Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα

Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα

Η θρυλική καρσάνικη βελονιά του νησιού του Ιονίου γίνεται πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες, σε μια πρωτότυπη δράση που κεντά... έξω από το κουτί.

6' 19" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Το ζητούμενο: Να φέρνεις την παράδοση στο σήμερα, να τη βγάζεις από τα σκονισμένα χρονοντούλαπα, να την κάνεις σύγχρονη και όχι μουσειακό έκθεμα. Το έχουμε δει να συμβαίνει πολλές φορές, από δημιουργικά μυαλά. Tι γίνεται όμως όταν μιλάμε για κάτι στη ρίζα του παραδοσιακό; Κάτι που κουβαλά το παρελθόν τόσο στην όψη και στην τεχνική του όσο και στις συνειδήσεις των ανθρώπων, σαν τα προικιά; 

Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα-1
Άποψη της Καρυάς, του μεγαλύτερου χωριού στην ενδοχώρα της Λευκάδας. ©Όλγα Χαραμή

Το καρσάνικο κέντημα βέβαια δεν είναι απλώς κάτι παλιό, παραμένει μια ζωντανή τέχνη. Ούτε είναι κάτι που έχει χάσει την αξία του στο πέρασμα των χρόνων – ένα τραπεζομάντιλο με καρσάνικο κέντημα μπορεί να κοστίζει και 800 ευρώ, μια που θέλει μήνες για να ολοκληρωθεί. Παραμένει, μέχρι σήμερα, αντικείμενο βιοπορισμού στο χωριό της Καρυάς, το μεγαλύτερο και πιο δραστήριο χωριό της Λευκάδας, με τους 500 κατοίκους, και τώρα καλείται να εξελιχθεί και να εμπνεύσει πιο σύγχρονες χρήσεις. Αυτός είναι και ο στόχος της διακαλλιτεχνικής δράσης Σύγχρονη εικαστική προσέγγιση στο παραδοσιακό λευκαδίτικο κέντημα, που οργανώνεται αυτόν τον καιρό στη Λευκάδα από την Artis Gratia και την εικαστικό, θεωρητικό της τέχνης Χαρά Σαΐτη, και τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, με τη συνεργασία των τοπικών φορέων. Περιλαμβάνει δε συμπόσιο εικαστικών τεχνών, έκθεση και ημερίδα με ανοιχτά εργαστήρια και εκπαιδευτικές δράσεις. «Στοχεύουμε στη δημιουργική κατανόηση της παράδοσης από τη νέα γενιά», μας λέει η κ. Σαΐτη και απευθύνει ανοιχτό κάλεσμα σε εικαστικούς καλλιτέχνες όλων των ειδικοτήτων (ζωγράφους, χαράκτες, γλύπτες, φωτογράφους, αρχιτέκτονες) για συμμετοχή. 

Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα-2
Καρσάνες παλαιότερων εποχών επί το έργον. Η βελονιά της Καρυάς έχει τις ρίζες της στον 19ο αιώνα. ©Συλλογή Μαυρέτας Αραβανή

Το success story της ιδιαίτερης βελονιάς της Καρυάς ξεκινά στα τέλη του 19ου αιώνα, από μια ανάπηρη γυναίκα που λεγόταν Μαρία Σταύρακα ή Κουτσοχέρω. Αυτό ήταν το παρατσούκλι που της έδωσαν, καθώς, έχοντας χάσει από παιδί το δεξί της χέρι και έχοντας προκαλέσει σοβαρή βλάβη στο αριστερό, δεν ήταν λειτουργική στις αγροτικές εργασίες, που στήριζαν την τότε τοπική οικονομία. Σε πείσμα των συνθηκών και του μπούλινγκ της εποχής και περνώντας αρκετές ώρες στο σπίτι μην έχοντας με τι να ασχοληθεί, προσπάθησε να κεντήσει. Έπειτα από πολύ κόπο βρήκε τον δικό της μοναδικό τρόπο να το κάνει, με το «κουτσό» αριστερό της χέρι. Εφηύρε τη δική της τεχνική (την αποκαλούμενη καφασοβελονιά) και τα δικά της σχέδια, παίρνοντας έμπνευση για τα μοτίβα από την ίδια τη φύση.

Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα-3
Καρσάνες όλων των ηλικιών συνεχίζουν να κεντούν σήμερα στο χωριό. ©Όλγα Χαραμή

Χειραφέτηση βελονιά βελονιά

Πολύ σύντομα, τα εργόχειρά της προσέλκυσαν το ενδιαφέρον των υπόλοιπων γυναικών του χωριού, οι οποίες κάθονταν κοντά της προσπαθώντας να ξεπατικώσουν την τέχνη της. Ομοίως, η περίπλοκη βελονιά της εκτιμήθηκε από τη Ζωή Βαλαωρίτη, νύφη του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, η οποία με την υποστήριξη της βασίλισσας Σοφίας πέτυχε την ίδρυση σχολής Κεντητικής στην Καρυά το 1912. Η Μαρία Κουτσοχέρω δίδασκε στα κορίτσια του χωριού (και σε έναν άντρα, επίσης ανάπηρο, τον Αργύρη Σταύρακα) έως το 1930, οπότε η σχολή έκλεισε, αφήνοντας όμως πίσω της ένα χωριό γεμάτο κεντήστρες. Η τέχνη συνέχισε να διδάσκεται από μάνα σε κόρη, η Κουτσοχέρω εξακολούθησε να διδάσκει στο σπίτι, ο Κουτσαργύρης το ίδιο. Η βελονιά εξελίχθηκε, τα καρσάνικα κεντήματα άρχισαν να ταξιδεύουν στα ευρωπαϊκά σαλόνια, η Καρυά να πλουτίζει και να προβάλλει τη γυναικεία χειραφέτηση από τις αρχές του 20ού αιώνα – οι καρσάνες πήραν επ’ ώμου την οικονομική εξασφάλιση της οικογένειας. 

Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα-4
Λεπτομέρεια χαρακτηριστικού μοτίφ καρσάνικου κεντήματος. ©Όλγα Χαραμή

Η τέχνη εκτιμάται και αποφέρει χρήματα στο χωριό μέχρι σήμερα, παρά τα εργοστασιακά κεντήματα-μαϊμού που κυκλοφορούν στο νησί: τα μοτίβα συνεχίζουν να ανανεώνονται, οι γυναίκες κεντούν και πωλούν τα εργόχειρά τους σε όλη την Ελλάδα και στο εξωτερικό, αλλά επιπλέον προσελκύουν στο χωριό τουρισμό – υπάρχουν δύο επισκέψιμα μουσεία με τμήμα αφιερωμένο στη βελονιά. Οι κεντήστρες φτιάχνουν εκκλησιαστικά άμφια, τραπεζομάντιλα και ράνερ, σεντόνια και πετσέτες, τα προικιά των παιδιών τους, που εδώ έχουν ακόμη μεγάλη αξία, αλλά και παραδοσιακές λευκαδίτικες φορεσιές. Για όλους αυτούς τους λόγους, άλλωστε, το καρσάνικο κέντημα εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2019.

Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα-5
Πολλές οικογένειες στο χωριό και εν γένει στη Λευκάδα συνεχίζουν να βιοπορίζονται από τα κεντήματα. ©Όλγα Χαραμή

«Όταν το κέντημα εγγράφηκε στην UNESCO, είδα να ατονεί η δυναμική του. Έτσι συμβαίνει συνήθως, καθώς οι άνθρωποι έχουν καταβάλει ήδη τεράστιο κόπο για την ένταξή του. Ωστόσο, για μένα αυτή η ένταξη είναι μόνο η αρχή, το πλεονέκτημα, αν θες, για την αξιοποίηση της παράδοσης με σύγχρονους τρόπους», λέει η κ. Σαΐτη, η οποία εμπνεύστηκε και επιμελείται την έκθεση και το συμπόσιο. «Τη βελονιά την ξέρουμε πια, έχει αναγνωριστεί ποικιλοτρόπως. Την αγαπάμε, γιατί είναι ευγενική, λεπτεπίλεπτη, έχει μια μοναδική δωρικότητα και αφαιρετικότητα. Το θέμα είναι πώς θα την αξιοποιήσουμε, σε μια εποχή που η τεχνολογία παραγκωνίζει το χειροποίητο», συμπληρώνει.

Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα-6
Σανδάλια LEVKA με καρσάνικο κέντημα, από τη συλλογή Καλλίεργον, της Γεωργίας Καψοκώστα. © Όλγα Χαραμή

Την ίδια άποψη φαίνεται να έχουν και κάποιοι νέοι Λευκαδίτες, οι οποίοι βρήκαν τον τρόπο να την αξιοποιήσουν σύγχρονα, όπως η Ελευθερία Λογοθέτη, η πρώτη που σκέφτηκε να μεταφέρει τη βελονιά σε σύγχρονα κοσμήματα, δημιουργώντας τη συνεχώς αναπτυσσόμενη οικοτεχνία Elixriso. Μεγαλωμένη σε οικογένεια με κεντήστρες, έμαθε από μικρή την τέχνη, αλλά δεν ασχολήθηκε: «Όταν συνειδητοποίησα τι αξία έχει αυτό που διδάχτηκα από τη γιαγιά μου και ότι έχουμε έναν θησαυρό στη Λευκάδα, που τον έχουμε εγκαταλείψει στα σεμέν, άρχισα να προβληματίζομαι. Το σκεφτόμουν αρκετά χρόνια, έως ότου μου έκαναν δώρο ένα κόσμημα με χαρακτικό σχέδιο εμπνευσμένο από την αρχαία Ελλάδα και τότε έκανα τον συνειρμό», λέει και εξηγεί τις ιδιαιτερότητες της τέχνης: «Το καρσάνικο κέντημα θέλει μεγάλη υπομονή, καθώς και ψυχική και σωματική δύναμη. Χρειάζεται, επίσης, συγκέντρωση και μαθηματική ακρίβεια, είναι γεωμετρικό, ένα μικρό λάθος να κάνεις, θα χρειαστεί να το ξηλώσεις όλο. Με νέες εμπνεύσεις, θα βρούμε νέους δρόμους απασχόλησης, διασώζοντας και την παράδοση. Έτσι, θα τη μεταλαμπαδεύσουμε και στους επόμενους. Το ίδιο ισχυρίζομαι και για τις φακές Εγκλουβής και κυρίως για τα πορσάνικα μαχαίρια, η τέχνη των οποίων χάνεται».  

Η καρσάνικη βελονιά της Λευκάδας φέρνει την παράδοση στο σήμερα-7
Εικαστικό έργο της Χριστίνας Δημητρά, εμπνευσμένο από τις κεντήστρες. 

Αυτές ακριβώς τις σύγχρονες προσεγγίσεις θα αναζητήσουν στο συμπόσιο και στην έκθεση: «Να σας προετοιμάσω ότι θα δούμε πολύ πρωτότυπα πράγματα: έχουμε από πολυμεσικές εφαρμογές, μέσω των οποίων συνδέουμε, για παράδειγμα, τους τοπικούς ήχους και εικόνες (ντοπιολαλιά, πλατάνια, κ.λπ.) με τα μοτίβα του κεντήματος, μέχρι τη διερεύνηση του αλγόριθμου που μπορεί να συνδέει όλες αυτές τις παραλλαγές», λέει η κ. Σαΐτη, εξάπτοντας τη φαντασία, και συμπληρώνει: «Έμπνευση για δημιουργία να υπάρχει». Άλλωστε, μία από τις ιδιαιτερότητές του καρσάνικου κεντήματος είναι ακριβώς αυτή η ελευθερία για δημιουργία, αφού τα μοτίφ συνδυάζονται ελεύθερα μεταξύ τους, επιτρέποντας σε κάθε κεντήστρα να φτιάξει το δικό της, μοναδικό σχέδιο.

→ Info

* Οι καλλιτέχνες που καλούνται να δημιουργήσουν για την πρωτότυπη δράση θα πρέπει να αποστείλουν φωτογραφία του έργου τους έως τις 30/10 στο email: [email protected]
* Το συμπόσιο γίνεται αυτές τις μέρες (22-23/10) στην Καρυά και συμμετέχουν καλλιτέχνες διαφόρων ειδικοτήτων, οι οποίοι αλληλεπιδρούν μεταξύ τους αλλά και με τους κατοίκους του χωριού. Δουλεύουν επιτόπου το έργο τους με το οποίο θα συμμετάσχουν στην έκθεση σε ανοιχτά, για το κοινό, εργαστήρια, τα οποία παραχωρεί η κοινότητα.
* Η ημερίδα στο Πνευματικό κέντρο Λευκάδας και τα εγκαίνια της έκθεσης στην Αίθουσα Τέχνης «Θεόδωρος Στάμος» θα γίνουν στις 26/11 με βασικό εισηγητή τον Ευάγγελο Καραμανέ, καθηγητή Λαογραφίας, διευθυντή του Κέντρου Έρευνας-Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και επιστημονικό σύμβουλο της πρότασης. Ομιλητές θα είναι επίσης η Χαρά Σαΐτη, κεντήστρες της Καρυάς, νέες γυναίκες και άντρες που κεντούν είτε παραδοσιακά (για φορεσιές, κ.λπ.) είτε σε σύγχρονες χρήσεις (σανδάλια, κοσμήματα, κ.λπ.).
* Tα εκπαιδευτικά προγράμματα κατά τη διάρκεια της ημερίδας θα απευθύνονται σε όλες τις ηλικίες και σε ΑμεΑ. Από αυτά θα προκύψει ένα ομαδικό σπονδυλωτό έργο, το οποίο θα τοποθετηθεί σε δημόσιο χώρο.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή