Στο σπίτι δεν χωράμε πια. Είμαστε περικυκλωμένοι από βιβλία· νέα, παλιά, γνωστά, ψαγμένα, υψηλής λογοτεχνίας που δεν θα διαβαστούν ποτέ και άλλα που θα τελειώσουν σ’ ένα άγρυπνο βράδυ. Έτσι, στην πραγματικότητα, δεν θα μπορούσα να φανταστώ ένα θέμα που θα μου ταίριαζε περισσότερο από τις ελληνικές αναγνωστικές λέσχες, ώστε να επιλέξω το επόμενο βιβλίο μου. Μάλιστα νόμιζα ότι ξέρω πολύ καλά τις νέες κυκλοφορίες και ήθελα να το παίξω έξυπνη όταν μίλησα με μερικές από τις πιο ενεργές λέσχες. Αμ δε! Μπορεί κάποια λέσχη, όπως οι Πευκοβελόνες, να διαβάσει τα Σταυροδρόμια του πασίγνωστου Τζόναθαν Φράνζεν, του οποίου κάθε βιβλίο φιγουράρει στα ευπώλητα κάθε δυτικού κράτους. Μπορεί, όμως, κάποια άλλη να ακολουθήσει μια πιο τολμηρή επιλογή: Για παράδειγμα, η αναγνωστική λέσχη του βιβλιοπωλείου Αμόνι, λέσχη που λειτουργεί εδώ και 14 ολόκληρα χρόνια, αυτό το καλοκαίρι θα διαβάσει τις Μάγισσες του Βάρντε από την Κίραν Μίλγουντ Χάργκρεϊβ. Δεν θα πω ψέματα: πριν γράψω αυτό το θέμα, δεν γνώριζα τη γεννηθείσα το 1990 ποιήτρια και μυθιστοριογράφο (και κρατάω μια επιφύλαξη για το αν θα τη μάθω τώρα).
Τις Πευκοβελόνες τις παρακολουθούσα μέσω Instagram και, κάνοντας αυτό το θέμα, ευελπιστούσα να με δεχτούν ως μέλος τους. Δεν φοβούνται να ειρωνευτούν την υψηλή κουλτούρα. Το όνομά τους βγαίνει από την ανέκδοτη ποιητική συλλογή της Βάνας Καρόλου Λέκκα, της ποιήτριας που γοητεύει τον Σπύρο των Απαράδεκτων (ναι, τη Βάνα, που είναι η Βάνα και θα μείνει). Η ανάγνωση ενός βιβλίου είναι μια ωραία αφορμή για την παρέα να συναντηθεί, να ξεσκάσει και κυρίως να πιει και να φάει. «Οι Πευκοβελόνες ξεκίνησαν το 2017, όταν είχα ένα μικρό παιδί και ήμουν έγκυος στο δεύτερο, και είχα ανάγκη να μιλάω για κάτι άλλο πέραν της γονεϊκότητας», λέει η Αλεξάνδρα Τσεσμελή, μία από τις εμπνεύστριες της λέσχης. Κάθε μήνα, τα μέλη συναντιούνται σ’ ένα σπίτι και μιλάνε για ένα βιβλίο που επέλεξαν με ψηφοφορία τον προηγούμενο μήνα. «Δεν διαβάζουμε απαραίτητα τις νέες κυκλοφορίες, αλλά προσπαθούμε όσο γίνεται να ακολουθούμε την επικαιρότητα, το Μπούκερ, το Νόμπελ, τον θάνατο κάποιου συγγραφέα». Έτσι, διάβασαν τρεις Φίλιπ Ροθ, μία Όλγκα Τοκάρτσουκ και πολλούς Μισέλ Ουελμπέκ, ως ένδειξη διαμαρτυρίας που δεν του έχει απονεμηθεί το Νόμπελ ακόμη.
Ο Ουελμπέκ δεν ανάβει τα αίματα μόνο στις Πευκοβελόνες· η αναγνωστική λέσχη του βιβλιοπωλείου Booktalks της συγγραφέως Κατερίνας Μαλακατέ διάβασε κι αυτή την Εκμηδένιση του Γάλλου συγγραφέα: «Είναι το μυθιστόρημα που προκάλεσε τις περισσότερες αντιδράσεις: τα μισά μέλη τον λάτρεψαν, τα υπόλοιπα θεωρούν πως είναι ένας φρικτός μισογύνης και δεν θα ξαναδιαβάσουν βιβλίο του ποτέ». Η Κατερίνα Μαλακατέ σπεύδει να προσθέσει ότι πρόκειται όμως για έναν ασφαλή τόπο. «Δεν βγάζουμε φωτογραφίες, δεν μαγνητοσκοπούμε τις συναντήσεις, κάθε μέλος εκφράζει την άποψή του χωρίς κανέναν φόβο. Μέσα από τα βιβλία γνωριζόμαστε, συνειδητοποιούμε πόσο διαφορετικά διαβάζει ο καθένας το ίδιο κείμενο, ανάλογα με το ποιος ή ποια είναι. Δεν τιμωρείται αν κάποιος δεν διαβάσει το βιβλίο, μα δεν έχει και μεγάλο νόημα η συμμετοχή αν είναι αδιάβαστος συνεχώς. Τον τελευταίο καιρό η λέσχη απέκτησε αδελφάκι, μια λέσχη αποκλειστικά για βιβλία Ελλήνων συγγραφέων, που γίνεται μία φορά τον μήνα, παρουσία του συγγραφέα, στο βιβλιοπωλείο και συμβάλλει σημαντικά στη γνωριμία του αναγνωστικού κοινού με την –μάλλον παραγνωρισμένη– ελληνική λογοτεχνική παραγωγή».
Η ΡΟΥΝΕΪ ΚΑΙ Η ΔΙΧΟΝΟΙΑ
Το να έχει πάρα πολλά μέλη είναι απαγορευτικό για μια αναγνωστική λέσχη, για λόγους πρακτικούς (πού θα συναντηθούν τα μέλη) αλλά και λειτουργικούς (πώς θα γίνει να εκφραστούν οι περισσότεροι, αν όχι όλοι). Όπως και οι Πευκοβελόνες, η αναγνωστική λέσχη του Άγη Αθανασιάδη μετράει περίπου 15 μέλη. Ο Άγης δημιούργησε το 2020 μια λέσχη, το Librofilo, από το μπλογκ με το ίδιο όνομα που διατηρεί από το 2006 – το παλαιότερο βιβλιοφιλικό μπλογκ. Πέρυσι τον Νοέμβριο άνοιξε και το βιβλιοπωλείο Librofilo and Co μαζί με τη Ζωζέτα Ανδρουλάκη. Στη λέσχη ο Άγης διαλέγει τα βιβλία, για να αποφευχθεί το χάος των πολλών προτάσεων, λαμβάνοντας όμως υπόψη τις επιθυμίες των μελών. «Η επιλογή μου είναι να ασχολούμαστε μόνο με “απαιτητικά” λογοτεχνικά έργα, βιβλία που θεωρούμε “καλά” και αρκετά από αυτά έχουν γίνει ήδη κλασικά. Πιστεύω ότι είναι ανούσιο να σπαταλάμε χρόνο και προσπάθεια σε βιβλία που θα ξεχάσουμε μετά από λίγο χρονικό διάστημα ή που δεν θα έχουν θέματα για συζήτηση ή που δεν θα δημιουργήσουν προβληματισμούς ή ακόμα και διαφωνίες μεταξύ των μελών», λέει ο Άγης.
Και μ’ αυτό σκέφτομαι την Ιρλανδή Σάλι Ρούνεϊ, τη συγγραφέα που κοινό και κριτικοί είτε λατρεύουν είτε σιχαίνονται και την οποία οι Πευκοβελόνες αποκαλούν περιπαικτικά «Ρούνι Ρούνι, το ύπουλο κακό γουρούνι». Η Αγιάτη Μπενάρδου συμμετέχει κι αυτή στις Πευκοβελόνες: «Με προσκάλεσε η Αλεξάνδρα, την οποία γνώριζα από άλλες παρέες, με αφορμή τη Σάλι Ρούνεϊ. Τότε διάβαζαν τους Κανονικούς ανθρώπους και με κάλεσε, γιατί ήξερε ότι είμαι μεγάλη φαν. Γρήγορα κατάλαβα ότι ήταν παγίδα: οι Πευκοβελόνες δεν συμμερίζονταν τις απόψεις μου και διαφωνήσαμε! Παρ’ όλα αυτά, έγινα μέλος. Αισθάνομαι ότι κερδίζω πολλά από τη συναναστροφή μου με άλλους βιβλιόφιλους: είναι ένα άλλο είδος επικοινωνίας, που αναπτύσσεται σε μια ομάδα που ενδεχομένως να μην κάνει παρέα εκτός λέσχης. Μια άλλη χημεία. Με αφορμή ένα βιβλίο, ακούω απόψεις που πολλές φορές δεν πέρασαν ποτέ από το δικό μου μυαλό. Είναι αναζωογονητικό και πολύ δημιουργικό. Ο κώδικας είναι αλλιώτικος».
Σκεπτόμενη πώς επιλέγονται τα βιβλία και αν μια λέσχη θα διαλέξει ένα εύκολο, εύπεπτο ή ένα βιβλίο που θα ξεχαστεί γρήγορα, ακούω την Αλεξάνδρα να λέει πως, όταν διάβασαν Προυστ, δίστασαν να του κάνουν κριτική. «Τι να πω εγώ για τον Προυστ; Ενώ άμα διαβάζεις τη Ρούνεϊ, νιώθεις άνεση να κάνεις και καλά και κακά σχόλια». Ο Τάσος Χατζηευφραιμίδης, μέλος κι αυτός, προσθέτει πως μία από τις αγαπημένες του συναντήσεις αφορά τη νομπελίστρια Αφροαμερικανίδα συγγραφέα Τόνι Μόρισον της οποίας το βιβλίο Αγαπημένη διάβασε η λέσχη. «Βάλαμε στην Τόνι Μόρισον 7. Επειδή κάποιος έχει πάρει Νόμπελ δεν σημαίνει ότι θα του βάλουμε 10. Είμαστε ανοιχτοί και πειραζόμαστε. Δεν κάνουμε λογοτεχνική αποτίμηση της Μόρισον».
ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΑΘΗΝΩΝ
Λέσχες ανάγνωσης διατηρούν και πολλά βιβλιοπωλεία που βρίσκονται έξω από την Αθήνα. Ένα απ’ αυτά είναι η Κουκίδα στην Κόρινθο, που λειτουργεί εδώ και 27 χρόνια, με τη λέσχη να υπάρχει τα τελευταία τρία. «Ήταν πολύ συγκινητικό όταν μέλος της λέσχης στην παρουσίαση της ποιητικής συλλογής του, που κάναμε στην αυλή του βιβλιοπωλείου μας, μας ευχαρίστησε για τις στιγμές που ζήσαμε και το στήριγμα που ήταν για όλους εμάς η ομάδα αυτή, κυρίως τη δύσκολη περίοδο της πανδημίας». Μάλιστα, κάποια από τα μέλη έρχονται από πιο μακριά. Είναι ένα στήριγμα για πολλούς οι λέσχες. Οι σχέσεις που δημιουργούνται είναι σχέσεις ζωής. Στο Αμόνι συναντιούνται εδώ και 14 χρόνια. Εντυπωσιακό; «Συγκεντρωνόμαστε σχεδόν είκοσι άτομα, διαβασμένοι και αδιάβαστοι, και ακόμα και οι αδιάβαστοι διαβάζουν τελικά μετά τις συναντήσεις, γιατί η συζήτηση τους έχει κεντρίσει την προσοχή. Προσπαθούμε τα βιβλία που διαβάζουμε να είναι και καινούργιες εκδόσεις, αλλά και παλιότερες, και οι συγγραφείς να είναι από όσα περισσότερα μέρη του κόσμου γίνεται. Δυστυχώς, υπάρχει λογοτεχνία αξιόλογη που δεν μεταφράζεται, αλλά και αυτό αλλάζει σιγά σιγά».
Κάποιος θα περάσει το καλοκαίρι του με λογοτεχνία παραλίας και ελαφριά ρομάντζα, άλλος θα βάλει στόχο να ολοκληρώσει τον Οδυσσέα του Τζόις ή θα περάσει μισή ώρα μπροστά από τα ράφια ενός βιβλιοπωλείου, πριν αποφασίσει τελικά να αγοράσει ένα περίπλοκο αστυνομικό του Τζο Νέσμπο. Αλλά κάποιοι από μας θα ξέρουν τι θα διαβάσουν, για να μπορούν να συμμετάσχουν, μόλις αρχίσουν τα πρωτοβρόχια, σε μια ζωντανή συζήτηση με ανθρώπους που σκέφτονται περίπου το ίδιο μ’ αυτούς. Ή, καμιά φορά, καθόλου το ίδιο.