Λάτιν νουάρ· είναι αυτό που οι Λατινοαμερικανοί ονομάζουν συνήθως novela negra, δηλαδή το μαύρο-νουάρ μυθιστόρημα, το αστυνομικό βιβλίο των χωρών της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής. Είναι ένας τρόπος που βρήκαν οι συγγραφείς εκείνου του τόπου να περιγράψουν τις κοινωνίες τους, τα πολιτικά τους τραύματα και τις υπαρξιακές ανησυχίες, να καταθέσουν τις επιρροές τους ή να αποτυπώσουν τη «μοναξιά», μια κατάσταση που ενίοτε χαρακτηρίζει τη φυσιογνωμία της ηπείρου. Είναι επίσης μια λογοτεχνική τάση και μια αναγνωστική πρόταση. Τα συζητάω όλα αυτά με τον Ανδρέα Αποστολίδη, τον καταλληλότερο άνθρωπο για μια τέτοια κουβέντα – σημαντικός συγγραφέας αστυνομικών βιβλίων, μεταφραστής και μελετητής του είδους, εσχάτως και σκηνοθέτης του Λάτιν νουάρ, ενός ντοκιμαντέρ διεθνούς συμπαραγωγής που παρατηρεί τη Λατινική Αμερική μέσα από τους συγγραφείς και τις αστυνομικές τους ιστορίες.
Η ιδέα για το ντοκιμαντέρ νουάρ γεννήθηκε πριν από περίπου επτά χρόνια – ακολούθησαν ταξίδια, έρευνα, συνεντεύξεις με συγγραφείς σε διάφορες γωνιές του πλανήτη, η έκδοση ενός βιβλίου με ίδιο τίτλο (Λάτιν νουάρ, εκδ. Άγρα), η πρεμιέρα στο Φεστιβάλ του Μαϊάμι, η προβολή στο Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης και τώρα ήρθε η ώρα και για την αθηναϊκή πρεμιέρα, στο Γαλλικό Ινστιτούτο στις 19 του μήνα. «Δεν είχε γίνει τίποτα αντίστοιχο διεθνώς», μου εξηγεί για την απόφασή του να ασχοληθεί με αυτό το θέμα. «Αυτό που έπρεπε να κάνω ήταν να βρω ένα σημείο να επικεντρωθώ. Δεν ήθελα να γυρίσω βιογραφίες, αλλά να φτιάξω μια γέφυρα μεταξύ βιβλίου και οθόνης, κι έτσι κατέληξα να δώσω έμφαση στις πόλεις». Σε πέντε πόλεις, για την ακρίβεια, και αντίστοιχα σε πέντε συγγραφείς που τις εκπροσωπούν: η Αβάνα και ο Λεονάρντο Παδούρα, το Σαντιάγο και ο Λουίς Σεπούλβεδα, η Πόλη του Μεξικού και ο Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο, η Λίμα και ο Σαντιάγο Ρονκαλιόλο, το Μπουένος Άιρες και η Κλαούδια Πινιέιρο.
Η «ΜΑΥΡΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ» ΤΗΣ ΧΙΧΟΝ
Υπάρχει κάποιος «ηγέτης» στο λάτιν νουάρ; Κάποια μορφή που ξεχωρίζει; «Νομίζω ναι, η κεντρική φιγούρα είναι ο Τάιμπο. Το λάτιν νουάρ δεν ήταν ένα κίνημα προσυνεννοημένο, δεν υπήρχαν διακηρύξεις ούτε οι εκπρόσωποί του επικοινωνούσαν μεταξύ τους, ο ένας δεν ήξερε την ύπαρξη του άλλου. Τους ένωσε ο Τάιμπο μέσα από τη Semana negra, ένα ετήσιο φεστιβάλ αστυνομικής λογοτεχνίας που ξεκίνησε να διοργανώνει το 1988 στην ισπανική Χιχόν [σ.σ.: ο Τάιμπο γεννήθηκε στη Χιχόν, αλλά μεγάλωσε στο Μεξικό]. Εκεί άρχισαν να γνωρίζονται όλοι και να συνειδητοποιούν ότι υπάρχει μεταξύ τους μια κοινή βάση». Αλήθεια, ρωτάω, τι άνθρωπος είναι ο Τάιμπο από κοντά; Τι τύπος είναι; «Είναι ανοιχτόκαρδος, φιλικός και γενναιόδωρος, θα κάνει πράγματα για τους άλλους, έχει πάντα κέφι για τα βιβλία και τη μυθοπλασία, την αφήγηση ιστοριών. Επίσης πίνει ατέλειωτες ποσότητες κόκα κόλα και καπνίζει ασταμάτητα».
Μου μιλάει για όλους με μια οικειότητα – τους γνωρίζει προσωπικά, όπως και ο εξαιρετικός μεταφραστής Κρίτων Ηλιόπουλος, ο οποίος ήταν παρών στις συνεντεύξεις. Μου μιλάει για τη μελαγχολία του Παδούρα και τη νοσταλγία του για μια χαμένη γενιά της Κούβας, για την ερευνητική διάθεση του Ρονκαλιόλο, για τον μεγάλο Σεπούλβεδα, ο οποίος έδωσε στο Λάτιν νουάρ μία από τις τελευταίες του συνεντεύξεις – ο Χιλιανός συγγραφέας ήταν το πρώτο παγκόσμιας φήμης θύμα του κορωνοϊού την άνοιξη του 2000. «Ήταν κεφάτος στη συνέντευξη, φαίνεται νομίζω αν δει κανείς το ντοκιμαντέρ. Γενικά ο Σεπούλβεδα είχε τα στοιχεία του ανθρώπου που έφυγε και δεν επέστρεψε», μου λέει. «Είχε ξεκόψει από τη Χιλή, έζησε για πολλά χρόνια στο Αμβούργο, του άρεσε εκεί, μέχρι που κατέληξε στη Χιχόν, λόγω του φεστιβάλ, και εγκαταστάθηκε μόνιμα. Εκεί τον γνώρισα κι εγώ».
ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΑ ΧΩΡΙΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥΣ
Το λάτιν νουάρ είναι απότοκο του περίφημου «μπουμ» της δεκαετίας του ’60, όταν η γενιά του Μάρκες, του Κορτάσαρ, του Φουέντες και του Λιόσα άρχισε να μεταφράζεται και να κατακτά τον κόσμο, αποκαλύπτοντας ένα καινούργιο λογοτεχνικό σύμπαν. Κάποιοι από τη γενιά εκείνη ασχολήθηκαν και με το αστυνομικό – χαρακτηριστική περίπτωση είναι οι δοκιμές του Μπόρχες (ειδική περίπτωση βέβαια ο συγκεκριμένος) και οι ιστορίες που έγραφε παρέα με τον Κασάρες. Κυρίως όμως η γενιά εκείνη πέρασε το μήνυμα στους νεότερους ότι στη λογοτεχνία δεν υπάρχουν περιορισμοί. «Όταν αργότερα εμφανίστηκε ο Τάιμπο, για παράδειγμα, δεν έπεσε στο κενό, αφού είχε μάθει πως όλα ήταν δυνατά και ότι ακόμα και ένα υπαρξιακό μυθιστόρημα μπορούσε να ενταχθεί σε μια αστυνομική πλοκή», λέει ο κ. Αποστολίδης. Με τις ευχές, λοιπόν, των συγγραφικών τους πατέρων, οι εκπρόσωποι του λάτιν νουάρ έκαναν την εμφάνισή τους τη δεκαετία του ’70 αντιγράφοντας –ποιος θα το έλεγε;– τους Αμερικανούς. «Μετέφεραν το μοντέλο του σκληρού αμερικανικού hard-boiled από τον βορρά στον νότο.
»Τους ταίριαζε αυτό. Αυτή την επιρροή βέβαια τη σχολιάζουν μέσα στα βιβλία τους, οι ήρωές τους διαβάζουν συχνά αμερικανικά μυθιστορήματα και μετά τα ζουν, όπως αντίστοιχα ο Δον Κιχώτης ζούσε τις περιπέτειες των ιπποτικών ιστοριών που διάβαζε».
Οι αστυνομικές ιστορίες των Λατινοαμερικανών έχουν συνήθως μια πολιτική απόχρωση, όπως είναι λογικό, αφού οι χώρες τους βίωσαν σκληρές δικτατορίες. «Οι περισσότεροι πέρασαν από τα κινήματα του ’68 και του ’70 και στα βιβλία τους σχολιάζουν όσα έζησαν, χωρίς όμως να ωραιοποιούν τίποτα, δεν κάνουν ποτέ πολιτική προπαγάνδα». Αργότερα, η θεματολογία μετατοπίστηκε από τις δικτατορίες στην οικονομική κρίση.
Κάτι που αποτελεί κοινό τόπο είναι η ιδιότητα των πρωταγωνιστών τους. Στο λάτιν νουάρ ο πρωταγωνιστής δεν είναι ποτέ αστυνομικός. «Η αστυνομία δεν δίνει λύσεις, είναι μέρος του προβλήματος», μου λέει ο κ. Αποστολίδης. Οι ήρωές τους, κατά το αμερικανικό πρότυπο, είναι αντισυμβατικοί χαρακτήρες που κινούνται μόνοι τους, πιθανόν ιδιωτικοί ντετέκτιβ, αλλά (σχεδόν) ποτέ μέλη της αστυνομίας. Αυτός ο κανόνας αποτελεί σημαντική διαφοροποίηση από μια άλλη σύγχρονη τάση: στα πολύ δημοφιλή σκανδιναβικά νουάρ ο ήρωας είναι συνήθως αστυνομικός. Η διαφορά αυτή είναι μάλλον αναμενόμενη, αν σκεφτούμε τις προσλαμβάνουσες ενός συγγραφέα από το Μεξικό, για παράδειγμα, που ζει σε έναν κόσμο διαφθοράς και καχυποψίας, και ενός Σουηδού, που έχει μάθει να εμπιστεύεται το κράτος και τους θεσμούς.
ΟΙ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΟΙ, Η ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ ΚΙ ΕΜΕΙΣ
Ρωτάω τη γνώμη του για την τεράστια επιτυχία του σκανδιναβικού νουάρ. Πού οφείλεται; «Η τριλογία του Λάρσον [σ.σ.: Το κορίτσι με το τατουάζ κ.ά.] άνοιξε τον δρόμο για να μεταφραστούν κι άλλα σκανδιναβικά βιβλία στα αγγλικά και στη συνέχεια έπαιξαν μεγάλο ρόλο οι τηλεοπτικές σειρές, οι οποίες, κατά τη γνώμη μου, είναι καλύτερες από τα βιβλία. Κατά τα άλλα, υπάρχει αυτό το εξωτικό στοιχείο· το έγκλημα γίνεται μέσα στο κρύο και στη σκοτεινιά. Ο Σουηδός συγγραφέας Άρνε Νταλ μού είχε εξηγήσει ότι, σε αντίθεση με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, τα εγκλήματα στη Σκανδιναβία είναι ελάχιστα, οπότε ένας φόνος αντιμετωπίζεται ως κάτι αξιοπερίεργο».
Η συζήτησή μας περνάει στην τηλεόραση και στο πώς επηρεάζει τρόπον τινά ακόμα και τις λογοτεχνικές τάσεις. Ο κ. Αποστολίδης αναφέρει την επανάσταση της καλωδιακής, όταν το περιεχόμενο έπαψε δηλαδή να βασίζεται στη διαφήμιση, και παρατηρεί πόσο αναβαθμίστηκαν οι αστυνομικές σειρές μετά το 2000 – αυτό είναι ένα άλλο θέμα που γνωρίζει καλά και έχει αναλύσει στο βιβλίο του Το μαύρο καρέ (εκδ. Άγρα, 2015). «Δημιουργήθηκαν καινούργια καλλιτεχνικά δεδομένα», μου λέει. «Όταν παρακολουθείς μια σειρά επί επτά σεζόν, για παράδειγμα, έχεις μια πολύ ζωντανή αίσθηση των χαρακτήρων, βλέπεις έναν ήρωα να μεγαλώνει». Σειρές λάτιν νουάρ δεν υπάρχουν – όχι πολύ αξιόλογες δηλαδή. Ο κ. Αποστολίδης μού αναφέρει ως εξαίρεση το Four Seasons in Havana, που βασίζεται στην αντίστοιχη τετραλογία του Παδούρα, και έπειτα κάποιες αργεντίνικες ταινίες. «Υπάρχει και η περίπτωση του Narcos, που αποδεικνύει ότι, αν οι Αμερικανοί θέλουν κάτι τέτοιο, θα φτιάξουν κάτι δικό τους».
Πριν ολοκληρώσουμε την κουβέντα μας, του ζητάω ένα σχόλιο για την ελληνική αστυνομική λογοτεχνία: «Από το 2010 και μετά, κυκλοφορούν πάνω από 50 αστυνομικά τον χρόνο, όμως τα περισσότερα είναι αυτοεκδόσεις. Αυτό σημαίνει ότι η αγορά δεν τα χωράει και ότι δεν μπορούν να βρουν εκδότη, σημαίνει όμως και ότι υπάρχουν πολλοί που θέλουν να γράψουν αστυνομικά, ότι υπάρχει ενδιαφέρον και ίσως κάποιοι από αυτούς προχωρήσουν». Έχει χαρακτηριστικά το ελληνικό αστυνομικό βιβλίο; «Οι περισσότεροι ακολουθούν μια θεματολογία σχολιασμού της πραγματικότητας, ειδικά των τελευταίων 20 ετών. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις, όπως ο Παναγιώτης Αγαπητός με τα βυζαντινά αστυνομικά, ο Νεοκλής Γαλανόπουλος με τις ιστορίες τύπου κλειστού δωματίου, ο Τεύκρος Μιχαηλίδης με τα μαθηματικά. Αυτά όμως είναι μεμονωμένα περιστατικά, θα έπρεπε να γίνει μια πλήρης καταγραφή για να δούμε τι ακριβώς είναι το ελληνικό αστυνομικό βιβλίο σήμερα».
→ Το ντοκιμαντέρ Λάτιν νουάρ θα προβληθεί στις 19 Ιανουαρίου στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, κατόπιν θα πάει διανομή για τον κινηματογράφο Δαναό και στη συνέχεια θα ταξιδέψει στη Θεσσαλονίκη, στον Βόλο και σε άλλες ελληνικές πόλεις.
Ο Ανδρέας Αποστολίδης προτείνει δέκα βιβλία του λάτιν νουάρ
1. Επιχείρηση σφαγή, Ροντόλφο Ουώλς (εκδ. Ακυβέρνητες Πολιτείες)
2. Η σκιά της σκιάς, Ιγνάσιο Πάκο Τάιμπο (εκδ. Άγρα)
3. Η συνωμοσία της Μογγολίας, Ραφαέλ Μπερνάλ (εκδ. Carnivora)
4. Ποιος σκότωσε τον Παλομίνο Μολέρο;, Μάριο Βάργας Λιόσα (εκδ. Εξάντας)
5. Καμένα λεφτά, Ρικάρντο Πίλια (εκδ. Καστανιώτη)
6. Η κριτική των όπλων, Χοσέ Πάμπλο Φέινμαν (εκδ. Αλεξάνδρεια)
7. Όνομα ταυρομάχου, Λουίς Σεπούλβεδα (εκδ. Opera)
8. Τα επτά παιδιά του Σιμενόν, Ραμόν Δίας Ετερόβιτς (εκδ. Opera)
9. Ο κόκκινος Απρίλης, Σαντιάγο Ρονκαλιόλο (εκδ. Καστανιώτη)
10. Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά, Λεονάρδο Παδούρα (εκδ. Καστανιώτη)