Το ότι δεν γνωρίζουμε τι μας επιφυλάσσει το μέλλον είναι κάτι τρομακτικό και γοητευτικό συγχρόνως. Από τους μάντεις της αρχαιότητας μέχρι τους αστρολόγους του σήμερα, η απόπειρα να προβλέψουμε αυτό που θα συμβεί έχει υπάρξει διαχρονικά ένα μεγάλο μας απωθημένο. Υπάρχουν επιστημονικές προσεγγίσεις σε κάποιους τομείς (π.χ. μετεωρολογικές προβλέψεις), αλλά το μέλλον επί της ουσίας παραμένει ένας γρίφος. Ή μήπως όχι; Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου της Το μέλλον: Μια πολύ σύντομη εισαγωγή στα ελληνικά, η ψυχολόγος Τζένιφερ Γκίντλι −μία από τις σημαντικότερες επιστήμονες στο πεδίο των σπουδών για τα μελλούμενα− μιλάει στο «Κ» για το πώς η επιστήμη προσπαθεί να καταλάβει καλύτερα το μέλλον, αλλά και το τι μας περιμένει. Η ίδια ξεκίνησε να ασχολείται με τον συγκεκριμένο επιστημονικό τομέα με αφορμή μια θλιβερή σειρά γεγονότων. Στην Αυστραλία, στα μέσα της δεκαετίας του ’90 σημειώθηκε μια επιδημία αυτοκτονιών στους νέους. Υπήρχε μεγάλη κάλυψη από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εκείνη την εποχή και, σύμφωνα με αυτά, οι νέοι ένιωθαν εντελώς απελπισμένοι, δίχως μέλλον, και ότι δεν κατείχαν τη δύναμη να αλλάξουν τίποτα. «Στην προσπάθειά μου, ως ψυχολόγος, να καταλάβω κάποια πράγματα σχετικά με το πώς οι νέοι αντιλαμβάνονται το μέλλον τους, ανακάλυψα πως υπάρχει ένα ολόκληρο επιστημονικό πεδίο που ασχολείται με τη μελέτη του μέλλοντος», λέει η δρ. Γκίντλι στο «Κ». «Τότε κατάλαβα πως πρέπει να ασχοληθώ αποκλειστικά με αυτό».
Τι είναι τελικά το μέλλον; Πώς θα το προσεγγίζαμε ως όρο;
Δεν υπάρχει μόνο ένα και μοναδικό μέλλον, συνεπώς δεν είναι τόσο εύκολο να δώσουμε κάποιον ορισμό. Αυτή η αντίληψη σχετικά με τη μοναδικότητα του μέλλοντος έχει τις ρίζες της στην απαρχαιωμένη πεποίθηση ότι τα πάντα λειτουργούν με έναν «μηχανικό τρόπο», ακόμα και οι άνθρωποι. Είναι μια αντίληψη που διαμορφώθηκε από τη νευτώνεια φυσική και υποδηλώνει τον προβλέψιμο χαρακτήρα του κόσμου. Τον 20ό αιώνα, όμως, μέσα από την κβαντική φυσική, τα πράγματα άλλαξαν. Η κβαντική φυσική μάς έχει «ανοίξει τα μάτια» στο γεγονός ότι υπάρχουν πολλά πιθανά μέλλοντα. Υπάρχουν τόσα πιθανά μέλλοντα όσα και άνθρωποι στον κόσμο. Αυτή τη στιγμή, βλέπουμε πολλά από τα κοινωνικο-πολιτισμικά και οικολογικά μας συστήματα να καταρρέουν. Τα χρόνια που θα ακολουθήσουν, αυτό αναμένεται να γίνει ακόμα πιο έντονο. Το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ έπλασε έναν όρο τη δεκαετία του 1990 για να περιγράψει τον σύγχρονο κόσμο: VUCA – ακρωνύμιο από τις λέξεις volatile (μεταβαλλόμενος), uncertain (αβέβαιος), complex (πολύπλοκος) και ambiguous (ασαφής). Το ίδιο ισχύει και για το μέλλον.
Πώς μελετάμε το μέλλον;
Σταδιακά, τα τελευταία περίπου εξήντα χρόνια, έχει αρχίσει να δημιουργείται ένα διεπιστημονικό πεδίο έρευνας για τα μέλλοντα, που μετρά μεταξύ των ειδικών του χιλιάδες καθηγητές, ερευνητές και φοιτητές.
Οι σπουδές για τα μέλλοντα αποτελούν ένα ακαδημαϊκό πεδίο, που προσπαθεί μέσα από ένα ευρύ φάσμα προσεγγίσεων να κατανοήσει αλλά και να διαμορφώσει μια εικόνα για τα πιθανά μέλλοντα. Ο τρόπος με τον οποίο δουλεύουμε είναι ο εξής: Αρχικά συλλέγουμε πληροφορίες μέσα από εργαστήρια, διαδικτυακά ερωτηματολόγια, έρευνες και συνεντεύξεις ή από πιο ειδικές αναλύσεις, όπως σάρωση περιβάλλοντος και ορίζοντα και άλλες μεθόδους ανίχνευσης του μέλλοντος. Στη συνέχεια, οι πληροφορίες αυτές αναλύονται με σκοπό κυρίως την ανίχνευση τάσεων και την αναγνώριση μοτίβων. Αυτή η ανάλυση εμπλουτίζεται μέσα από περαιτέρω εμβάθυνση, όπως για παράδειγμα μέσα από την ενσωμάτωση της εθνογραφίας, την κριτική των ΜΜΕ και τη μελέτη πολιτιστικών αγαθών. Όλη αυτή η διαδικασία αποσκοπεί στη δημιουργία εικόνων του μέλλοντος – περιλαμβάνεται ο σχεδιασμός σεναρίων και τα ανάδρομα σενάρια, που είναι ο αντίστροφος σχεδιασμός, από το όραμα του μέλλοντος πίσω στο παρόν. Οι σπουδές για τα μέλλοντα είναι ένας κλάδος που μας βοηθάει να αποδεχτούμε πολλαπλές πιθανότητες για το μέλλον και ότι είμαστε αυτεξούσιοι να δημιουργήσουμε τους κόσμους της επιλογής μας και να συμμετάσχουμε συνειδητά στην ίδια μας την εξέλιξη. Eίναι η επιστήμη του να αναλαμβάνουμε την ευθύνη των πράξεών μας στο παρόν, όπως και να είμαστε έτοιμοι για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις που μπορεί αυτές να έχουν στο μέλλον.
Είμαστε σε θέση να προβλέψουμε το μέλλον; Και αν όχι τώρα, θα είμαστε ποτέ σε θέση;
Δεν είμαστε σε θέση να προβλέψουμε το μέλλον, αλλά ίσως υπάρχουν πιο κατατοπιστικοί τρόποι μελέτης του μέλλοντος από την πρόβλεψη. Άλλες προσεγγίσεις έχουν ως στόχο να θέσουν υπό αμφισβήτηση το status quo και να διατυπώσουν άβολες απόψεις ως προς το γιατί η διατήρηση μιας υπάρχουσας κατάστασης δεν αποτελεί μοναδική επιλογή. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε και να διερευνήσουμε ένα φάσμα μοντέλων κουλτούρας και πολιτισμών, προκειμένου να έχουμε μοντέλα εναλλακτικών μελλόντων στην πράξη. Η Ιβάνα Μιλόγιεβιτς, για παράδειγμα, είναι μία από τους ελάχιστους ερευνητές για τα μέλλοντα που διερευνούν φεμινιστικές προοπτικές.
Mέσα από τη μελέτη του παρελθόντος μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα το μέλλον;
Υπάρχει μια φράση που λέει «είναι επικίνδυνο να αδιαφορούμε για το παρελθόν». Κατά τη γνώμη μου, η κατανόηση του παρελθόντος προσδίδει μεγάλη αξία στην κατανόηση του μέλλοντος. Εγώ πηγαίνω και ένα βήμα παραπέρα. Πιστεύω ότι, για να κατανοήσουμε το πώς πρέπει να προσεγγίσουμε τη μελέτη του μέλλοντος ή ακόμα και για να αναφερθούμε σε αυτό, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε το πώς προσπάθησαν οι πρόγονοί μας στο παρελθόν να το κατανοήσουν, να το ελέγξουν, αλλά ακόμα και να το προβλέψουν.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε στο άμεσο αλλά και στο όχι τόσο άμεσο μέλλον;
Αυτή τη στιγμή η καταστροφή του περιβάλλοντος αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα. Η υπερθέρμανση του πλανήτη αναμένεται να οδηγήσει σε μεγάλες καταστροφές, όπως πυρκαγιές, ανεξέλεγκτες καταιγίδες, πλημμύρες, άνοδος της στάθμης της θάλασσας, ξηρασίες, όπως και εκτεταμένη κατάρρευση των οικοσυστημάτων. Όσον αφορά τις γεωπολιτικές προκλήσεις, στο άμεσο μέλλον έχουμε μια γενικότερη αποσταθεροποίηση εξαιτίας της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία και στο πιο μακρινό μέλλον αυξανόμενη οικονομική ανισότητα τόσο εντός όσο και μεταξύ των εθνών, καθώς και αύξηση της τεχνολογικής εξέλιξης. Στον κοινωνικο-πολιτιστικό τομέα, οι εντάσεις της ταχείας αστικοποίησης, ιδίως στις νέες βιομηχανοποιημένες χώρες, επιτείνουν τη δυσκολία εύρεσης κατοικήσιμης γης.
Θεωρείτε ότι οδηγούμαστε σε μια τεχνοτοπική* εξέλιξη; Θα γίνουν ποτέ οι άνθρωποι ένα με τις μηχανές;
Ο Καναδός φιλόσοφος Μάρσαλ Μακλιούαν είπε πριν από δεκαετίες ότι κάθε τεχνολογική επέκταση του ανθρώπου αποτελεί ακρωτηριασμό μιας ανθρώπινης ικανότητας. Για παράδειγμα, τώρα που έχουμε αυτοκίνητα, περπατάμε λιγότερο, με τις μνήμες των κινητών μας δεν χρειάζεται να θυμόμαστε πολλά πράγματα, ενώ χωρίς GPS δεν μπορούμε να πάμε πουθενά. Η τεχνητή νοημοσύνη αδιαμφισβήτητα έχει λύσει, και θα συνεχίζει να λύνει, πολλά προβλήματα του σύγχρονου κόσμου. Παρ’ όλα αυτά έχει και τους περιορισμούς της. Σε μεγάλο βαθμό οι αλγόριθμοί της αντικατοπτρίζουν τα στερεότυπα και τη σκέψη των προγραμματιστών της. Για παράδειγμα, μέχρι πρόσφατα η τεχνολογία αναγνώρισης προσώπων δεν μπορούσε να διακρίνει αυτά των μαύρων ανθρώπων. Για το αν θα γίνουμε ένα με τις μηχανές, θεωρώ πως αποτελεί ένα είδος φετίχ υπερανθρώπου που ακόμα και σήμερα επικρατεί στη Σίλικον Βάλεϊ. Μέχρι και το υψηλού κύρους Ερευνητικό Ινστιτούτο Μηχανικής Νοημοσύνης (MIRI) του Μπέρκλι της Καλιφόρνια γράφει στην επίσημη ιστοσελίδα του ότι «τεχνητή νοημοσύνη ισοδύναμη με αυτήν των ανθρώπων εξακολουθεί να ανήκει στα ράφια με τα βιβλία επιστημονικής φαντασίας».
Η πανδημία ήταν ένα γεγονός που δεν ήταν στο ραντάρ μας. Τι μπορούμε να μάθουμε από αυτό για τη μελέτη του μέλλοντος;
Δεν θα έλεγα ότι ήταν κάτι που δεν είχε προβλέψει κανείς. Μέχρι το 2017 είχαμε ήδη βιώσει κάποιες ανησυχητικές ασθένειες, όπως η γρίπη των πτηνών και ο Έμπολα. Οι έρευνες δείχνουν επίσης ότι, καθώς εντείνεται η κλιματική κρίση, θα υπάρχουν όλο και περισσότερες ασθένειες που θα μεταναστεύουν από τροπικές περιοχές σε περιοχές που προηγουμένως ήταν ψυχρότερες, καθώς οι παγκόσμιες θερμοκρασίες αυξάνονται και τα θερμότερα κλίματα μετατοπίζονται σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη. Τίποτα από αυτά δεν αποτελεί έκπληξη. Εγώ η ίδια είχα γράψει σε ένα παλιότερο βιβλίο μου ότι «στον τομέα της παγκόσμιας υγείας, νέες και ανθεκτικές νόσοι κάνουν την εμφάνισή τους, μερικές μάλιστα απειλούν να λάβουν διαστάσεις πανδημίας». Αυτό ήταν το 2017. Αυτό που πρέπει να κατανοήσουμε λοιπόν είναι ότι, όταν βλέπουμε τους κινδύνους να έρχονται, πρέπει να δρούμε άμεσα. Αυτή τη στιγμή κάνουμε τα ίδια λάθη και στον τομέα του περιβάλλοντος.
Πιστεύετε ότι δίνουμε περισσότερη προσοχή στα δυστοπικά μέλλοντα παρά στα ουτοπικά; Και γιατί συμβαίνει αυτό;
Σίγουρα πιστεύω ότι δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή σε δυστοπικά μέλλοντα παρά σε ουτοπικά. Οι δυστοπίες και οι ουτοπίες αντιπροσωπεύουν τους φόβους και τις ελπίδες μας και αυτή τη στιγμή κυριαρχεί ο φόβος. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι υπήρξαν αρκετές περίοδοι της ιστορίας κατά τη διάρκεια των οποίων κυριάρχησε η δυστοπική λογοτεχνία – όπως στη βιομηχανική επανάσταση και στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ίσως το σημερινό κύμα δυστοπικών μελλοντολογιών να είναι μια υγιής κοινωνική απάντηση στην υπερβολή και στην ύβρη των δισεκατομμυριούχων γκουρού της τεχνολογίας της Σίλικον Βάλεϊ. Προσωπικά, είμαι περισσότερο ουτοπίστρια παρά δυστοπίστρια, παρά το γεγονός ότι έχω έντονη επίγνωση των υπαρξιακών προκλήσεων που αντιμετωπίζουμε ως είδος. Πιστεύω στη δύναμη που διαθέτει το ανθρώπινο πνεύμα να ξεπερνά τις αντιξοότητες, όπως και στις απεριόριστες δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης.
Πώς η ενασχόλησή σας με τη μελέτη του μέλλοντος έχει επηρεάσει την προσωπική σας ζωή;
Έχω μάθει να ζω με την αβεβαιότητα του μέλλοντος και να προσπαθώ να αναλαμβάνω την ευθύνη για τη δημιουργία καλύτερων μελλοντικών συνθηκών στη μικρή σφαίρα επιρροής μου.
* Ο όρος «τεχνοτοπικός» προέρχεται από τον αγγλικό όρο Technological Utopianism – το όνομα μιας ιδεολογίας που βασίζεται στην παραδοχή ότι η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας θα δημιουργήσει μια ουτοπία. Πρεσβευτές της υποστηρίζουν, μεταξύ άλλων, την τεχνολογική, βιολογική και γενετική ενίσχυση των ανθρώπων, όπως και την εξέλιξη της τεχνητής μηχανικής νοημοσύνης.
ΙΝFO
Το μέλλον: Μια πολύ σύντομη εισαγωγή της Τζένιφερ Γκίντλι κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.