Kείμενο: Elisabetta Povoledo / The New York Times Company – Απόδοση: Μαρία Κωβαίου
Βρισκόμαστε στη νεκρόπολη της Πόρτα Σάρνο, λίγο έξω από το ανατολικό άκρο της Πομπηίας, και ο ξεναγός μας Ματία Μπουοντόνο σηκώνει προσεκτικά έναν προστατευτικό μουσαμά από τάφο που έφεραν πέρσι στο φως οι αρχαιολόγοι.Σύμφωνα με την επιγραφή στο αέτωμα, ο τάφος ανήκε σε έναν απελεύθερο σκλάβο ονόματι Μάρκους Βενέριους Σεκούντιο, που ανήλθε κοινωνικά, απέκτησε χρήματα και «διοργάνωνε παραστάσεις στα ελληνικά και στα λατινικά, που κρατούσαν τέσσερις μέρες», μεταφράζει ο Μπουοντόνο από τα λατινικά. Εντός του τάφου, που χρονολογείται από τις τελευταίες δεκαετίες της Πομπηίας, προτού καταστραφεί από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν έναν από τους καλύτερα διατηρημένους σκελετούς που έχει βρεθεί ποτέ στην πόλη. «Τα λείψανα νεκρών είναι κάτι το ασυνήθιστο για εκείνη την εποχή, δεδομένου ότι οι σοροί των ανδρών συνήθως αποτεφρώνονταν», εξηγεί ο Μπουοντόνο. Ο τάφος, όμως, είναι σημαντικός και για άλλους λόγους επίσης.
«Ευρήματα σαν και αυτό μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις της Πομπηίας», μου εξήγησε η αρχαιολόγος Λουάνα Τονιόλο, που έκανε την ανασκαφή. Συγκεκριμένα, μια επιγραφή με τη σύντομη βιογραφία του Σεκούντιο –ο οποίος ήταν, λέει, φύλακας στον ναό της Αφροδίτης και είχε εκπαιδευτεί ως ιερέας– έριξε φως σε κάποια επαγγέλματα που οι απελεύθεροι σκλάβοι «μπορούσαν να φιλοδοξούν να ακολουθήσουν», πρόσθεσε.
ΜΙΑ ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΟΛΗ
Για τους αρχαιολόγους, η επιγραφή στον τάφο είναι επίσης σημαντική γιατί επιβεβαιώνει τη θεωρία που θέλει τις παραστάσεις στην Πομπηία να πραγματοποιούνται στα ελληνικά, τη γλώσσα που χρησιμοποιείτο περισσότερο στην ανατολική Μεσόγειο. Ακόμη δεν είναι σίγουρο αν οι παραστάσεις αυτές ήταν μουσικές ή θεατρικές, αποτελούν ωστόσο απόδειξη ότι
η Πομπηία ήταν μια κοσμοπολίτικη πόλη.
«Γνωρίζουμε ότι στην Πομπηία ζούσαν άνθρωποι από ολόκληρη τη Μεσόγειο», ανέφερε σε ένα βίντεο για το εύρημα ο 40χρονος Ιταλογερμανός Γκάμπριελ Τσουχτρίγκελ, αρχαιολόγος και διευθυντής του Αρχαιολογικού Πάρκου της Πομπηίας, προσθέτοντας πως ήταν μια ανοιχτή, πολυεθνική κοινωνία. Τα παλαιότερα χρόνια, οι επισκέπτες του πάρκου συνωστίζονταν κατά κύριο λόγο για να θαυμάσουν τις εντυπωσιακές τοιχογραφίες κάποιων μεγαλοπρεπών κατοικιών, σαγηνεμένοι από την τραγική μοίρα ενός αρχαίου πολιτισμού που έμελλε να αφανιστεί ολοσχερώς κάτω από τόνους στάχτης και ηφαιστειακών αναβλημάτων. Ο Τσουχτρίγκελ όμως, που ανέλαβε τη διεύθυνση του πάρκου το 2021, ελπίζει πως, υπό τη δική του επίβλεψη, οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν την αρχαία πόλη μέσα από ένα ευρύτερο πρίσμα, διερευνώντας τη σύνθετη κοινωνική διαστρωμάτωσή της.
Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΣΚΛΑΒΩΝ
«Πηγή έμπνευσης για πολλά από τα ζητήματα με τα οποία ασχολούμαστε πλέον είναι τα νέα πεδία έρευνας που αναδύονται εδώ, όπως η θέση των φύλων στην κοινωνία και η μετα-αποικιοκρατία», ανέφερε ο Τσουχτρίγκελ. «Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο πλούτος και τα έργα τέχνης που συναντούμε στην Πομπηία δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο μιας κοινωνίας στην οποία όχι μόνο υπήρχε δουλεία, αλλά και η έννοια της κοινωνικής πρόνοιας ήταν εντελώς ανύπαρκτη».
Αδιάσειστα στοιχεία για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των σκλάβων της Πομπηίας προέκυψαν πέρυσι με την ανακάλυψη του Δωματίου των Σκλάβων σε μια έπαυλη στα βόρεια της αρχαίας πόλης. Στο μικροσκοπικό δωμάτιο, που φωτιζόταν μόνο από έναν μικρό φεγγίτη, βρέθηκαν τρία ράντζα (το μικρότερο ανήκε πιθανότατα σε παιδί) και ένα δοχείο νυκτός, καθώς και μεγάλες κανάτες, που υποδηλώνουν ότι ο χώρος χρησιμοποιούνταν και ως αποθήκη. «Μερικές φορές έρχεσαι πολύ κοντά σε αυτό που πιθανότατα αποτελούσε πραγματικότητα για την πλειονότητα των κατοίκων της Πομπηίας», είπε ο Τσουχτρίγκελ. «Πιστεύω πως ήταν μια πολύ σκληρή κοινωνία».
Υπάρχουν πολλά ακόμα που ο νέος διευθυντής χρειάζεται να κάνει προκειμένου να φέρει στον 21ο αιώνα έναν αρχαιολογικό χώρο που έχει μείνει παγωμένος στον 1ο αιώνα μ.Χ. «Πρέπει ακόμα να σκεφτούμε πώς θα κάνουμε τον χώρο πιο προσβάσιμο σε ανθρώπους με αναπηρίες, παιδιά και ανθρώπους από διαφορετικές κουλτούρες», είπε χαρακτηριστικά. «Και δεν μιλάω μόνο για τη διασφάλιση της άνευ εμποδίων προσβασιμότητας στον χώρο, αλλά και για τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε ή για τον τρόπο με τον οποίο προσπαθούμε να εξηγήσουμε τον χώρο στους επισκέπτες μας».
Για κάποιους, ζητήματα σαν και αυτό πρέπει επιτέλους να έρθουν στο φως. Η Σάρα Ε. Μποντ, αναπληρώτρια καθηγήτρια ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα των ΗΠΑ, μου είπε τηλεφωνικά πως «συνήθως οι αρχαιολόγοι είναι κάπως συντηρητικοί όσον αφορά τα θέματα με τα οποία καταπιάνονται», προσθέτοντας ωστόσο: «Χαίρομαι που τα πράγματα έχουν αρχίσει να αλλάζουν στην Πομπηία».
Ολοένα και περισσότεροι ακαδημαϊκοί ασχολούνται πλέον με όψεις του αρχαίου κόσμου που μέχρι τώρα είχαν αγνοηθεί – «θέματα όπως η σεξουαλική κακοποίηση και ο βιασμός ή η δουλεία» είπε η Μποντ. «Είναι υπέροχο να βλέπεις τους Ιταλούς αρχαιολόγους που επιβλέπουν τον αρχαιολογικό χώρο της Πομπηίας να ασχολούνται σοβαρά με σημαντικά θέματα σχετικά με τα φύλα, την καταναγκαστική εργασία και τη βία».
ΤΟ STREET FOOD ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΙΑΣ
Μεταξύ άλλων ευρημάτων που βρέθηκαν στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων τα τελευταία χρόνια, ήταν και ένα καλά διατηρημένο θερμοπώλιο (thermopolium) ή θερμοπωλείο, ένα ταχυφαγείο της αρχαιότητας, δηλαδή, που έριξε φως στις γαστρονομικές προτιμήσεις των αρχαίων, στις οποίες περιλαμβανόταν ένα είδος σούπας με σαλιγκάρια, πρόβατο και ψάρι: «Το “street food” της Πομπηίας», αστειεύτηκε ο Τσουχτρίγκελ.
Στο λεγόμενο Σπίτι με τον κήπο, όχι μακριά από το θερμοπωλείο, μια επιγραφή από κάρβουνο σε τοίχο της αυλής, στην οποία αναφέρεται ημερομηνία μεταγενέστερη της ηφαιστειακής έκρηξης, τοποθετεί την έκρηξη του Βεζούβιου Οκτώβριο αντί για Αύγουστο, θέτοντας, έτσι, υπό αμφισβήτηση τα όσα πίστευαν μέχρι τότε οι ιστορικοί. «Υπήρχαν ήδη πολλά ευρήματα που οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι η έκρηξη συνέβη φθινόπωρο: ίχνη από ρόδια, κρασί στο στάδιο της ζύμωσης, ακόμα και μαγκάλια σε κάποια δωμάτια. Δεν ανάβεις φωτιά τον Αύγουστο», σχολίασε ο Νικόλα Μελουζίις, υπάλληλος του αρχαιολογικού πάρκου.
Μεγάλο μέρος του ανασκαφικού έργου στην Πομπηία κατά την περασμένη δεκαετία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του αναστηλωτικού προγράμματος Great Pompeii Project. Το ύψους 105 εκατ. ευρώ πρόγραμμα, συν-χρηματοδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ξεκίνησε το 2013, με στόχο την καλύτερη συντήρηση του πάρκου, μετά την κατάρρευση ενός κτιρίου το 2010 που είχε πυροδοτήσει σειρά συζητήσεων σε διεθνές επίπεδο σχετικά με τη συντήρηση του χώρου εκεί.
«Τα χρήματα αξιοποιήθηκαν σωστά», είπε ο Τσουχτρίγκελ, πλέκοντας το εγκώμιο του προκατόχου του, Μάσιμο Οζάνα, που είχε την επίβλεψη του χώρου όταν έρρεαν τα χρήματα και πριν πάρει προαγωγή και αναλάβει την εποπτεία όλων των μουσείων της Ιταλίας. Ο Οζάνα έφερε «μια πελώρια αλλαγή», είπε χαρακτηριστικά. Σε αυτή περιλαμβανόταν και η μεταβολή στον τρόπο με τον οποίο η Πομπηία επικοινωνούσε με τον έξω κόσμο, σημείωσε η Μποντ, η οποία αποδίδει στον Οζάνα το ότι η Πομπηία απέκτησε ισχυρή παρουσία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, το αρχαιολογικό πάρκο της Πομπηίας κίνησε το ενδιαφέρον του κοινού χρησιμοποιώντας το Instagram και το Twitter για να ανακοινώνει τα όποια νέα ευρήματα, αντί να τα κρατά κρυφά έως ότου ανακοινωθούν σε ακαδημαϊκά περιοδικά, ως είθιστο να γίνεται στην Ιταλία. «Είδα μια ολόκληρη νέα γενιά ανθρώπων που δεν είχε ποτέ επισκεφθεί το πάρκο να ενδιαφέρεται να μάθει γι’ αυτό», είπε η Μποντ. «Το έβλεπαν στο Instagram και σαγηνεύονταν».
Για τον Τσουχτρίγκελ, ωστόσο, οι πραγματικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει το αρχαιολογικό πάρκο έχουν να κάνουν με την κλιματική αλλαγή: το πάρκο υφίσταται πλέον απότομες διακυμάνσεις στη θερμοκρασία, από ζέστη σε κρύο, περιόδους ξηρασίας, καθώς και βαριές βροχοπτώσεις. «Όλα αυτά καταπονούν τα μνημεία και τις τοιχογραφίες, πράγμα που προκαλεί ανησυχία», επισήμανε. «Υπάρχει λόγος που τα μουσεία έχουν συνήθως κλιματισμό». Γι’ αυτό και έχουν αρχίσει να χρησιμοποιούνται στην Πομπηία νέες τεχνολογίες –όπως αισθητήρες, κάμερες θερμικής απεικόνισης και drones– προκειμένου να παρέχουν στοιχεία και εικόνες που αμέσως προειδοποιούν το προσωπικό για πιθανά προβλήματα, όπως υγρασία στους τοίχους ή σεισμική δραστηριότητα.
«Σκοπός είναι να έχουμε την εικόνα τού τι ακριβώς συμβαίνει στον χώρο σε πραγματικό χρόνο, ώστε να μπορούμε να επέμβουμε εγκαίρως, πριν είναι πολύ αργά», ανέφερε ο Τσουχτρίγκελ.
ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΣΤΟ ΠΑΡΚΟ
Οι αρχαιολόγοι έχουν επιστρατεύσει επίσης την τεχνητή νοημοσύνη και τη ρομποτική προκειμένου να συναρμολογήσουν τις οροφογραφίες στο λεγόμενο Σπίτι των ζωγράφων εν ώρα εργασίας που καταστράφηκε σε βομβαρδισμό του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου. (Το σπίτι αυτό ονομάστηκε έτσι λόγω των πινέλων και των δοχείων με μπογιές που βρέθηκαν σε ένα από τα δωμάτια.) Χρησιμοποιήθηκε, επίσης, τεχνολογία τρισδιάστατης σάρωσης με λέιζερ για τη δημιουργία του μοντέλου ενός σκελετού αλόγου (που βρέθηκε το 1938), προκειμένου να αναπαρασταθούν κάποια από τα κομμάτια που έλειπαν.
Οι νέες τεχνολογίες θα χρησιμοποιηθούν μελλοντικά και για να επεξηγήσουν στους επισκέπτες την Insula Occidentalis, μια έκταση υπό ανακαίνιση στο δυτικό άκρο της αρχαίας πόλης, η οποία αποτελείται από αρκετές αστικές επαύλεις χτισμένες σε πλαγιά με θέα τον Κόλπο της Νάπολης.
Ο Πάολο Μιγκέτο, ο αρχιτέκτονας που επιβλέπει το έργο, ανέφερε πως ήδη ανταλλάσσουν ιδέες για τον καλύτερο δυνατό τρόπο με τον οποίο μπορούν να αναβιώσουν την έκταση αυτή για το κοινό, ίσως με τη χρήση ολογραμμάτων ή κάποιου είδους διαδραστικού φωτισμού. «Σκεφτόμαστε διαφορετικές λύσεις», είπε. (Υπάρχει ήδη η εφαρμογή για κινητά MyPompeii, μέσω της οποίας μπορεί κανείς να πάρει πληροφορίες για τα κτίρια σκανάροντας τα QR codes που βρίσκονται διάσπαρτα στο πάρκο.)
Μία από τις επαύλεις στην έκταση αυτή, το λεγόμενο Σπίτι της βιβλιοθήκης, επιφύλασσε έναν θησαυρό πληροφοριών, είπε ο Μιγκέτο, για τα πάσης φύσεως δεινά που γνώρισε η έπαυλη κατά τις δύο τελευταίες χιλιετίες. Μεταξύ αυτών: έναν μεγάλο σεισμό το 62 μ.Χ., την έκρηξη του Βεζούβιου, την πρώτη ανασκαφή της Πομπηίας τον 18ο αιώνα, όταν υπόγειες σήραγγες δημιουργήθηκαν κάτω από το κτίσμα, και τους βομβαρδισμούς του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
«Βλέπουμε ίχνη μιας αλληλουχίας γεγονότων μέσα στους αιώνες», εξήγησε ο Μιγκέτο. «Η πρόκληση για εμάς είναι να επιτρέψουμε στους επισκέπτες να δουν τα σημάδια των καταστροφικών αυτών γεγονότων μέσα από τις αλλοιώσεις, τις ρωγμές και τις παραμορφώσεις στην τοιχοποιία», ώστε να κατανοήσουν καλύτερα «το δραματικό παρελθόν», χρησιμοποιώντας τις νέες αυτές τεχνολογίες.
Κατά μία έννοια, το Αρχαιολογικό Πάρκο της Πομπηίας ανέκαθεν δημιουργούσε νέες τάσεις. «Όχι μόνο σε ό,τι αφορά την αρχαιολογία ή τις τεχνικές αναστήλωσης, αλλά και επειδή κάνει την αρχαιολογία προσιτή στο κοινό», είπε ο Τσουχτρίγκελ. «Και ο αντίκτυπος έχει υπάρξει μεγάλος».
Οι ατελείωτες ημέρες της Πομπηίας
Kείμενo: Άθως Δημουλάς
Νέες εκθέσεις και άλλες σημειώσεις από την επικαιρότητα του Αρχαιολογικού Πάρκου.
Έχουν περάσει περίπου 2.800 χρόνια από τη δημιουργία της, 1.943 χρόνια από την καταστροφή της, 430 χρόνια από την τυχαία ανακάλυψή της, 259 από την αναγνώρισή της και ακόμη υπάρχουν άλυτοι γρίφοι που συντηρούν το ενδιαφέρον μας για τη θαμμένη πόλη της Πομπηίας – οι αρχαιολόγοι συνεχίζουν να βρίσκουν στοιχεία ανάμεσα στη σκόνη και τα ευρήματα αυτά οδηγούν σε νέες θεωρίες για το πώς ήταν η ζωή στον θρυλικό αυτόν τόπο της νότιας Ιταλίας. Για παράδειγμα, πριν από έναν χρόνο ανακαλύφθηκαν σε ένα άρμα δύο μενταγιόν διακοσμημένα με τις εικόνες σατύρων και νυμφών, τα οποία αποτελούν μέρος της έκθεσης που άνοιξε για το κοινό την περασμένη εβδομάδα με θέμα τις ερωτικές αναπαραστάσεις. Ανάμεσα στα 70 εκθέματα βρίσκεται και η τοιχογραφία που ήρθε στο φως το 2019, ήδη κάπως διάσημη, που αναπαριστά τη Λήδα της ελληνικής μυθολογίας σε ερωτικές περιπτύξεις με τον κύκνο, τη μορφή του οποίου, ως γνωστόν, είχε πάρει ο Δίας. Ο επισκέπτης θα μπορεί να περιηγηθεί στην πόλη μέσω μιας ειδικής εφαρμογής, εντοπίζοντας ανάμεσα στα ερείπια τα σημεία ενδιαφέροντος. Τι μας μαθαίνουν αυτά τα εκθέματα; Ότι οι αναπαραστάσεις ερωτικών σκηνών ήταν κάτι σύνηθες στα σπίτια των κατοίκων της Πομπηίας – όχι μόνο των πλουσίων, ούτε μόνο στους οίκους ανοχής. Πιθανόν, δε, αυτή η θεματολογία να πρέπει να εκληφθεί ως μια επίδραση της ελληνικής κουλτούρας στον ρωμαϊκό κόσμο της πόλης.
Σε λίγες ημέρες (29/5) ξεκινάει και μια άλλη έκθεση, αυτή τη φορά εκτός Αρχαιολογικού Πάρκου, και συγκεκριμένα στη Νέα Υόρκη, με τίτλο Pompeii in Color: The Life of Roman Painting, στην οποία θα παρουσιαστούν 35 τοιχογραφίες προερχόμενες από κατοικίες της Πομπηίας με αναπαραστάσεις από την καθημερινή ζωή, μυθολογικές σκηνές, πορτρέτα κ.ά. Για την ακρίβεια, οι τοιχογραφίες θα ταξιδέψουν στη Νέα Υόρκη από τη Νάπολη, στο Αρχαιολογικό Μουσείο της οποίας φυλάσσονται για να προστατεύονται από τον καιρό. Την ίδια στιγμή, στο Κιότο μόλις ξεκίνησε η έκθεση Pompeii και ανάμεσα στα εκθέματα που ταξίδεψαν στην Ιαπωνία βρίσκεται και το περίφημο ψηφιδωτό Memento mori – περίφημο για τρεις λόγους: για την ομορφιά του, για την ειρωνεία της πεισιθάνατης θεματικής του και για το ότι βρέθηκε το 1972 στο εξώφυλλο του δίσκου Live at Pompeii των Pink Floyd που προέκυψε έπειτα από ιστορική ηχογράφηση στον αρχαιολογικό χώρο.
Το ενδιαφέρον μας για την Πομπηία δεν μειώθηκε ποτέ, ωστόσο τα τελευταία λίγα χρόνια μοιάζει να έχει ανανεωθεί το ενδιαφέρον της Πομπηίας για τον εαυτό της. Εδώ και μία τετραετία περίπου παρατηρείται έντονη δραστηριότητα, κάτι που δεν είναι, τελικά, καθόλου αυτονόητο. Όπως περιγράφει η Ρεμπέκα Μιντ σε πρόσφατο ρεπορτάζ του περιοδικού New Yorker, είχαν προηγηθεί χρόνια στασιμότητας και απουσίας σημαντικών ανασκαφών, ενώ είχε παγιωθεί και μια αίσθηση εγκατάλειψης και παρακμής – π.χ. ένα πέτρινο κτίριο είχε καταρρεύσει λόγω βροχής, ενώ υπήρχαν και αναφορές για υποθέσεις διαφθοράς. Με μικρή καθυστέρηση, ίσως, η Πομπηία βρίσκει τη θέση της στον 21ο αιώνα. Εξ ου και ο Spot, το έξυπνο ρομπότ-σκύλος της Boston Dynamics, που επιθεωρεί τους διαδρόμους της νεκρής πόλης καταγράφοντας τα πάντα, ενώ ρίχνει και καμιά ματιά στις υπόγειες σήραγγες τις οποίες χρησιμοποιούσαν παλιότερα τα κυκλώματα τυμβωρύχων. Ένα ρομπότ-σκύλος, λοιπόν, στην Πομπηία. Τι απίστευτη εξέλιξη.