Κείμενο: Cathryn Drake / Απόδοση: Μαρία Κωβαίου
Την πρώτη φορά που αποφάσισα να ανέβω στα Τουρκοβούνια, ένας Έλληνας φίλος μου με συμβούλευσε: «Να προσέχεις, είναι επικίνδυνα εκεί». Σε κάποια σημεία είναι αγριότοπος και εύκολα χάνεσαι. Στο σύγγραμμά του Ελλάδος περιήγησις, ο Παυσανίας αναφέρει ότι από την εποχή του Σόλωνα ληστές και βάρβαροι κρύβονταν στις σπηλιές αυτών των λόφων. Το μόνο επικίνδυνο, πάντως, την ημέρα εκείνη στις αρχές του καλοκαιριού ήταν οι αμφιβολίες μου για τον τρόπο που αντιλαμβανόμουν την πραγματικότητα.
Ανεβήκαμε στα Τουρκοβούνια από το Άλσος Βεΐκου, ακολουθώντας ένα ελικοειδές μονοπάτι που περνούσε από μια παιδική χαρά και το καφέ Αλέα. Ψηλότερα στον λόφο συναντήσαμε τον Λυκούργο και τη σκυλίτσα του τη Θέλμα, που είχαν βγει να μαζέψουν άγριο μάραθο και φασκόμηλο. Τους ακολουθήσαμε κατά μήκος ενός στενού χωμάτινου μονοπατιού και σύντομα βρεθήκαμε περιτριγυρισμένοι από αρωματικούς θάμνους στη βορειότερη πλαγιά του λόφου που βλέπει προς το Ολυμπιακό Στάδιο· από ψηλά έμοιαζε με τον σκελετό κάποιου δεινόσαυρου. Ακριβώς από πάνω μας υπήρχε ένα βουναλάκι και στην κορυφή του ένα σημείο με θέα. Εκεί είχαν σταθεί κάποιοι οδοιπόροι και μας παρατηρούσαν.
Ο θρόνος του Θεού
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Δίας συνήθιζε να πετάει τους κεραυνούς του από την κορυφή του σημερινού Λόφου Φιλοθέης. Κοντά στο σημείο με τη θέα, στη θέση «Θρόνος του Δία», μια επιγραφή του 1976 σηματοδοτεί ότι εδώ ανακαλύφθηκαν θεμέλια λίθινου βωμού της κλασικής εποχής, ο οποίος σχετιζόταν με τη λατρεία του Ομβρίου Διός, δηλαδή του Δία που φέρνει τη βροχή. Υπάρχουν, επίσης, ενδείξεις χρήσης της κορυφής του λόφου από την προχωρημένη γεωμετρική περίοδο (τέλη του 8ου αιώνα π.Χ.), χάρη στα κεραμικά αναθήματα που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια ανασκαφών μαζί με ένα ελλειψοειδές κτίριο του 700 π.Χ., που πιστεύεται πως χρησιμοποιείτο για τη λατρεία ομηρικών ηρώων. H θέα από εδώ, πάντως, αρμόζει πράγματι σε θεό. Όταν ο ουρανός είναι καθαρός, στο βάθος διακρίνεται ακόμα και η Αίγινα.
Στους πρόποδες του Λόφου Φιλοθέης συναντήσαμε το γλυπτό της Μικαέλας Καραγιάννη, Σπείρα Ι, που είναι τοποθετημένο πάνω σε μια εγκαταλελειμμένη δεξαμενή νερού, και λίγο πιο κάτω, κατηφορίζοντας προς τη Φιλοθέη, το Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής επί της καταπράσινης οδού Καραϊσκάκη, αλλά και μια εγκαταλελειμμένη έπαυλη της δεκαετίας του ’30. Οι ήχοι της πόλης είχαν αρχίσει να δυναμώνουν και η εμπειρία μας πλέον έμοιαζε τόσο σουρεαλιστική, που άρχισα να πιστεύω πως τον Λυκούργο τον είχα φανταστεί. Όταν νωρίτερα τον είχα ρωτήσει αν το όνομά του έχει σχέση με τη λέξη «λύκος», μου είχε χαμογελάσει και μου είχε εξηγήσει πως έχει σχέση με τη λέξη «λύκη», που σημαίνει «πρωινό φως». Μεταξύ του 3ου και του 5ου αιώνα μ.Χ., μάλιστα, τα Τουρκοβούνια ονομάζονταν Λυκοβούνια – είτε λόγω των λύκων που ζούσαν εκεί είτε λόγω του φωτός του ήλιου που έπεφτε στις πλαγιές τους.
Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, τα Τουρκοβούνια, γεμάτα πεύκα, λιόδεντρα και άγρια ζώα, αποτελούσαν προορισμό αναψυχής για τους Αθηναίους. Τον Ιανουάριο του 1877, η εφημερίδα Αλήθεια έγραφε πως ένας λύκος κατέβηκε από τους λόφους και σκότωσε 120 πρόβατα. Την εποχή εκείνη, το Γαλάτσι ήταν μια απομακρυσμένη αγροτική κοινότητα με περίπου 250 κατοίκους. Ο Αιμίλιος Τζενάκης, πρώην στρατηγός, μου είπε, ενώ πίναμε καφέ ένα πρωί, πως τη δεκαετία του 1890 ο στρατός χρησιμοποιούσε τους λόφους ως πεδίο βολής. Το 1894, η σατιρική εφημερίδα Το ΣΚΡΙΠ σατίριζε το πολυαναμενόμενο, ευρωπαϊκού στιλ κυνήγι αλεπούς που θα πραγματοποιούσε το Παλάτι στους λόφους, αλλά τελικά ακυρώθηκε λόγω κακοκαιρίας.
Τη δεκαετία του 1930, με την Αθήνα να εκμοντερνίζεται και τον πληθυσμό της να αυξάνεται συνεχώς λόγω των εισροών των Μικρασιατών μεταναστών, όλο και περισσότερα δέντρα στα Τουρκοβούνια κόβονταν για καύσιμα, ενώ άρχισαν να λειτουργούν εκεί και λατομεία που θα παρείχαν τις πρώτες ύλες για την κατασκευή προσφυγικών κατοικιών σε νέες συνοικίες, όπως η Νέα Ιωνία και η Νέα Φιλαδέλφεια.
Οι τρεις λόφοι που σχηματίζουν τα Τουρκοβούνια –και πλέον ονομάζονται Λόφος Φιλοθέης (βόρεια), Νταμάρια (κέντρο) και Αττικό Άλσος (νότια)– εκτείνονται πάνω από τις συνοικίες Κυψέλη, Γαλάτσι και Νέα Ιωνία στα δυτικά και Φιλοθέη και Παλαιό Ψυχικό στα ανατολικά και περιλαμβάνουν την ψηλότερη κορυφή του λεκανοπεδίου στα περίπου 340 μ. Ο πιθανότερος λόγος που ονομάστηκαν Τουρκοβούνια, πάντως, είναι γιατί εκεί είχε στρατοπεδεύσει ο Οθωμανός αξιωματικός Τουρχάνογλου Ομέρ Μπέης πριν από την κατάληψη της Αθήνας το 1456.
Σουβλάκι Γουέστερν
Αργά ένα απόγευμα Κυριακής ανεβήκαμε με μηχανή στον κεντρικό λόφο των Τουρκοβουνίων, τα Νταμάρια, νότια του Λόφου Φιλοθέης, περνώντας από τα ερείπια του παλιού λατομείου της ΑΣΤΗΡ ΛΑΤΟ Α.Ε. με το επιβλητικό φουγάρο του. Στην κορυφή μάς περίμενε ένα γυμνό σεληνιακό τοπίο, αποτέλεσμα δεκαετιών ασβεστολιθικών εξορύξεων. Η άσφαλτος ήταν γεμάτη κομμάτια σπασμένων γυαλιών και ένας ποδηλάτης με τρύπιο λάστιχο μας είπε πως τον περίμενε πολύ περπάτημα μέχρι το Κουκάκι. Γνωστό ως Λιβάδι των Θεών, το υψίπεδο ήταν σχεδόν άδειο και θύμιζε σκηνικό από ταινία γουέστερν – με φόντο στους πρόποδές του το καθηλωτικό αστικό μωσαϊκό που συνθέτουν οι αθηναϊκές ταράτσες. Στο δυτικό άκρο συναντήσαμε τον Νίκο Γκανό και τον Τάσο Ξιαρχό που γύριζαν το νέο τους βιντεοκλίπ Déjà Vu, συνοδεία εννέα όμορφων νεαρών χορευτριών με ξεβαμμένα τζιν.
Περισσότερο πεδίο μάχης παρά Λιβάδι των Θεών, η απόκοσμη αυτή αετοφωλιά ασκεί σαγήνη και γοητεία εξαιτίας της δυστοπικής ερημιάς της: η ταινία Μαντ Μαξ έρχεται στον νου. Μετά την παύση των εξορύξεων το 1976, ο δήμος έκανε σχέδια για την ανάπλαση του μεταβιομηχανικού αυτού εργοταξίου, η οποία προέβλεπε τη δημιουργία πολιτιστικού κέντρου και δημόσιου πάρκου. Τα σχέδια όμως έμειναν στο συρτάρι εξαιτίας της πολύχρονης νομικής διαμάχης που ξεκίνησε το 1988 μεταξύ της εταιρείας ΚΕΚΡΟΨ (που επίσης λειτουργούσε λατομείο στα Τουρκοβούνια) και του ελληνικού Δημοσίου, αλλά και του Δήμου Ψυχικού, σχετικά με την κυριότητα αυτών των εκτάσεων – μόλις πρόσφατα ο Αρειος Πάγος εξέδωσε απόφαση υπέρ του Δημοσίου. Τίποτε, βέβαια, δεν εμποδίζει τους κατοίκους της πόλης από το να απολαμβάνουν το βραχώδες σκηνικό, λιγότερο άγριο πλέον χάρη στο πράσινο που φυτρώνει εδώ κι εκεί. Ενώ χαζεύαμε, ένα νεαρό ζευγαράκι μάς προσπέρασε για να ανέβει στην κορυφή ενός απόκρημνου βράχου πάνω στην ώρα για το ηλιοβασίλεμα.
Ένα χωριό ξεχασμένο από τον χρόνο
Οι πραγματικοί πιονιέροι των Τουρκοβουνίων ήταν οι πρώτοι άποικοι του σημερινού Αττικού Άλσους που άρχισαν να χτίζουν τα σπίτια τους σε οικόπεδα που αγόρασαν από ιδιώτες στα μέσα της δεκαετίας του 1940. Πολλοί από αυτούς είχαν έρθει από την Ήπειρο σε αναζήτηση εργασίας και τελικά μετοίκησαν εδώ με τις οικογένειές τους. Στο καθηλωτικό ντοκιμαντέρ Στα Τουρκοβούνια (1983) του Λευτέρη Ξανθόπουλου, οι πρώτοι εκείνοι κάτοικοι αφηγούνται τους αγώνες που έδωσαν με τις αρχές διαδοχικών κυβερνήσεων, καθώς και τους ιδιοκτήτες των λατομείων, για το δικαίωμά τους να ζουν στον ακατοίκητο εκείνο λόφο που μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν κυρίως για βοσκή και νομικά ήταν γκρίζα ζώνη: «Άρχισα να χτίζω ένα μικρό σπιτάκι. Μου το γκρεμίσανε. Με πάνε 15 μέρες φυλακή. Έκατσα μες στη φυλακή, μετά βγήκα και ξαναρχίζω πάλι. Το γκρεμίσανε πάλι. Αυτοί γκρεμίζανε και εγώ έχτιζα τα βράδια», διηγείται στο ντοκιμαντέρ ο Βασίλειος Χατζάρας, που το 1947 αγόρασε ένα κομμάτι γης αντί 6.000 δραχμών. Ο ιδιοκτήτης τού έγραψε την απόδειξη σε ένα χαρτί από τσιγάρα.
Τη δεκαετία του 1960, ο οικισμός πήρε το όνομα του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου, που είχε υποσχεθεί να τον νομιμοποιήσει για κατοίκηση. Δεν πρόλαβε όμως να το κάνει, γιατί η κυβέρνησή του έπεσε από τη χούντα. Την περίοδο της δικτατορίας, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος διέταξε την απαλλοτρίωση της περιοχής, προκειμένου να ανεγερθεί εκεί ένας Ναός του Σωτήρος προς εκπλήρωση του Τάματος του Έθνους, της υπόσχεσης δηλαδή που είχαν δώσει οι Έλληνες επαναστάτες του 1821 προς τον Χριστό για την ανέγερση ενός ιερού ναού ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό. Κλητήρες ανέβηκαν στον λόφο με διαταγές έξωσης, αλλά κανείς από τους κατοίκους δεν προτίθετο να εγκαταλείψει το σπίτι του. «Στις 24 Απρίλη του 1967 ήρθε η αστυνομία και έκαψε κάπου 80 με 90 σπίτια», διηγείται ο Θωμάς Ντουχανιάρης στο ντοκιμαντέρ. «Εγώ βρέθηκα τρεις φορές καμένος. Μία το 1940 με τους Γερμανούς, μία το 1947 με τον Εμφύλιο Πόλεμο, και μία το 1967 πάλι με τη δικτατορία». Οι 450 εκατ. δραχμές που είχαν συγκεντρωθεί για την ανέγερση του Ναού του Σωτήρος εξαφανίστηκαν και ποτέ δεν κατασκευάστηκε.
Σήμερα, ο οικισμός αποτελείται από 145 σπίτια με 800 μόνιμους κατοίκους. Ο πρώτος από το δεύτερο κύμα αποίκων, ο Δημήτρης Καραμπίκας, έφτασε από την Άρτα το 1964 και αγόρασε ένα οικόπεδο από την οικογένεια Καραγιάννη, τους αρχικούς ιδιοκτήτες του μεγαλύτερου μέρους της γης της οθωμανικής περιόδου. Μετά την πτώση της χούντας, η περιοχή περιήλθε στο Υπουργείο Οικονομικών ως κρατική περιουσία και αποφασίστηκε η δημιουργία χώρου πρασίνου. Το 1977, οι κάτοικοι κατάφεραν να αποκτήσουν τίτλους ιδιοκτησίας για τα σπίτια τους – και έκτοτε πληρώνουν και φόρους ιδιοκτησίας και πρόστιμα για «αυθαίρετη» χρήση δημόσιας γης. «Έχουμε πάει την υπόθεση στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο», μου είπε ο Καραμπίκας ενώ καθόμασταν σε μια βεράντα ένα δροσερό κυριακάτικο βραδάκι. «Είμαστε ένα χωριό που περιμένει μια λύση».
«Πρέπει να συνεχίσω να ζω»
«Η ζωή συνεχίζεται», μου είπε η Αθηνούλα Νάσου, μια όλο ζωντάνια γυναίκα με άσπρα μαλλιά, που ζει στα Τουρκοβούνια εδώ και 50 χρόνια και έχασε πρόσφατα τον αδελφό της. Πλέον ζει μόνη της στο ασβεστωμένο σπιτάκι της με το μεγάλο καταπράσινο μποστάνι, τις κότες και μια πορτοκαλί γάτα και περνά τη μέρα της καθαρίζοντας και φροντίζοντας τον κήπο της. «Πρέπει να συνεχίσω να ζω, διαφορετικά θα μαραζώσω». Πριν φύγουμε, επέμενε να μας δώσει να πάρουμε μαζί μας μερικά αυγά και σκόρδα.
Η Μαρία Μαρινάκου, πρόεδρος του Πνευματικού Ιδρύματος Γεωργίου Παπανδρέου, έχει κάνει αίτηση για να οριστεί η περιοχή παραδοσιακός οικισμός. Το 1993, η κυβέρνηση πραγματοποίησε για πρώτη φορά έργα ρυμοτομίας και η περιοχή απέκτησε δημόσιο δίκτυο ύδρευσης και φωτισμού, ενώ ο Δήμος Αθηναίων ενέταξε την περιοχή στο 7ο Δημοτικό Διαμέρισμα. Το ορεινό αυτό χωριουδάκι στη μέση της πόλης με την εκκλησία του, την Αγία Κυριακή, που έχτισαν οι κάτοικοι σε μια σκιερή πλατεία, μου θυμίζει το μιούζικαλ Brigadoon για ένα χωριό στη Σκωτία που εμφανίζεται για μία μόνο μέρα κάθε 100 χρόνια.
Η Γεωργία Λιάπη, επιμελήτρια σύγχρονης τέχνης, μεγάλωσε σε ένα σπίτι που έχτισε ο πατέρας της (ο οποίος πρόσθετε και από ένα δωμάτιο με κάθε παιδί που γεννιόταν – σύνολο τέσσερα) με θείες και θείους που ζούσαν στον ίδιο δρόμο – και μια υπέροχη θέα προς τον Λυκαβηττό και μέχρι πέρα στον Σαρωνικό κόλπο. «Όταν η μητέρα μου έφτιαχνε πίτες, έπρεπε πάντα να φτιάξει αρκετές για να δώσουμε και στους γείτονες». Η συγκοινωνία δεν έφτασε ποτέ μέχρι την κορυφή του λόφου, οπότε τα παιδιά έπρεπε να τα πηγαίνουν σχολείο με το αυτοκίνητο. «Ο μεγαλύτερος φόβος μου όταν ήμουν παιδί ήταν να ξυπνάω στη μέση της νύχτας από τον ήχο από τις μπουλντόζες», μου εκμυστηρεύτηκε η Λιάπη. Τα καλά της ζωής εδώ είναι η αίσθηση της κοινότητας και ο φρέσκος αέρας, που είναι μερικούς βαθμούς πιο δροσερός από ό,τι στους πολύβουους δρόμους της πόλης.
Η Λιάπη μάς οδήγησε στο παιδικό της καταφύγιο στον Λόφο Κούκου που ονομάστηκε έτσι λόγω του κούκου που λέγεται ότι κούρνιαζε εκεί κάθε βράδυ. Νέοι κάθονταν τριγύρω και απολάμβαναν το ηλιοβασίλεμα, αλλά ένα καινούργιο ξύλινο περίπτερο ήταν ήδη καλυμμένο με γκραφίτι και το έδαφος ήταν γεμάτο σκουπίδια – το μόνο πραγματικό έγκλημα στο ειδυλλιακό αυτό μέρος. «Τη ρύπανση την προκαλούν άτομα ηλικίας 16-20 ετών», μου εξήγησε ο Βασίλης Σφακιανόπουλος, εμπνευστής της εξαιρετικά επιτυχημένης καμπάνιας καθαριότητας Save your hood που ξεκίνησε από τα Τουρκοβούνια κοντά στο σημείο που μεγάλωσε από τη μεριά της Κυψέλης. «Τα σκουπίδια έχουν ήδη μειωθεί κατά περίπου 80% και έχουμε διοργανώσει εκπαιδευτικά προγράμματα σε σχολεία γύρω από τον λόφο».
Ακολουθήσαμε ένα χωμάτινο μονοπάτι με κατεύθυνση το σπήλαιο Κακαράπη και καθ’ οδόν συναντήσαμε μια ομάδα αναρριχητών που σκαρφάλωναν στην πλαγιά ενός γκρεμού. Πρόκειται για ένα παλιό αναρριχητικό πεδίο στο οποίο ο ορειβάτης Φώτης Θεοχάρης έχει ανοίξει νέες διαδρομές και έχει εξοπλίσει με βύσματα και πλακέτες τις παλιές. Σύμφωνα με τον θρύλο, στα τέλη του 19ου αιώνα, στο σπήλαιο είχε βρει καταφύγιο ο αδίστακτος ληστής Λουκάς Μπελούλιας, γνωστός ως Κακαράπης, και είχε κρύψει τα κλοπιμαία κάπου κοντά. Ποτέ δεν φτάσαμε έως τη σπηλιά. Και μόνο η θέα των αναρριχητών που κρέμονταν από τον βράχο μου προκάλεσε ζαλάδα. Για μια ευκολότερη εκδρομή δοκιμάστε την άλλη μεριά του λόφου, όπου βρίσκεται το εντυπωσιακό σπήλαιο Σωτήρος. Μπορείτε να το προσεγγίσετε από τα δεξιά του Θεάτρου Αττικού Άλσους Κατίνα Παξινού.
Ένα παραμυθένιο τέλος
Από το σημείο όπου βρισκόμασταν μπορούσαμε να δούμε τη μονή του Προφήτη Ηλία, κτίσμα του 1957, στην απέναντι βουνοκορφή. Φτάσαμε μέχρι εκεί και χτυπήσαμε το κουδούνι στην πύλη. Αν και η μονή είχε μόλις κλείσει για το κοινό, η πύλη άνοιξε ως διά μαγείας. Μια ηλικιωμένη μοναχή που καθόταν στο προαύλιο μας έκανε νόημα να πάμε προς την εκκλησία με τη μεγάλη αυλή και τη μαγευτική θέα. Χαλιά κρέμονταν να αεριστούν στα κάγκελα και μια άλλη μοναχή μάς έδειξε προς τη θάλασσα για να εκφράσει το εύρος της θέας. Μια στρουμπουλή πορτοκαλί γάτα τρίφτηκε στα πόδια μου, ενώ η αδελφή Φιλοθέη μάς έλεγε πως είχαν μόλις ανεβάσει μια θεατρική παράσταση για την αληθινή Σταχτοπούτα: ονομαζόταν Ροδώπις, ήταν Ελληνίδα από τη Θράκη και, σύμφωνα με τον ιστορικό Στράβωνα, την είχαν απαγάγει πειρατές και την είχαν μεταφέρει ως σκλάβα στην Αίγυπτο. Εκεί, ενώ μια μέρα λουζόταν στο ποτάμι, ένας αετός άρπαξε ένα από τα σανδάλια της και το άφησε να πέσει στα πόδια του βασιλιά Ψαμμήτιχου, που βασίλευε εκείνη την εποχή στη Μέμφιδα. Εκείνος διέταξε να βρουν τον ιδιοκτήτη του και, όταν βρήκαν τη Ροδώπι, την παντρεύτηκε και την έκανε πριγκίπισσα. Κοίταξα προς τα κάτω και είδα μια παράξενη αυλόπορτα που άνοιγε προς τον γκρεμό, λες και κάποιος θα μπορούσε να απογειωθεί από εκεί και να πετάξει πάνω από την πόλη.