«Δεν είχα ξαναβρεθεί μπροστά σε ένα απολίθωμα εργοστασίου», θυμάται η σκηνοθέτις Ελένη Καλαρά. Τέλη Φεβρουαρίου του 2022, παρατηρούσε απέξω την παλιά είσοδο του πρώτου Ατμοηλεκτρικού Σταθμού της ΔΕΗ στο Νέο Φάληρο και φανταζόταν το εσωτερικό του, τα σπλάχνα του. Έκανε αρκετές βόλτες γύρω από την περίφραξη, προσπαθώντας να διακρίνει τους χώρους από τους οποίους απαρτιζόταν το ιστορικό κτιριακό συγκρότημα της ΔΕΗ, ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της ελληνικής βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, με έτος ανέγερσης το 1903 και λειτουργία μέχρι το 1972.
«Είναι το πρώτο, μεγαλύτερο και καλύτερα διατηρημένο εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στα Βαλκάνια», επισημαίνει η Μαρία Μαυροειδή, τομεάρχης αρχείων και βιομηχανικής κληρονομιάς της Διεύθυνσης Εταιρικών Σχέσεων και Επικοινωνίας του οργανισμού. Η Ελένη Καλαρά είχε ήδη επισκεφθεί τον ΑΗΣ στον Άγιο Γεώργιο στο Κερατσίνι. Αναζητούσε έναν χώρο, για να παρουσιάσει τα αποτελέσματα ενός workshop που είχε οργανώσει με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, και ένας φίλος της είχε προτείνει να κοιτάξει τους διατηρητέους χώρους από το κτιριακό απόθεμα της ΔΕΗ.
«Προσανατολιζόμουν στην παρουσίαση στο Κερατσίνι μιας παράστασης που θα μιλούσε για τη σύζευξη παραστατικών και εικαστικών τεχνών, μέχρι που αντίκρισα το εσωτερικό του εργοστασίου στο Νέο Φάληρο. Καμία φωτογραφία, από όσες έχουν κυκλοφορήσει, όσο εξαιρετική και αν είναι, δεν μπορεί να αποδώσει το δέος που αισθάνεσαι όταν σηκώνεις τα μάτια σου πάνω σε αυτό το κουφάρι. Ένα έργο τέχνης και το ίδιο, με τον χρόνο σύμμαχό του τελικά, σε προκαλεί να αναρωτηθείς πάνω στην έννοια της φθοράς».
Το εργαστήριο που δούλευε με τους φοιτητές πήρε άλλη κατεύθυνση. Άρχισαν να εξετάζουν τις διαφορετικές σημασίες του σώματος και να μιλούν για τη βιομηχανική κληρονομιά. Η ιδέα μιας έκθεσης όπου η σύγχρονη δημιουργία θα συναντούσε ό,τι έχει απομείνει από τον χρόνο, δημιουργώντας δύο παράλληλα πεδία, άρχισε να την απασχολεί. Απευθύνθηκε σε δύο επιμελητές, τη Γεωργία Λιάπη και τον Πάνο Γιαννικόπουλο, και μαζί άρχισαν να συζητούν πάνω στην έννοια του εργοστασίου ως κέντρου παραγωγής υλικών και ενέργειας, αλλά και ως κοινωνικού μοντέλου. Στη συνέχεια προστέθηκαν και άλλες συναφείς με ένα εργοστάσιο έννοιες, που και αυτές απαιτούσαν τον χώρο τους: ενέργεια, ένταση, φορτίο, μνήμη. «Οι επιμελητές έπρεπε να αισθάνονται ελεύθεροι και δημιουργικοί να υπερβούν την αρχική σκέψη, όπως και το έκαναν, να ανοίξουν νέες πόρτες, να θίξουν νέα ζητήματα με αφορμή ένα εικαστικό έργο», υποστηρίζει η Ελένη Καλαρά.
Η έκθεση This current between us συγκεντρώνει έργα από 42 καλλιτέχνες και δημιουργικές ομάδες −τριάντα εκ των οποίων νέες παραγωγές− που αποκαλύπτουν αθέατες όψεις του βιομηχανικού αρχιτεκτονικού κατάλοιπου αλλά και μας φέρνουν μέσα από φωτογραφίες, βίντεο, γλυπτά και εγκαταστάσεις σε επαφή με λέξεις και ερωτήματα που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας. Πώς παράγεται η ενέργεια, πώς διαχέεται; Τι μας προφυλάσσει από τον κίνδυνο; Πώς απωθείται η μνήμη; Ανάμεσα στους 42 δημιουργούς είναι και πέντε τελειόφοιτες και «φρέσκες» απόφοιτες της ΑΣΚΤ της Αθήνας. Τα δικά τους έργα αντλούν από το ιστορικό και φωτογραφικό αρχείο της ΔΕΗ και έχουν στο επίκεντρο τον άνθρωπο. «Είναι λογικό», αποφαίνεται η κ. Καλαρά. «Είχαν προηγηθεί οι μήνες του εργαστηρίου και όλη αυτή η δουλειά πάνω στο σώμα, και έπειτα το πρώτο πράγμα που σου λείπει όταν περιηγείσαι στα ερειπωμένα κτίρια είναι οι άνθρωποι. Ακόμα και με σημερινούς όρους, αν αναλογιστούμε τα εργοστάσια, αυτοί που απουσιάζουν είναι οι άνθρωποι. Το ίχνος τους είναι όλο και μικρότερο, όλα είναι αυτοματοποιημένα».
Προσοχή στη σημαία
Το πρώτο έργο που συναντάς καθώς περνάς την πύλη είναι ένα επιβλητικό κίτρινο λάβαρο 4,5 μ. «Σχεδόν κανείς δεν το παρατηρεί», λέει η απόφοιτη της ΑΣΚΤ, τον Ιούνιο του 2022, Όλγα Σουβερμέζογλου για το έργο της Σημαία #3. «Δείχνει λίγο και τη σχέση μας, την αμηχανία μας με την έννοια του αντι-μνημείου». Εξηγεί πως της αρέσει η αφήγηση και επιδιώκει να την εντάσσει μέσα στο έργο. «Κάνω βουτιές στα αρχεία, προσπαθώ να δω ένα γεγονός από διαφορετικές οπτικές. Τελευταία, έχω ξεκινήσει και κάνω σημαίες, ερευνώντας τους συμβολισμούς πίσω από την παρουσία και την εικονογραφία τους. Εδώ δανείστηκα τα επιμέρους στοιχεία του λαβάρου (ένα πόδι που φορά πλαστική μπότα, ένα χέρι σφιγμένο σε γροθιά, προστατευτικά κράνη, ένας κεραυνός) από τα προειδοποιητικά σήματα που υπάρχουν παντού σε όλη την έκταση, σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους. «Με ενδιέφερε να σχολιάσω πως η καθημερινότητά των εργαζομένων τούς έφερνε σε επαφή με τον κίνδυνο, πώς εξοικειώνονταν με την πιθανότητα του θανάτου σε ένα θεωρητικά προστατευμένο περιβάλλον εργασίας και ταυτόχρονα ήθελα να θίξω πως αυτός ήταν ένας ανδροκρατούμενος χώρος. Επίσης, ήθελα να υπογραμμίσω ότι η πολυδιαφημισμένη ενέργεια ήταν προϊόν ανθρώπινου μόχθου. Ανθρώπινα χέρια έβαλαν ρεύμα και στο τελευταίο χωριό». Στην εικαστική εγκατάσταση που δείχνει στο Εφαρμοστήριο παρουσιάζει πάνω σε ένα μεταλλικό τραπέζι την κάτοψη του κτιριακού συγκροτήματος. Η κάτοψη είναι χαραγμένη πάνω σε καθρέπτη και η επιφάνεια του τραπεζιού είναι ξέχειλη από νερό. Το έργο 56/11/1961 αναφέρεται στην πλημμύρα που έπληξε την Αθήνα το 1961 και στο εργατικό ατύχημα που προκλήθηκε λόγω της υπερχείλισης του Κηφισού και κόστισε τη ζωή ενός εργάτη. Η εγκατάσταση ξεκινά να δονείται από τη φωνή του τότε διευθυντή του εργοστασίου, ο οποίος μιλά για το ατύχημα. Σταδιακά και καθώς εξελίσσεται η αφήγηση, η κάτοψη αρχίζει να θολώνει, υπονοώντας πως με την ανθρώπινη απώλεια «χάθηκαν» κάπως και τα όρια στο εργοστάσιο.
Ανθρώπινα θραύσματα
Προχωρώντας λίγο πιο κάτω στο Εφαρμοστήριο, συναντά κανείς την εξαιρετική γλυπτική εγκατάσταση Ι remain της Άννας Μαστρομιχάλη. Την πρώτη φορά που επισκέφθηκα την έκθεση προσπέρασα τον φορτωμένο με αντικείμενα πάγκο εργασίας, θεωρώντας πως ήταν κάτι που απλώς δεν είχαν προλάβει να αδειάσουν. Γυρνώντας πάλι προς τα πίσω, διαπίστωσα με έκπληξη πως, ανάμεσα στα εργαλεία και τα διάφορα εξαρτήματα, υπάρχουν ομοιώματα ανθρώπινων μελών, κατασκευασμένα με μεγάλη πιστότητα, από τσιμέντο και κερί, με χάλκινα σύρματα και παξιμάδια αντί για μυς και οστά. «Είμαστε αυτό που κάνουμε;» ρωτώ την καλλιτέχνιδα. «Θα μπορούσε να είναι μια ερμηνεία, αλλά δεν ήταν αυτή η αρχική μου πρόθεση. Με ενδιαφέρει να μιλήσω για την καταπόνηση του σώματος. Πότε εξαντλούμασταν σωματικά αλλά και ψυχικά; Στο παρελθόν ή τώρα; Έχουμε μετατραπεί σε υβρίδια, σε ανθρώπους-μηχανές;». Απόφοιτη της Σχολής Μηχανικών Περιβάλλοντος από το Πολυτεχνείο Κρήτης, ολοκληρώνει φέτος τις σπουδές της στην ΑΣΚΤ. «Στην πράξη, οι αρχικές μου σπουδές είχαν ελάχιστη σχέση με τη θεωρία. Δεν ξέρουμε τι να κάνουμε με τα απόβλητα». Στην καλλιτεχνική της πρακτική, ωστόσο, αξιοποιεί όσα έμειναν στην άκρη, θίγοντας μέσα από αυτά την έννοια της διάλυσης, του ανθρώπου που αποκόπτεται από την ουσία του, έχοντας «καταπιεί» την τεχνολογία, και αυτό που δείχνει τελικά, είναι αυτό που απομένει.
Προσωπικές ιστορίες
Στην Αποθήκη, η τελειόφοιτη στο θεωρητικό τμήμα της ΑΣΚΤ Αλεξάνδρα Αψωκάρδου παρουσιάζει το έργο Ανασύσταση της Μνήμης. Η μορφή του έργου, μια σειρά από φωτογραφικά πάνελ, παραπέμπει στα πιλάρ της ΔΕΗ, τους στύλους μετρητών της εταιρείας, ενώ ως περιεχόμενο «παντρεύει» μνήμες και βιώματα της καλλιτέχνιδας με ιστορικό και φωτογραφικό αρχείο του οργανισμού. «Ο πατέρας μου ήταν ηλεκτρολόγος, για εμάς η ηλεκτρική ενέργεια, η ΔΕΗ, ήταν ο κόσμος όλος. Έχοντας τη δυνατότητα να ερευνήσω το αρχείο, άρχισα μια αντιπαράθεση της δικής μου παιδικής ηλικίας με τα παιδιά των εργαζομένων της εταιρείας. Πώς έμοιαζαν; Τα πρόσωπά τους έδειχναν χαρούμενα; Πώς περνούσαν στις εταιρικές γιορτές, στις κατασκηνώσεις; Με ενδιέφερε να μιλήσω για την ιστορία της ΔΕΗ μέσα από το ανθρώπινο δυναμικό της εταιρείας, μέσα από προσωπικές αφηγήσεις, και να επιχειρήσω μια σύνδεση με τη δική μου ζωή».
Μέρος του έργου είναι και κάποιες φράσεις που απευθύνει στον πατέρα της μέσα από τα σήματα Μορς, έναν κώδικα που χρησιμοποιεί ηλεκτρικούς παλμούς, άλλους πιο σύντομους και άλλους παρατεταμένους, για τη δημιουργία νοημάτων. Μια κρυφή εξομολόγηση, με τη βοήθεια του ηλεκτρισμού.
Σπα στον Κηφισό
Σε ένα κόκκινο, ξεθωριασμένο από τον ήλιο κοντέινερ, όπου παλιά θα τοποθετούσαν τους πίνακες ελέγχου, φιλοξενείται το βίντεο της απόφοιτης της ΑΣΚΤ, τον Σεπτέμβριο του 2021, Κατερίνας Μεσσήνη. Στην πρακτική της, καταπιάνεται με generative art, με ψηφιακά γλυπτά, βίντεο, ψηφιακές εικόνες. Ο τίτλος του έργου, Dissipative Structures, είναι δανεισμένος από έναν επιστημονικό όρο που εισήγαγε ο κάτοχος Νόμπελ Ίλια Πριγκόζιν και απαρτίζεται από οπτικό υλικό γυρισμένο στους πρώην βιομηχανικούς χώρους του ΑΗΣ Νέου Φαλήρου, διαδικτυακά ευρήματα και εικόνες που έχουν παραχθεί με χρήση αλγορίθμου μηχανικής μάθησης, σχολιάζοντας μέσα από τη σύνθεσή τους τις έννοιες της διασποράς, της αποσύνθεσης και της επανασύνθεσης που λαμβάνουν χώρα στα ανθρωπογενή και φυσικά οικοσυστήματα. Το βίντεο συνοδεύεται από ένα ποίημα με τίτλο A Hacker’s Jacuzzi, που υπογράφει η καλλιτέχνις, αντλώντας έμπνευση από ιστορίες που είχαν ακουστεί στη διάρκεια του εργαστηρίου με την Ελένη Καλαρά και αφορούσαν τη χρήση του Κηφισού από τους περιοίκους όσο το εργοστάσιο ήταν εν λειτουργία. «Πολλές γυναίκες έπλεναν αντικείμενα από την οικοσκευή τους, ενώ οι γηραιότερες ανακούφιζαν τα πόδια τους στον Κηφισό, ένα είδος θερμών λουτρών, από τα νερά που απορρίπτονταν από το εργοστάσιο στο ποτάμι. Έτσι επινόησα μια δική μου σύγχρονη ηρωίδα, που προσπαθεί να επιβιώσει σε μια φανταστική βιομηχανική ζώνη και ξεκουράζει τα πόδια της σε έναν αντίστοιχο ποταμό, επιχειρώντας ταυτόχρονα και ένα σχόλιο πάνω στις κοινωνικές ανισότητες. Η εκβιομηχάνιση και η τεχνικο-οικονομική ανάπτυξη που πάει με διαφορετικούς ρυθμούς σε κάθε γωνιά του πλανήτη δημιουργεί κάποιες προνομιούχες πληθυσμιακές ομάδες και άλλες λιγότερο». Σε σχέση με το βίντεο, αναφέρει πως αυτό που τη γοήτευσε ήταν το πώς η βλάστηση κατέλαβε τον χώρο όταν εξέλιπε η ανθρώπινη παρουσία και με έναν αφαιρετικό τρόπο προσπάθησε να μιλήσει για την αλληλεπίδραση διαφορετικών συστημάτων, για την εκροή και την εισροή διαφορετικών στοιχείων από το ένα στο άλλο. «Αυτό που εμείς ορίζουμε ως φθορά, η φύση μπορεί να το βαφτίζει αναγέννηση».
Το εργατικό δυναμικό
Στον δρόμο για το Συνεργείο, όπου δεσπόζει η εντυπωσιακών διαστάσεων γλυπτική εγκατάσταση High Voltage της τελειόφοιτης Δέσποινας Βαξεβανίδη, της πιάνω την κουβέντα. Δεν σε αποθάρρυνε το γεγονός πως θα μιλούσες για μια εταιρεία με την οποία οι μισοί Έλληνες είναι εκνευρισμένοι και αρνητικά φορτισμένοι, την αιφνιδιάζω. «Είναι τώρα θυμωμένοι, τότε όμως το αντιμετώπιζαν σαν ένα θαύμα που συντελείται στην εποχή τους. Είδα κάποιες φωτογραφίες, συγκινητικές αλλά και αστείες, που αποτύπωναν με πολύ ζωντανά χρώματα το κλίμα της εποχής. Για παράδειγμα, υπήρχε ένας παπάς που διάβαζε ευχές στον πρώτο στύλο που τοποθετήθηκε στην πρωτεύουσα, όπως και καμπάνιες που προειδοποιούσαν τους κατοίκους να μη χρησιμοποιούν τα σύρματα της εταιρείας ως σκοινιά απλώματος. Τώρα, μας φαίνεται γελοίο, για εκείνους όμως ήταν πρωτόγνωρο, ριζοσπαστικό. Και ήθελα να μιλήσω για τους εργάτες, τους ανθρώπους που πήγαν το “θαύμα” σε κάθε σπίτι». Καθώς η Δέσποινα περιηγούνταν στον χώρο, συμπέρανε εύκολα πως το πιο εύθραυστο στοιχείο του εργοστασίου ήταν ο άνθρωπος. Η πρόσβαση στο αρχείο και στα υλικά ήταν αυτά που σχηματοποίησαν την ιδέα. «Όταν έκλεισε ο ΑΗΣ Κερατσινίου, οι εργάτες είχαν αφήσει πίσω τους τις στολές. Σκέφτηκα να τις “ξαναγεμίσω”, να δημιουργήσω με αυτές ένα μνημείο ευαλωτότητας. Τις έβαψα στο χρώμα του χαλκού για να παραπέμπουν στα καλώδια που μεταφέρουν την τάση και τις στερέωσα με γύψο». Παρατηρώ πως οι μορφές δεν λειτουργούν η μια χωρίς την άλλη· αν αποκόψεις μία από το σύνολο, θα καταρρεύσουν όλες. Ακόμα και ο γύψος με τον οποίο οι φιγούρες αυτές έχουν επιστρέψει στον χώρο είναι ένα υλικό υψηλού συμβολισμού. «Ο γύψος μοιάζει να παγώνει την κίνηση, τον χρόνο, γι’ αυτό το σκέφτηκα».
ΙΝFO → Έως 12/03, Ιστορικές Εγκαταστάσεις Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Νέου Φαλήρου, Σολωμού 1 & Δημητρίου Φαληρέως, Πειραιάς 18547. Πέμπτη έως Κυριακή 4 μμ – 8 μμ, με ελεύθερη είσοδο.