Υπάρχει ελληνικό ντιζαϊν; Μερικές δεκαετίες νωρίτερα το ερώτημα θα έστεκε μετέωρο, θα παρέμενε αναπάντητο, όχι γιατί δεν υπήρχαν Έλληνες σχεδιαστές και παλιότερα, αλλά γιατί δεν γινόταν καμία συζήτηση γύρω από τη δουλειά τους. Πόσο έχει ανατραπεί αυτό το κλίμα; Πώς ορίζεται το ελληνικό σχέδιο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Ποιες οι κατευθύνσεις και οι επιρροές του; Τι νέο κομίζουν –αν κομίζουν– οι Έλληνες designers στη διεθνή σκηνή; Η δανέζικη γκαλερί Adorno επιχείρησε τον περασμένο Νοέμβριο να χαρτογραφήσει τα άγνωστα εδάφη του εγχώριου ντιζάιν μέσα από την online έκθεση Gran Turismo. Η επιμέλεια ανατέθηκε στους Greece is for Lovers (Θάνος Καραμπάτσος και Χριστίνα Κοτσιλέλου). «Δεν οδηγηθήκαμε σε κανένα ασφαλές συμπέρασμα», εξηγεί ο Θάνος Καραμπάτσος. «Το ντιζάιν με βάση τον τόπο καταγωγής του δημιουργού είναι γνώρισμα περασμένων δεκαετιών· παλιά μιλούσαμε για βρετανικό ή ολλανδικό ντιζάιν. Τώρα πλέον η χώρα προέλευσης δεν αναγνωρίζεται εύκολα, τα πράγματα διέπονται από trends όσον αφορά το πώς φαίνονται.
Το Instagram έχει συμβάλει πολύ σε αυτό, εκεί «διαβάζεται» πλέον το ντιζάιν, όχι στα περιοδικά, όπως παλιά. Εξαιτίας αυτής της ταχύτητας στην πληροφορία και της εύκολης πρόσβασης σε αυτήν, έχουν εκλείψει και τα τοπικά χαρακτηριστικά», προσθέτει. «Δεν ξέρω τι σημαίνει ελληνικό ντιζάιν. To ότι δεν μπορούμε να το ορίσουμε έχει ενδιαφέρον. Αυτοί οι διαχωρισμοί μού φαίνονται παρωχημένοι. Αυτό που εγώ διακρίνω είναι ένας γενικότερος “θόρυβος” γύρω από την Αθήνα. Υπάρχει κάτι σε σχέση με την πόλη, η Αθήνα έχει ένα moment, υπάρχει μια κινητικότητα γύρω από τις τέχνες και τον πολιτισμό», υποστηρίζει και ο σχεδιαστής Κώστας Λαμπρίδης.
Πίσω από αυτή την άποψη στοιχίζονται τόσο οι Οn· Εntropy (Ζωή και Νίκη Μοσκοφόγλου), που προσδιορίζουν και χρονικά αυτό το ενδιαφέρον για το gallery-based design «μετά τον κορωνοϊό», όσο και οι Objects of Common Interest (Ελένη Πεταλωτή και Λεωνίδας Τραμπούκης). «Αυτό που εμείς παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια είναι ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον γύρω από την Ελλάδα και την Αθήνα, τη μετάβαση δημιουργικών ανθρώπων, προσωρινά ή μόνιμα εδώ, και την κινητικότητα γύρω από το ντιζάιν, κυρίως του collectible design, κάποιων μεμονωμένων ομάδων ή ανθρώπων από την Ελλάδα που έχουν σημειώσει επιτυχία στις διεθνείς αγορές». Για συγκεκριμένες περιπτώσεις κάνουν λόγο και οι Anaktae (Νταϊάννα Καρβούνη και Βίβιαν Φίλιππα): «Γίνεται σοβαρή δουλειά από αρκετούς δημιουργούς –με πραγματικά μεγάλη προσπάθεια και κόστος–, αλλά δεν είναι σοφό να τοποθετηθεί κανείς ακόμα σε σχέση με το impact του ελληνικού ντιζάιν στο εξωτερικό. Μεμονωμένα παραδείγματα και πρόσκαιρα trends ίσως να ορίζουν με μεγαλύτερη ακρίβεια, την παρούσα στιγμή, την ταυτότητά του».
Τι θεωρούμε ελληνικότητα και πώς αυτή εγγράφεται στα αντικείμενα;
«Η ελληνικότητα δεν χρειάζεται να κραυγάζει. Άλλωστε, σε μια χώρα όπου δεν υπάρχει παιδεία γύρω από το ντιζάιν, πώς μπορείς να απαιτείς αυθεντικό σχεδιασμό και σύνδεση με το ελληνικό στοιχείο;» αναρωτιέται ο σχεδιαστής Γιάννης Γκίκας. Το θέμα της ελληνικότητας μπορεί να περιστρέφεται γύρω από ευθείες ή υπαινικτικές αναφορές σε συγκεκριμένες περιόδους της ιστορίας, όπως είναι η αρχαιότητα, να αφορά το ίχνος της παράδοσης στον σύγχρονο σχεδιασμό, τα υλικά, τη φύση: «Εμείς θέλαμε να προτείνουμε έναν ελληνικό τρόπο ζωής, να εικονοποιήσουμε έναν ιδεατό τρόπο ζωής στην Ελλάδα, που θα ήταν απαλλαγμένος από στολίδια και περιττά στοιχεία τα οποία βλέπαμε γύρω μας. Αυτό το concept περιλάμβανε τόσο τα ενδύματα όσο και τα αντικείμενα του σπιτιού που παρουσιάζουμε στις συλλογές μας», σημειώνει η Μιμίκα Κολοτούρα, συνιδρύτρια των Zeus+Δione. Η ίδια θεωρεί πως είναι τύχη για έναν δημιουργό να γεννηθεί στην Ελλάδα και να έχει πρόσβαση σε τόσα ερεθίσματα. «Η φύση, οι πέτρες, το φως! Οι πόλεις μας είναι σαν υπαίθρια μουσεία. Πολλοί Βορειοευρωπαίοι αγωνίζονται να βρουν stories, εμείς δεν ξέρουμε τι να πρωτοκάνουμε», συμπληρώνει. Για τη σχεδιάστρια κοσμημάτων Λητώ Καρακωστάνογλου, που πριν από λίγα χρόνια υπέγραψε για τη L’Objet μια capsule collection, με το χαρακτηριστικό της «μάτι» να απεικονίζεται σε μικρά αντικείμενα, η έμπνευση από όσα μας περιβάλλουν είναι κάτι που προκύπτει αυθόρμητα. «Δεν μπορείς να εκβιάσεις την ελληνικότητα. Την Ελλάδα τη φέρεις μέσα σου και υποσυνείδητα κάποιες φορές πας προς τα εκεί». Για τη Χριστίνα Μαρτίνη, creative director των Ancient Greek Sandals, που πριν από λίγο καιρό παρουσίασε την πρώτη homeware collection του brand με αντικείμενα που ανακαλούν μνήμες από το σπίτι της γιαγιάς στο χωριό, η συζήτηση πρέπει να εστιαστεί «στην αξιοποίηση των παραδοσιακών τεχνικών και των πρώτων υλών, ώστε το τελικό προϊόν να παραχθεί με φροντίδα και να μη θυμίζει σε τίποτα τα σουβενίρ που μας είχαν κατακλύσει τα προηγούμενα χρόνια». Για τις παραδοσιακές τέχνες και την ανάγκη προβολής και διατήρησής τους μιλούν και οι σχεδιάστριες του ατελιέ μαρμάρου Οn· Εntropy: «Η μαρμαροτεχνία, μια τέχνη μοναδική, ελληνική, που έχει ήδη περιληφθεί στη λίστα της UNESCO για την άυλη πολιτιστική κληρονομιά, δεν λαμβάνει την προσοχή που της αξίζει. Εμάς όμως μας αφορά, γιατί είναι το μέσο μας, η τεχνική μας». Οι Αnaktae, που επίσης αντλούν πολλά στοιχεία από τη Γεωμετρική Εποχή, τονίζουν την ανάγκη για ισορροπία ανάμεσα σε δύο αντίθετες έννοιες: την εντοπιότητα και τον διεθνισμό.
«Κάθε δημιουργικό γραφείο πρέπει να μπορεί να σταθεί και κριτικά απέναντι στη δουλειά του, να μην κάνει μανιέρα το προσωπικό του στίγμα», λένε, ενώ ο Γιάννης Γκίκας υποστηρίζει ότι «η προσκόλληση, άλλωστε, στην αρχαιότητα μάλλον μας αδικεί». Σχολιάζει πως η Ελλάδα την περίοδο της Τουρκοκρατίας έχει πιο εμφανές αποτύπωμα στη σύγχρονη κουλτούρα από ό,τι άλλες ιστορικές περίοδοι. «Οι Greece is for Lovers, για παράδειγμα, άνοιξαν έναν ενδιαφέροντα δρόμο σε αυτή την κατεύθυνση, σχολιάζοντας με χιούμορ τα στερεότυπα που έχουν δημιουργηθεί γύρω από τα ελληνικά σύμβολα».
«Για εμάς, το θέμα της κριτικής στάσης απέναντι σε στερεότυπα ή ελληνικές συνήθειες έπεσε σαν ιδέα στο τραπέζι για να έχουμε έναν κοινό τόπο να δουλέψουμε», διευκρινίζει η Χριστίνα Κοτσιλέλου. Ο σχεδιαστής Σπύρος Κοντάκης στρέφει τη συζήτηση για την ελληνικότητα σε διαφορετικό μονοπάτι, φωτίζοντας μια άλλη πτυχή του θέματος: «Η κουβέντα για την ελληνικότητα δεν μπορεί να εξαντλείται στις αναφορές στην αρχαιότητα και στο μεγαλείο της ελληνικής φύσης. Εγώ δεν έκανα ποτέ κάτι ελληνικό, υπό αυτό το πρίσμα. Τα έπιπλα και τα αντικείμενά μου συνδέονται με προσωπικές μου μνήμες και βιώματα. Ωστόσο, το ελληνικό ντιζάιν θα έπρεπε να υποστηρίζεται και έμπρακτα και από μια σειρά ανθρώπων που συνδέονται και εξαρτώνται από τον σχεδιασμό: από τους ιδιοκτήτες των γκαλερί, τους υπευθύνους στα πωλητήρια των μουσείων, τις μονάδες παραγωγής που έλκονται σαν μαγνήτης από το μεγαλύτερο κέρδος που θα τους αποφέρει η αντιγραφή ενός ξένου ντιζάιν, από τους ξενοδόχους και τους εστιάτορες που καταφεύγουν άκριτα στις ξένες υπογραφές. Πηγαίνεις σε ένα ξενοδοχείο στην Ιταλία, γεύεσαι ιταλικά προϊόντα στο πρωινό και κάθεσαι σε ένα κάθισμα που έχει σχεδιάσει Ιταλός δημιουργός. Επισκέπτεσαι την Ισπανία και έχεις μια ανάλογη εμπειρία. Πας σε ένα ελληνικό νησί και συναντάς πάλι Ιταλούς και Ισπανούς στα δωμάτια».
Στην παραγωγή
Πριν γίνει λόγος για τους ρυθμούς και τον τόπο παραγωγής, τη δυσκολία στην εξεύρεση ειδικευμένων τεχνιτών, την επιλογή των υλικών και τα υπέρογκα –πολλές φορές– κόστη, πρέπει να διευκρινιστεί τι περιγράφουμε ως αντικείμενο ντιζάιν. «Όλα είναι αποτέλεσμα κάποιου σχεδιασμού, αλλά στο καλό design δέχεσαι ως δεδομένο ότι ο σχεδιασμός πραγματοποιήθηκε με μεγαλύτερη φροντίδα και, ίσως, με μια πιο αντισυμβατική προσέγγιση όσον αφορά τη φόρμα και τα υλικά», εξηγεί ο Γιάννης Γκίκας. Έτσι, ντιζάιν είναι τα απίθανα «soda tables» από γυαλί Murano που σχεδίασε για λογαριασμό της Miniforms και τα οποία έχουν αποσπάσει μια σειρά από διακρίσεις, αλλά ντιζάιν είναι και το cage που σχεδίασε για την Pyrox. «Δεν υπάρχει designer που να μη χαίρεται όταν βλέπει το αντικείμενό του να το χρησιμοποιούν πολλοί». Η αρχιτέκτονας και σχεδιάστρια Φαίη Τσακαλίδη, που επίσης ειδικεύεται στο μάρμαρο, τονίζει πως ένας δημιουργός πρέπει να βρει τη χρυσή τομή ανάμεσα στην εμπορικότητα και την υψηλή αισθητική έκφραση. «Ιδίως στην αρχή, στην Ελλάδα οι designers καλούνται να ανταποκριθούν με ταχύτητα στους πολλαπλούς ρόλους που καλούνται να παίξουν ώστε να επιβιώσουν: πρέπει να σχεδιάζουν, να εποπτεύουν την παραγωγή, να συστηθούν στις αγορές, να κάνουν PR στη δουλειά τους, να ενημερώνουν τα accounts τους στα social media, να κάνουν follow up στους πελάτες και, το κυριότερο, να επιδείξουν συνέπεια». Στο θέμα της συνέπειας στέκεται και η Μιμίκα Κολοτούρα: «Δυστυχώς, τα πυροτεχνήματα δεν δουλεύουν. Πρέπει να κινείσαι με στρατηγική, στοχευμένη πρόταση, όραμα, επιμονή και υπομονή. Δεν μπορείς να κάνεις εκπτώσεις από την αρχική σου ιδέα, επειδή δεν είχες την ανταπόκριση που ήλπιζες».
Το γεγονός πως πολλοί Έλληνες σχεδιαστές συστήνονται με limited collections ή exclusive κομμάτια έχει να κάνει με τα κόστη παραγωγής, αλλά και τη διαθεσιμότητα εξειδικευμένων τεχνιτών, «οι οποίοι είναι λίγοι και επιφορτίζονται με αρκετή δουλειά, η οποία “παίρνει τη σειρά της” για να κατασκευαστεί», υποστηρίζουν οι σχεδιάστριες της Anaktae. «Από την άλλη, οι μεγαλύτερης κλίμακας κατασκευαστικές μονάδες θα πρέπει να “εκπαιδευτούν” και να αποδεχθούν να δώσουν τη σημασία στη λεπτομέρεια που ζητάμε, για να είναι το τελικό αποτέλεσμα σύμφωνο με τις δικές μας προδιαγραφές και να μην εντάσσεται σε μια παραγωγή μαζική και πιο εύκολη, γρήγορη κατασκευαστικά».
«Δεν υποδηλώνουν κάτι κακό οι μικρές παραγωγές», εξηγεί η Λητώ Καρακωστάνογλου. «Κάνεις αυτό που σε εκφράζει περισσότερο, δείχνοντας τη μέγιστη φροντίδα». Ο Σπύρος Κοντάκης προσθέτει ότι «τα αριθμημένα κομμάτια δίνουν συλλεκτική αξία σε ένα έργο», ενώ οι Οn· Εntropy εξηγούν πως «οι limited edition συλλογές μπορεί να λειτουργούν ως υπενθύμιση για να προχωρήσεις παρακάτω, στην επόμενη ιδέα». Οι Objects of Common Interest πιστεύουν ομοίως ότι τα κόστη παραγωγής και η δυνατότητα διάθεσης των προϊόντων είναι αυτά που υπαγορεύουν τον τύπο των αντικειμένων και τον χαρακτηρισμό μιας συλλογής. «Όσο υπάρχει υποστήριξη από κάποιον φορέα, γκαλερί κ.λπ., η κλίμακα μεγαλώνει και μπορεί να διευρυνθεί ο πειραματισμός», πρεσβεύουν.
Στην υποστήριξη που λαμβάνει από την Carpenters Workshop gallery, όπου φιλοξενούνται μερικά από τα σημαντικότερα ονόματα του ντιζάιν, εμμένει και ο Κώστας Λαμπρίδης, επισημαίνοντας πως του επιτρέπουν να κάνει σχεδιασμό με τους όρους που τον ικανοποιούν. «Αυτό που κάνω το αντιλαμβάνομαι σαν υλικό πολιτισμό. Σαν να μπορούσαμε να πάμε 100-200 χρόνια μπροστά και γυρίζοντας πίσω να αφουγκραζόμασταν αυτό που έχουν να μας πουν τα αντικείμενα για το σήμερα, πώς δημιουργήθηκαν, τι μας λένε για τις σχέσεις των ανθρώπων που τα σχεδίασαν και εκείνων που τα χρησιμοποίησαν, σε ποιο περιβάλλον εντάχθηκαν. Μέσα από μια τέτοια οπτική ο διαχωρισμός ανάμεσα στο γλυπτό και το χρηστικό αντικείμενο θολώνει. Λίγο με νοιάζουν οι χρόνοι κι αν αυτό που κάνω θα καταλήξει σε ένα μουσείο ή σε ένα σπίτι. Με απασχολεί το πώς κατεργάζομαι την ύλη, η διαδρομή της».
Διορθωτικές κινήσεις
«Αυτό που επείγει είναι μια πραγματική, σοβαρή επένδυση στο ελληνικό ντιζάιν, ολιστικά και με πλάνο, όχι με ασύνδετες, μεμονωμένες προσπάθειες», υποστηρίζουν οι Anaktae. «Κι από την πλευρά μας οι σχεδιαστές να δημιουργήσουμε ένα κλίμα σύμπνοιας. Λειτουργούμε αποξενωμένα και πολλές φορές με αντιπαλότητα. Η αγορά στην Ελλάδα είναι μικρή και θα έπρεπε να δρούμε ακομπλεξάριστα και σαν ομάδα μεταξύ μας». Στο θέμα της καχυποψίας και του κακού ανταγωνισμού στέκεται και ο Σπύρος Κοντάκης: «Στην Ελλάδα δουλεύει ο καθένας μόνος του, πολλοί δεν γνωριζόμαστε μεταξύ μας. Οι συνέργειες δεν επιδιώκονται ούτε ευνοούνται. Αυτό πρέπει να αλλάξει, αν θέλουμε να έχουμε μια πιο ισχυρή εικόνα προς τα έξω». Το ταμπού της αποτυχίας θίγει ως παράγοντα για το μέλλον του ελληνικού ντιζάιν η Φαίη Τσακαλίδη: «Οι Έλληνες σχεδιαστές πρέπει να είμαστε πιο τολμηροί και να εξοικειωθούμε με την έννοια της αποτυχίας. Πρέπει να έχουμε στον νου μας τους αθλητές. Ποιος θυμάται πόσες άκυρες προσπάθειες έκαναν, πόσες φορές αποκλείστηκαν από προκριματικούς; Όλοι κρατούν τη στιγμή που ξεπερνούν τους εαυτούς τους. Και για να φτάσεις εκεί, πρέπει να πέσεις και να ξανασηκωθείς, και αυτό μένει, αυτό είναι που θα “γράψει”».