Αποστολή στη Νέα Υόρκη
Βρίσκομαι σε ένα υπόγειο και παραδόξως, αντί να νιώθω κλειστοφοβία, πιάνω τον εαυτό μου να κοιτάζει έκθαμβος αντικείμενα που εμπνέονται από τα άστρα. Ίσως γι’ αυτό να ευθύνεται ότι απέναντί μου δεν έχω μόνο τη δημιουργό τους, αλλά και ανθρώπους της NASA, οι οποίοι μου μιλούν με θέρμη για το δικό τους δημιούργημα, ένα αναμφισβήτητο επίτευγμα της επιστήμης και της μηχανικής.
Έχω κατέβει τα σκαλιά που οδηγούν στα έγκατα του Olympic Tower, στην καρδιά του Μανχάταν, και στέκομαι μπροστά σε μια σειρά αλλόκοτων έργων που απεικονίζουν ουράνια σώματα και αποζητούν επειγόντως την ερμηνεία μου. Στο κέντρο βρίσκεται μια επίχρυση εξαγωνική κατασκευή, από την οποία ξεπροβάλλουν τρία προτεταμένα χέρια. Καθώς περιπλανιέμαι ανάμεσα σε έργα και σε οθόνες, σκοντάφτω πάνω σε μια γυναίκα που φοράει γυαλιά εικονικής πραγματικότητας και μοιάζει σαν κάτι να ψάχνει γονατιστή. Έξω από το κτίριο κυματίζουν δύο ελληνικές σημαίες, μία στην 51η και μία στην 52η οδό της Νέας Υόρκης. Αμφότερες διατυμπανίζουν την καταγωγή του πρώτου ιδιοκτήτη του ουρανοξύστη, που δεν ήταν άλλος από τον Αριστοτέλη Ωνάση.
Είμαι εδώ ως επισκέπτης μιας έκθεσης έργων τέχνης που πραγματοποιείται στο ONX Studio, στον πρωτοποριακό χώρο που έχει ιδρύσει εδώ και δύο χρόνια το Ίδρυμα Ωνάση, για να επιταχύνει τη δουλειά καλλιτεχνών όλων των εθνικοτήτων, που ασχολούνται με τη διευρυμένη, εικονική και επαυξημένη, πραγματικότητα. Στα πρώτα μου κιόλας λεπτά στον χώρο νιώθω ότι δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο κατάλληλο σημείο για να εκτεθούν τα έργα μεικτής τεχνικής που έχει δημιουργήσει η εννοιολογική καλλιτέχνις Άσλι Ζελίνσκι. Το ONX είναι κάτι πρωτοποριακό ακόμα και για τα δεδομένα της Νέας Υόρκης. Πουθενά αλλού αυτή τη στιγμή δεν δίνεται η ελευθερία σε ανεξάρτητους καλλιτέχνες να δουλέψουν και να εκθέσουν τρισδιάστατα έργα διευρυμένης πραγματικότητας, χωρίς να έχουν την έγνοια της εμπορικότητας ή την πρόθεση της εκπαίδευσης.
Η έκθεση –η οποία ολοκληρώθηκε στα τέλη Οκτωβρίου– έχει τον τίτλο Ξεδιπλώνοντας το σύμπαν: πρώτο φως. Έμπνευσή της είναι το πρόγραμμα James Webb Space Telescope (JWST) της NASA, του οποίου επιστημονικός διευθυντής είναι ο κάτοχος του Νόμπελ Φυσικής του 2006, ο Δρ. Τζον Μάδερ. «Το JWST είναι και δεν είναι το παιδί μου», μου λέει. «Αρχικά, δεν ήταν δική μου ιδέα, αλλά προσκλήθηκα να δουλέψω σε αυτό, και είπα αμέσως ναι. Αυτόν τον μήνα κλείσαμε ακριβώς 27 χρόνια από τότε». Ουσιαστικά, αυτό το διαστημικό εργαλείο αποτελεί και την αιτία που βρισκόμαστε όλοι συγκεντρωμένοι γύρω από το τραπέζι του ONX Studio. Όταν πριν από έναν χρόνο η διαστημική υπηρεσία των ΗΠΑ έφτανε κοντά στην εκτόξευση του τηλεσκοπίου στο διάστημα, έκανε ένα κάλεσμα σε καλλιτέχνες για να δημιουργήσουν έργα τέχνης εμπνευσμένα από το JWST. Ο στόχος ήταν να προσεγγιστεί ένα μεγαλύτερο κοινό από εκείνο των σταθερών φίλων της αστρονομίας. Ήταν σχεδόν αυτονόητο ότι, ανάμεσα στους καλλιτέχνες που θα επιλέγονταν, θα ήταν και η Ζελίνσκι, καθώς η ίδια δούλευε ήδη επτά χρόνια με τη NASA και ήταν πλήρως εξοικειωμένη με τη γλώσσα της. «Αυτοί οι άνθρωποι είναι η έμπνευσή μου», μου εκμυστηρεύεται δείχνοντάς τους διακριτικά. «Χωρίς τη βοήθειά τους δεν θα μπορούσα να κάνω το παραμικρό. Αυτοί κάνουν όλη τη σκληρή δουλειά, κι έρχομαι εγώ μετά, την “πειράζω”, και την κρεμάω στον τοίχο». Τα έργα της Ζελίνσκι είναι κατά κύριο λόγο αντικείμενα που έχουν παραχθεί με την τεχνική του 3D printing, βίντεο εγκαταστάσεις, αλλά και μια εμπειρία εικονικής πραγματικότητας.
ΜΙΑ ΔΟΥΛΕΙΑ 20.000 ΑΝΘΡΩΠΩΝ
Το JWST εκτοξεύτηκε στο διάστημα πριν από έναν χρόνο, στις 25 Δεκεμβρίου του 2021, από τα εδάφη της Γαλλικής Γουιάνας. Είναι ο επιστημονικός διάδοχος του Hubble, το επόμενο μεγάλο διαστημικό παρατηρητήριο δηλαδή. Έχει το μέγεθος ενός γηπέδου τένις και βρίσκεται 1,5 εκατ. χιλιόμετρα μακριά, στο σημείο Λαγκράνζ 2. Χρειάστηκε να δουλέψουν 20.000 άνθρωποι για να βρίσκεται σήμερα σε αυτή τη θέση, ενώ ξοδεύτηκαν πάνω από 10 δισ. δολάρια για την κατασκευή του. Πρόκειται για το αυθεντικό αποτέλεσμα μιας διεθνούς συνεργασίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο ένα από τα τέσσερα συστήματα οπτικής που υπάρχουν πάνω του είναι αμερικανικό. Όπως μου επισημαίνει ο Δρ. Τζον Μάδερ, πρόκειται για έναν θρίαμβο της επιστήμης, της μηχανικής αλλά και της δημόσιας υποστήριξης.
«Δεν θα μπορούσαμε να το πετύχουμε χωρίς την υποστήριξη του Κογκρέσου, της Ευρώπης και του Καναδά, που μας παρείχαν τους πόρους», μου λέει. Οι εικόνες που στέλνει το JWST κάνουν μόλις 5 δευτερόλεπτα για να φτάσουν στη Γη. Χρειάστηκε δύο μέρες για να ξεδιπλωθεί στο διάστημα, γι’ αυτό το ονομάζουν «οριγκάμι τηλεσκόπιο». Είναι μια εντελώς πρωτότυπη κατασκευή, η οποία αξιοποιεί τις πιο σύγχρονες τεχνολογίες υπέρυθρου φωτός που υπάρχουν. Έχει πάνω του 250 «σημεία αστοχίας», και πήρε το όνομά του από τον Τζέιμς Γουέμπ, έναν οραματιστή μάνατζερ, ο οποίος είχε δηλώσει ότι η NASA δεν θα έπρεπε να ασχολείται μόνο με επανδρωμένες αποστολές, αλλά να δημιουργεί και προγράμματα με ευρύτερη κοινωνική και επιστημονική χρησιμότητα.
«Αυτό που με ενθουσίαζε από τα πολύ πρώτα στάδια της ιδέας», σημειώνει ο Δρ. Μάδερ, «ήταν ότι θα μπορούσαμε να δούμε τους πρώτους γαλαξίες που μεγάλωσαν μέσα στο υλικό του Big Bang». Πράγματι, το JWST θα μπορεί να κοιτάξει περίπου 100 με 250 εκατ. χρόνια μετά το Big Bang. Το προηγούμενο διαστημικό τηλεσκόπιο, το Hubble, κοίταξε την παιδική ηλικία των άστρων, το James Webb θα κοιτάξει τώρα την ηλικία του νεογέννητου. «Και είναι ενδιαφέρον ότι έχουμε ήδη κάποιες πρώτες εκπλήξεις από το τηλεσκόπιο, παρόλο που βρισκόμαστε ακόμη στους πρώτους μήνες της λειτουργίας του», επισημαίνει ο επιστημονικός επικεφαλής του προγράμματος. «Φαίνεται λοιπόν ότι περίπλοκοι, γιγάντιοι γαλαξίες μεγάλωσαν πολύ γρήγορα, πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι θα μπορούσαμε να περιμένουμε. Πολύ πρόσφατα λάβαμε μια εικόνα ενός πολύ κόκκινου κβάζαρ (γαλαξιακός πυρήνας), ο οποίος φαίνεται να μεγαλώνει πολύ γρήγορα και να είναι περικυκλωμένος από πολλούς μεγάλους και φωτεινούς γαλαξίες. Αυτό βέβαια είναι ένα μόνο μέρος της ιστορίας που επεξεργαζόμαστε. Μου αρέσει να λέω ότι οι αστρονόμοι βλέπουν τα πάντα δύο φορές. Στην αρχή βλέπουν μια εικόνα και μετά συνθέτουν μια δεύτερη φανταστική εικόνα, η οποία λέει την πραγματική ιστορία πίσω από την πρώτη, που εμπεριέχει όλα όσα ξέρουμε ως τη δεδομένη στιγμή. Σε λίγο θα είμαστε σε θέση να κάνουμε ταινίες που θα δείχνουν πως μπορεί πραγματικά να έχουν συμβεί όλα αυτά που βλέπουμε», καταλήγει ο Δρ. Μάδερ.
«ΠΙΣΤΕΥΑΝ ΟΤΙ ΕΙΧΑΜΕ ΧΑΣΕΙ ΤΟ ΜΥΑΛΟ ΜΑΣ»
«Το τηλεσκόπιο αυτό συζητήθηκε για πρώτη φορά το 1989, έναν χρόνο πριν εκτοξευθεί το τηλεσκόπιο Hubble», μου λέει ο Πολ Γκάιτνερ, μηχανικός της NASA, ο οποίος μόλις συνταξιοδοτήθηκε. «Οι επιστήμονες κατάλαβαν ότι υπήρχαν κάποιες ερωτήσεις που δεν μπορούσαν να απαντηθούν από το Hubble. Μια από αυτές ήταν το πώς σχηματίστηκαν τα πρώτα αστέρια στους γαλαξίες. Για να απαντήσεις αυτή την ερώτηση, και να κοιτάξεις τόσο πίσω, θα έπρεπε να έχεις ένα μεγαλύτερο, υπέρυθρο αυτή φορά, τηλεσκόπιο, που θα μπορούσε να βλέπει ένα μεγαλύτερο μήκος κύματος του φωτός. Το ορατό φως από τόσο πίσω στον χρόνο έχει κυριολεκτικά συμπτυχθεί από την κοσμική επέκταση. Φτάνει σ’ εμάς σήμερα ως υπέρυθρο φως. Η NASA ξεκίνησε να χρηματοδοτεί το σχέδιο το 1995, και ήταν μια τρομερή πρόκληση από μηχανικής σκοπιάς. Έπρεπε να εφευρεθούν ή να αναπτυχθούν πάρα πολλές καινούργιες τεχνολογίες. Επειδή είναι ένα πολύ μεγάλο τηλεσκόπιο, έπρεπε να χωρέσει διπλωμένο μέσα στον πύραυλο της εκτόξευσης και να ξεδιπλώσει στο διάστημα. Μιλάμε για μια τεράστια πρόκληση. Και σαν να μην έφτανε αυτό, εξαιτίας του γεγονότος ότι έπρεπε να πιάνει το υπέρυθρο φως, το οποίο έχει την αίσθηση θερμικής ακτινοβολίας, το τηλεσκόπιο έπρεπε να είναι απίστευτα ψυχρό, ώστε να μη βλέπει τον εαυτό του. Η κατασκευή ενός πράγματος σε συνθήκες ατμόσφαιρας δωματίου, στο σωστό μέγεθος και σχήμα, να ξεδιπλώνει και να φτάνει σε υπερ-ψυχρές θερμοκρασίες: ο κόσμος πίστευε ότι είχαμε χάσει το μυαλό μας!».
Η Ελέιν Σιούαρτ, εκπρόσωπος μιας νέας γενιάς μηχανικών της NASA, η οποία δούλεψε στην ομάδα για την αποτροπή ρύπανσης του τηλεσκοπίου, προσθέτει ότι «η έγνοια μας ήταν να κρατάμε όσο πιο καθαρή γινόταν την επιφάνεια του καθρέφτη και να διατηρούμε αυτές τις ευαίσθητες επιφάνειες αναλλοίωτες. Σε κάθε φάση της διαδικασίας κατασκευής χρειάστηκε να γίνουμε πολύ εφευρετικοί, καλλιτέχνες με κάποιον τρόπο, ώστε να προκύψει το οριγκάμι τηλεσκόπιο. Ακόμα και η μεταφορά του ήταν πρόκληση. Έπρεπε να φτιάξουμε αυτό το μίνι δωμάτιο αποστείρωσης για να το μετακινήσουμε μέσω αεροπλάνου κι έπειτα μέσω πλοίου στη Γαλλική Γουιάνα».
Ο Γκάιτνερ συμπληρώνει ότι «το εντυπωσιακό είναι ότι έχουμε κάνει ένα μεγάλο βήμα μπροστά σε επίπεδο δυνατοτήτων. Κάθε φορά που οι άνθρωποι φτιάχνουν ένα νέο εργαλείο για να κοιτάζουν τη φύση με αυτό, ανακαλύπτουν τρομερά πράγματα. Περιμένουμε εκπλήξεις. Κι ενώ έχει σχεδιαστεί με συγκεκριμένους στόχους, πιθανότατα θα κάνει κάποιες απίθανες ανακαλύψεις που κανείς ποτέ δεν σκέφτηκε να τις θέσει ως στόχο του. Είναι ένα φοβερό εργαλείο, το οποίο χρειάστηκε μια γενιά για να φτιαχτεί.
Είχα μαλλιά όταν ξεκινούσαμε, ήμουν νέος», αστειεύεται. «Εγώ, όταν συνελήφθη ως ιδέα το 1995, δεν είχα γεννηθεί καν», λέει η Στιούαρτ, «και εκτοξεύτηκε την ημέρα των Χριστουγέννων του 2021, μία μέρα πριν γίνω 26 χρονών!». Το θέμα είναι, καταλήγει ο Γκάιτνερ, «ότι είμαστε πάρα πολύ χαρούμενοι που λειτουργεί τόσο όμορφα, πολύ καλύτερα από τις προσδοκίες μας. Θα γνωρίζετε ότι το μυστικό της ευτυχίας είναι οι χαμηλές προσδοκίες. Ε, αυτό το πράγμα είχε υψηλές προσδοκίες, κι εμείς τις ξεπεράσαμε!».
«ΠΩΣ ΜΙΛΑΣ ΓΙΑ ΟΛΟ ΑΥΤΟ;»
Οι πρώτες εικόνες που έδωσε η NASA στη δημοσιότητα, στις 12 Ιουλίου 2022, ξεπέρασαν πράγματι κάθε προσδοκία. Ήταν το νεφέλωμα Carina, μια ματιά στη δημιουργία των πρώτων άστρων που μας έκοψε πραγματικά την ανάσα. «Είδες αυτές τις εικόνες;» με ρωτάει η Ζελίνσκι. «Ήταν κανονικά έργα τέχνης. Ένιωσα σχεδόν ταπεινωμένη, τρομαγμένη, όταν τις είδα πρώτη φορά. Ήταν πολύ πιο σπουδαίες από αυτό που περίμενα. Ήμουν στο Γκόνταρντ, στα κέντρο διαστημικών πτήσεων της NASA, και έβλεπα τις εικόνες να ξεπροβάλλουν στην οθόνη την ημέρα της δημοσίευσής τους, κι έτρεμα. Έλεγα από μέσα μου: Τι θα κάνω εγώ; Είναι αδύνατον να το βελτιώσω αυτό! Πώς μιλάς για όλο αυτό; Θα δεις ότι στην έκθεση η μόνη εικόνα που δεν άγγιξα καλλιτεχνικά ήταν το νεφέλωμα Carina. Εκεί πραγματικά τα χρειάστηκα. Ένιωσα να παγώνω και να ακινητοποιούμαι. Έκανα τέχνη με το Κουιντέτο του Στέφαν, με το δακτυλιοειδές Νεφέλωμα και με το Βαθύ Πεδίο του Χαμπλ. Με αυτό το τελευταίο ασχολήθηκα πολύ γιατί ήταν το πρώτο που είδαμε, και ήταν μια πρώτη καλή εικόνα να βγει προς τα έξω και για να προσανατολίσει όλη την αποστολή. Το νεφέλωμα Carina με τρόμαξε, γιατί είναι ήδη τέχνη από μόνο του. Είναι πανέμορφο. Είναι δύσκολο να πεις κάτι περισσότερο».
Οι απόκοσμες εικόνες που στέλνει στη Γη το JWST φλερτάρουν έντονα με το μεταφυσικό. Τα νέα που κομίζει όμως θα ήταν αδιανόητα χωρίς τη σπουδαία επιστήμη του. Μπαίνω στον πειρασμό να πω στους συνομιλητές μου ότι οι επιστήμονες προσεγγίζουν πιο πρακτικά τα πράγματα και ότι οι ερωτήσεις που θέτουν αξιώνουν απαντήσεις πιο απτές, αλλά η Ζελίνσκι με διορθώνει: «Μα είναι καλλιτέχνες και αυτοί!» λέει αυθόρμητα. «Νομίζω ότι η τέχνη και η επιστήμη είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος», συμπληρώνει ο Πολ Γκάιτνερ. «Σκέφτομαι για παράδειγμα τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Αλλά και το ίδιο το τηλεσκόπιο, παρόλο που είναι προϊόν της μηχανικής, είναι όμορφο. Και είναι αστείο, γιατί όσο πιο πολύ ωρίμαζε ο σχεδιασμός του, τόσο πιο ωραίο γινόταν το ίδιο. Η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία και φαίνεται ότι τα πράγματα που ευχαριστούν τον ανθρώπινο νου είναι λειτουργικά. Νιώθω ότι το τηλεσκόπιο το ίδιο μοιάζει με έργο τέχνης, όπως και τα έργα της Άσλι».
Η συζήτησή μας έχει πάρει αναπόδραστα μια πιο φιλοσοφική χροιά. «Μα και το τηλεσκόπιο έχει εμπνευστεί από τη φύση», μου λέει η νεότερη της ομήγυρης. «Βλέπετε ξεκάθαρα ότι πάνω του υπάρχουν δομές εξαγώνων που μοιάζουν με κυψέλες. Μας εξυπηρετούν μεν, αλλά βλέπουμε και ομορφιά σε αυτές». «Τέχνη και επιστήμη», συμπληρώνει η Ζελίνσκι, «διατυπώνουν τις ίδιες βαθιές ερωτήσεις. Επιχειρούν απλώς να τις απαντήσουν με διαφορετικό τρόπο. Το ίδιο συμβαίνει, νομίζω, και με τη θρησκεία». Το δέος που νιώθουμε, σκέφτομαι με τη σειρά μου, απέναντι στα προϊόντα της ανθρώπινης ευφυΐας μοιάζει με τις εμπειρίες της έκστασης. «Το χρυσό έργο είναι το πρώτο που έφτιαξα, το 2016», συνεχίζει η Ζελίνσκι. «Παρατηρούσα ότι ο κόσμος ήθελε να ξέρει τι πρόκειται να βρούμε, αλλά κανείς δεν ήξερε. Κανείς δεν ξέρει τι θα βρούμε. Αυτό είναι το θέμα. Το έργο αυτό, “Η Εξερεύνηση”, είναι τα χέρια των επιστημόνων που βγαίνουν έξω από το τηλεσκόπιο και δεν γνωρίζουν τι θα βρουν. Είναι σαν να βγαίνεις στα τυφλά έξω στο σύμπαν και να μην ξέρεις τι θα πάρεις στα χέρια σου».
Η πιο πρόσφατη εικόνα που πήραμε από το τηλεσκόπιο, «οι πυλώνες της δημιουργίας», είναι ένα ακόμα υψηλής ευκρίνειας έργο του JWST, που προκαλεί ρίγη. Βλέποντας τόσο βαθιά μέσα στο σύμπαν, ουσιαστικά βλέπουμε τι έχει συμβεί στο παρελθόν. Ίσως να είμαστε πολύ κοντά σε σπουδαίες ανακαλύψεις, όπως προβλέπει ο Δρ. Μάδερ. Ίσως να μπορέσουμε να απαντήσουμε την ερώτηση που τον συναρπάζει: «Πώς είναι εφικτή η ζωή;». Αν συγκρίνει μάλιστα κανείς τη φωτογραφία που είχε πάρει το Hubble από το ίδιο συμπαντικό σημείο, θα δει πόσο πιο κοντά έχουμε φτάσει στην αποκάλυψη θεμελιωδών γνώσεων. «Ανακαλύπτουμε τα μυστικά του σύμπαντος, αυτά που δεν γνωρίζαμε και θα θέλαμε να τα μάθουμε», καταλήγει ο Δρ. Μάδερ. «Πόσο υπέροχο είναι που οι άνθρωποι μπορούν να ανακαλύπτουν αυτά τα πράγματα και που το σύμπαν μάς αφήνει να τα ανακαλύπτουμε. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια ιστορία του σύμπαντος η οποία θα στερούνταν αποδεικτικών στοιχείων, εμείς όμως έχουμε αποδεικτικά στοιχεία και είμαστε σε θέση να τα εντοπίζουμε. Είναι λοιπόν μια αξιοσημείωτη ιστορία. Το σύμπαν έχει μια ιστορία. Η ηλικία του σύμπαντος μας είναι γνωστή. Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Ποιος ξέρει τι θα συμβεί μετά;»
ΣΠΑΝΙΟΙ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ
Δεν μπορώ να κρύψω ότι το τηλεσκόπιο και οι εικόνες του με κάνουν να νιώθω αυτό που ονομάζεται «κοσμική ασημαντότητα». Είναι ταπεινωτική η γνώση που λέει ότι είσαι πραγματικά μηδαμινός μέσα στο αχανές του σύμπαντος. Αλλά είναι ταυτόχρονα εξυψωτική. Γνωρίζοντας καλύτερα το παρελθόν, μπορείς ενδεχομένως να αντικρίσεις με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση το μέλλον. Η ανθρωπότητα δεν επενδύει μόνο σε όπλα και σε εφήμερες επιβραβεύσεις. Θέλουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε και από πού προήλθε η ζωή. «Αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να σας απαντήσω σε τίποτα από αυτά τα δυο», ομολογεί ο Δρ. Μάδερ. «Αλλά είμαστε σε καλό δρόμο», του ανταπαντώ. «Ναι, το τηλεσκόπιο αυτό είναι μια μηχανή που παράγει καλά νέα», σπεύδει να συμφωνήσει ο Γκάιτνερ.
Τόσο καλά νέα όσο και μια ενδεχόμενη είδηση για την ύπαρξη ζωής σε κάποιον εξωπλανήτη; Κάνω αυτή την τελευταία ερώτηση στον Δρα Μάδερ, σίγουρος ότι την ακούει για πολλοστή φορά. «Είναι αλήθεια», μου απαντά, «αλλά για τους εξωπλανήτες δεν γνωρίζουμε παρά ελάχιστα πράγματα. Στην πραγματικότητα, γνωρίζουμε μόνο ότι υπάρχουν. Έως τώρα δεν έχουμε υπόψη μας άλλα ηλιακά συστήματα σαν το δικό μας. Το δικό μας είναι μοναδικό. Γι’ αυτό θέλουμε να ξέρουμε αν υπάρχει πιθανή ύπαρξη ζωής κάπου αλλού. Πιστεύω ότι είναι πολύ απίθανο να είμαστε οι μόνοι. Από την άλλη πιστεύω ότι πιθανώς να είμαστε σπάνιοι. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να υπάρχουν γείτονες αλλά να είναι πολύ μακριά. Και πιθανότατα οι περισσότεροι γείτονες θα είναι πρώιμες μορφές ζωής, ένα μικρό κύτταρο ζωής όπως αυτά που υπήρχαν στη Γη κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της. Πριν από την Κάμβρια έκρηξη, που σημαίνει πριν από μισό δισεκατομμύριο χρόνια, δεν είχαμε περίπλοκες μορφές ζωής με μάτια, πόδια και δόντια. Δεν θα έλεγες ότι είχαμε καν κάποιου είδους πολιτισμό. Έτσι σήμερα εμείς οι άνθρωποι της Γης έχουμε αυτό που αποκαλούμε ανεπτυγμένο πολιτισμό, και είμαστε πολύ σπάνιοι. Είμαστε εδώ πολύ μικρό διάστημα, επομένως δεν νομίζω ότι θα βρούμε άλλη ζωή εφάμιλλης νοημοσύνης εδώ γύρω. Αλλά βέβαια θα ήταν ενδιαφέρον αν βρίσκαμε». Αυτό το τηλεσκόπιο τελικά διευρύνει αποφασιστικά τους ορίζοντές μας. Δεν έχουμε παρά να περιμένουμε όλοι εναγωνίως τα επόμενα νέα του.