σειρές στην τηλεόραση είναι το λεγόμενο writing room, το οποίο βρίσκω τρομερό, γιατί η ακαδημαϊκή δουλειά είναι πολύ μοναχική. Βρήκα λοιπόν τη συλλογική διάσταση αυτού του εγχειρήματος όχι απλώς πρωτόγνωρη, αλλά και ιδιαίτερα ελκυστική».
ΙΝFO → Καταστροφές και θρίαμβοι, μίνι σειρά ντοκιμαντέρ του Στάθη Καλύβα, πρεμιέρα την Πέμπτη 6 Ιανουαρίου, κάθε Πέμπτη και Παρασκευή στις 9 μ.μ., στον ΣΚΑΪ.