«Έπρεπε να γίνει το μετρό για να σε δούμε; Μας έχεις γίνει Περαματιώτης τώρα…».
Ο παλιός φίλος δεν προλαβαίνει να χαιρετάει κόσμο, να απολαμβάνει τα πειράγματα ανθρώπων που δείχνουν να τον ξέρουν καλά. «Μαζί μεγαλώσαμε», μου λέει λίγο συνωμοτικά, μοιάζει όντως συγκινημένος. «Δεν γινόταν να μην περάσω τώρα που άνοιξε ο σταθμός, είχα πραγματική περιέργεια», συνεχίζει την εξομολόγηση ενώ οι μεγαλύτεροι σε ηλικία τον συστήνουν σε όσους δεν τον αναγνωρίζουν με την πρώτη. «Ξέρεις ποιος είναι αυτός; Ο γιος του Ανέστη του Κουράκου, ο αδελφός του Αντρέα… Από τους Μολάους, μωρέ…».
Η πρωινή ησυχία στο καφέ της οδού Αιτωλικού που «βλέπει» τις κυλιόμενες σκάλες του νεόκοπου σταθμού στα Μανιάτικα έχει διαλυθεί για τα καλά. Οι καφέδες έρχονται, οι παλιές ιστορίες βγαίνουν από ένα αόρατο ντουλάπι, οι αναμνήσεις ενώνουν διαφορετικές παρέες, για ένα λεπτό νομίζω ότι δεν είμαι σε πόλη. «Ακόμα κι αν δεν ξέρεις τον άλλο, όλο και κάπου θα έχεις ακούσει το όνομά του, θα γνωρίζεις την οικογένεια, ίσως κρατάτε από το ίδιο χωριό», μου λέει ο άτυπος ξεναγός μου τη δεύτερη μέρα εξερεύνησης της περιοχής. Για μια στιγμή, μου φαίνεται η πιο συναρπαστική γειτονιά του Λεκανοπεδίου: όποιον κι αν ρωτήσεις, θα έχει καταγωγή από τη Μάνη. Μα πώς είναι δυνατόν αυτό να συμβαίνει το 2022 σε μια μεγαλούπολη τεσσάρων εκατομμυρίων;
«Στα Μανιάτικα δεν έχει γέλια»
Καλώς ήρθατε στα Μανιάτικα του Πειραιά· εδώ που πριν από σχεδόν δύο εβδομάδες τα εγκαίνια των τριών σταθμών της επέκτασης της Γραμμής 3 έφεραν στην επιφάνεια την πιο άγνωστη και σίγουρα την πιο sui generis γειτονιά ολόκληρου του δικτύου του αθηναϊκού μετρό. Οι κυλιόμενες σκάλες με έχουν βγάλει σε μια καινούργια, υποτυπώδη πλατεία, που γεννήθηκε μαζί με τον σταθμό· αυτός είναι ο πρώτος κοινόχρηστος χώρος σε ολόκληρα τα Μανιάτικα. Και, για να μπει η γειτονιά στον χάρτη του μετρό, χρειάστηκε να απαλλοτριωθούν τρία παλιά σπίτια. Μου κάνει αμέσως εντύπωση η ησυχία που επικρατεί στην επιφάνεια της νεόκοπης πλατείας, παρά το πηγαινέλα των επιβατών. «Εμείς οι Μανιάτες είμαστε ήσυχοι άνθρωποι. Αρκεί να μη μας πειράξεις», μου λέει με νόημα η κυρία Σοφία από το μπαλκονάκι της σε ένα προπολεμικό σπίτι στον λόφο του Βώκου, το ανατολικό όριο της συνοικίας.
Αμέσως θυμάμαι το απόσπασμα του Διονύση Χαριτόπουλου από το Εκ Πειραιώς (εκδόσεις Τόπος), τη δική του βιωματική ανθολογία της πόλης όπου γεννήθηκε: «Στα Μανιάτικα επικρατεί μια απατηλή ηρεμία που δεν συναντάς σε καμία άλλη συνοικία του Πειραιά, που οι άνθρωποι μιλάνε δυνατά, γελάνε, κάνουν παρέα, τσακώνονται, τα ξαναφτιάχνουν και πάλι φίλοι είναι. Στα Μανιάτικα δεν έχει γέλια, τραγούδια και ελαφρότητες, όλοι είναι σκυθρωποί και τσιτωμένοι και η κάθε ήσυχη ημέρα που περνάει μοιάζει εύθραυστη εκεχειρία σε εμπόλεμη ζώνη. Αγέλαστοι άνθρωποι, αυστηροί, χωρίς φόβο και έλεος, πέτρινοι σαν τον φοβερό βραχότοπο που εγκατέλειψαν για να βρεθούν στριμωγμένοι σε ένα καμαράκι με τσίγκια ή πισσόχαρτα στη σκεπή, σε μια αυλή με άλλες δυο τρεις οικογένειες. Σαν να μην έφτανε που έφεραν τις παλιές έχθρητες από τη Μάνη».
Ένας αιώνας βεντέτες και φονικά
Τα Μανιάτικα του Χαριτόπουλου είναι μια σκοτεινή αντήχηση ενός αιώνα ζωής, από το 1870 περίπου, όταν οι πρώτοι Μανιάτες εποίκισαν τη δυτική, απάτητη εκείνη την εποχή, όχθη του λιμανιού, μέχρι τα χρόνια της χούντας και τα τελευταία φονικά που καταγράφηκαν στη γειτονιά· βαριά κληρονομιά βάρβαρων εθίμων όπως οι «γδικιωμοί» (παραφθορά της λέξης «δικαιωμός», δικαίωση, μου λέει ο κ. Στέφανος Μιλέσης, αφοσιωμένος μελετητής της τοπικής ιστορίας του Πειραιά). Γδικιωμός είναι η μανιάτικη βεντέτα, όταν ράγιζε το γυαλί ανάμεσα σε κοντοχωριανούς και άρχιζαν οι έριδες, που συνήθως δεν είχαν καλό τέλος.
Αν και η κυρία Μαρίνα Παυλή, που ζει για σχεδόν 60 χρόνια σε ένα σπίτι δίπλα στον νέο σταθμό, θυμάται πολύ καθαρά δύο φονικά σε καφενεία της γειτονιάς, σήμερα ο περισσότερος κόσμος δείχνει απρόθυμος να μιλήσει για εκείνα τα χρόνια. «Είναι φυσικό», σχολιάζει η Μαρία Σαμπατακάκη, ιστορικός και εισηγήτρια της έννοιας και πρακτικής της «δημόσιας και εφαρμοσμένης» Ιστορίας στην Ελλάδα, δημιουργός του «hιστορισταί» και με πρωταγωνιστικό ρόλο στο πολύ ενδιαφέρον ερευνητικό πρόγραμμα «Μανιάτικα dark», που «τρέχει» σε συνεργασία με το μεταπτυχιακό Ψηφιακού Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Πειραιά. Της ζητάω να μου πει περισσότερα γι’ αυτή τη δυσκολία να βγουν οι σκελετοί από την ντουλάπα. «Τα Μανιάτικα κουβαλούν μια δύσκολη κληρονομιά, διαμορφώθηκαν από το εθιμικό δίκαιο που έφεραν μαζί τους οι Μανιάτες, και αυτό περιλαμβάνει ουκ ολίγες αιματοχυσίες για λόγους τιμής και όχι μόνο. Συνήθως αυτές οι διενέξεις έληγαν με μια διαδικασία συμφιλίωσης των αντιπάλων που είχε τα χαρακτηριστικά ιεροτελεστίας. Άπαξ και οι εχθροί “φίλιωναν”, κανείς δεν μπορούσε να ανασύρει ούτε διά της εξιστόρησης την παλιά έχθρα. Επιπλέον, οι άνθρωποι σε παλιότερες κοινωνίες είχαν περάσει πολλά και είχαν μάθει –καλώς ή κακώς– να σωπαίνουν, ήταν ο τρόπος τους για να μη βρίσκουν τον μπελά τους αλλά και για να μπορούν να συνεχίσουν τη ζωή τους.
Όπλα και σιωπή
Οι Μανιάτες ήταν οι τρίτοι που ήρθαν στον Πειραιά μετά τους Υδραίους και τους Χιώτες, μου λέει ο κ. Στέφανος Μιλέσης. Αντίθετα από τους νησιώτες, ήταν πάμφτωχοι και αντικατέστησαν τους Μαλτέζους στις πιο δύσκολες δουλειές του λιμανιού· ήταν κυρίως αχθοφόροι, χαμάληδες, το εργατικό δυναμικό που έκανε τις φορτοεκφορτώσεις, καθώς εκείνα τα χρόνια τα πλοία δεν μπορούσαν να αγκυροβολήσουν και οι μεταφορές επιβατών και εμπορευμάτων γίνονταν με βάρκες. Με τα χρόνια οι Μανιάτες κέρδισαν τον έλεγχο του λιμανιού και αυτό οδήγησε, στις αρχές του 20ού αιώνα, σε αιματηρές συγκρούσεις με τους Κρητικούς του Πειραιά, συγκρούσεις με πολλούς νεκρούς, που προκάλεσαν την επέμβαση έφιππων ταγμάτων του στρατού. Πάντως, η φήμη μιας κλειστής και σκληρής κάστας ακολουθούσε τους Μανιάτες του Πειραιά για πολλές δεκαετίες. Ένα παλιό πειραιώτικο ρητό πήγαινε κάπως έτσι: «Μανιάτης είναι ο παπάς, Μανιάτης ο αστυνόμος, μανιάτικος κι ο νόμος». Πάντως, εκείνο που καθόρισε τη «θέση» των Μανιατών στο λιμάνι ήταν η πατρωνία. Οι Μανιάτες ζούσαν σε φατρίες και δούλευαν με «αργατιές», εξηγεί η κ. Μαρία Σαμπατακάκη, ισχυρά δίκτυα αλληλεξάρτησης δηλαδή που ήταν πολύ δύσκολο να διεμβολιστούν και να διαρραγούν. «Αυτά τα δίκτυα έως και τον Μεσοπόλεμο διοικούνταν με τα όπλα και τη σιωπή. Και ήταν ταυτόχρονα καταπιεστικά αλλά και προστατευτικά όσων αποτελούσαν κρίκο αυτής της αλυσίδας».
Ρυμοτομία πειρατών
Δεν είναι τυχαίο ότι και οι Μανιάτες αλλά και οι Κρητικοί εποίκισαν λόφους: τον λόφο Βώκου οι πρώτοι, του Προφήτη Ηλία οι δεύτεροι.
«Οι Μανιάτες, φτάνοντας στον Πειραιά, ένιωθαν πιο άνετα με το να στήσουν τον συνοικισμό τους σε έναν λόφο, κάτι που θύμιζε το άγριο τοπίο της Μάνης αλλά εξασφάλιζε και οπτικό έλεγχο του λιμανιού», σημειώνει η κ. Σαμπατακάκη. Και κάπως έτσι μπήκαν οι βάσεις για την ανθρωπολογική αλλά και κοινωνική διαίρεση του Πειραιά», προσθέτει ο κ. Μιλέσης. «Με άτυπη “συνοριογραμμή” τη σημερινή λεωφόρο Ηρώων Πολυτεχνείου, έχουμε τη διχοτόμηση της Α΄ Πειραιώς: με τον κακόφημο, “σκληρό” Πειραιά από τη μία και τον αστικό Πειραιά από την άλλη. Στην πρώτη κατηγορία έχουμε την Τρούμπα, τα Μανιάτικα, το λιμάνι και στη δεύτερη τη Φρεαττύδα, το Πασαλιμάνι, την πλατεία Αλεξάνδρας, την Καστέλλα και το Μικρολίμανο».
Η σκληροτράχηλη ζωή στα Μανιάτικα αποτυπώνεται και σήμερα στη στοιχειώδη ρυμοτομία της γειτονιάς. Πολλοί δρόμοι οδηγούν σε αδιέξοδα, παμπάλαια σπίτια στέκονται ερειπωμένα ανάμεσα σε πολυκατοικίες, η ανυπαρξία δημόσιων χώρων χαρακτηριστική, η διαφορά με τον αστικό αέρα των Υδραίικων, για παράδειγμα, χαοτική. «Οι Υδραίοι (μαζί με τους Χιώτες) ήταν οι πρώτοι που εποίκισαν τον νεότερο Πειραιά, μεταφέροντας την εμπειρία της ναυτιλιακής οικονομίας και του εφοπλισμού», μου εξηγεί η κ. Μαρία Σαμπατακάκη. Και συνεχίζει: «Οι Μανιάτες ήρθαν αμέσως μετά, χρησιμοποιώντας τους ίδιους θαλάσσιους δρόμους και την ίδια ναυτική παράδοση μεν, αλλά στην άναρχη, την πειρατική της εκδοχή. Κατοίκησαν σε έναν λοφίσκο πολύ κοντά στο λιμάνι που είχε τη χρησιμότητα της βίγλας, ενός καλού σημείου θέασης δηλαδή, ώστε να βλέπουν την κίνηση των πλοίων. Έγιναν ένα είδος φθηνού εργατικού δυναμικού που ήλεγχε την εργασία και τις μεταφορές. Δεν είχαν τις ίδιες οικονομικές δυνατότητες με τους Υδραίους, ούτε καλοβαλμένα σπίτια. Παρότι σήμερα δεν υπάρχει κάτι που να θυμίζει την παλιά συνοικία, διατηρεί ένα είδος περίκλειστης δόμησης που ταιριάζει ιδιαίτερα με τον τρόπο της ζωής τους και αντλεί από τους οχυρωματικούς οικισμούς της ιδιαίτερης πατρίδας τους».
Η ζωή μετά το μετρό
Στα Μανιάτικα του 2022, οι παλιές ιστορίες αγγίζουν την επικράτεια του μύθου πια. Ακόμα και η ανθρωπογεωγραφία της γειτονιάς φαίνεται να αλλάζει σταδιακά. «Την περίοδο των Ολυμπιακών χτίστηκαν πολυώροφες πολυκατοικίες στη γειτονιά», μου λέει ο κύριος Ηλίας, μόνιμος κάτοικος από τη δεκαετία του ’70. «Ο εργολάβος δεν μπορούσε να απαγορεύσει τη διάθεση νέων διαμερισμάτων σε “ξένους”, κι όταν λέω “ξένους”, εννοώ σε Έλληνες που δεν είχαν μανιάτικη καταγωγή. Μπασταρδευτήκαμε…». Πάντως, τα εγκαίνια του σταθμού του μετρό έχουν επισκιάσει τα πάντα. Μαζί με την ανακούφιση και τα καλαμπούρια («με το μισό δημοτικό συμβούλιο Μανιάτες, πώς να μη γίνει σταθμός μετρό στα Μανιάτικα;»), υπάρχει και κάποιος θυμός για τις διαρκείς αναβολές της ολοκλήρωσης του έργου· κυρίως από τους καταστηματάρχες του μόνου εμπορικού δρόμου της γειτονιάς, της οδού Αιτωλικού, τμήμα της οποίας ήταν εργοταξιακός χώρος από το 2014 μέχρι και το άνοιγμα του σταθμού. Όσοι ήταν στο ενοίκιο προτίμησαν να κλείσουν το μαγαζί τους, όπως το ψητοπωλείο που άνοιξε ξανά πριν από λίγες ημέρες. Η προοπτική του μετρό έφερε μερικά νέα καταστήματα και μια αύξηση των τιμών στα ενοίκια (κοντά στο 15%), αλλά όχι μεγαλύτερη από αυτήν που καταγράφεται σχεδόν σε ολόκληρο το Λεκανοπέδιο. Λόγω ακριβώς της ρυμοτομίας του αλλά και της περιορισμένης του έκτασης, τα περιθώρια για κάποιο φοβερό και τρομερό αναπτυξιακό άλμα είναι μάλλον περιορισμένα.
Εξάλλου, λίγες εκατοντάδες μέτρα νοτιότερα από δω βρίσκεται η άλλοτε βιομηχανική ζώνη του Αγίου Διονυσίου, η ιστορική γειτονιά του Παπαστράτου, που έχει προσελκύσει πλήθος επενδύσεων, με νέα συγκροτήματα γραφείων, κατοικίας, γκαλερί, εστιατόρια και προσεγμένα μπαρ. Φαίνεται ότι τα Μανιάτικα δύσκολα θα χάσουν την ησυχία τους· μια ησυχία για την οποία μόχθησαν πολλοί. Όπως θα μου πει ο κύριος Φώτης, «εδώ είμαστε ήσυχα γιατί οι Μανιάτες δεν σηκώνουμε πολλά. Κι αν γινόταν κάτι τα παλιά τα χρόνια, γινόταν μεταξύ μας, δεν έμπλεκαν “ξένοι”. Γιατί μπορεί να είχαμε διαφορές ως Μανιάτες, αλλά απέναντι στους άλλους ήμασταν πάντα μαζί».