«Υπάρχουν γυναίκες που μένουν χαραγμένες στη μνήμη σου σε όλη σου τη ζωή, και το να τις συναντήσεις γίνεται θεμελιώδες για την ύπαρξή σου», λέει η Ιταλίδα φωτογράφος και δημοσιογράφος Αλεσάντρα Ματάνζα όταν τη ρωτάω τι την ώθησε να δημιουργήσει το λεύκωμα για την τέχνη του δρόμου Street art is female. Η γυναίκα στην οποία αναφέρεται είναι η πρωτοπόρος στο γυναικείο κίνημα Αμερικανίδα Γκλόρια Στέινεμ, την οποία η Ματάνζα ουσιαστικά γνώρισε μέσα από την ταινία The Glorias, όπου την υποδύθηκε η Τζουλιάν Μουρ. Η ταινία την ενέπνευσε γιατί η πάλη για τα γυναικεία δικαιώματα είναι εξαιρετικά παρούσα στην τέχνη του δρόμου, η οποία, όπως η ίδια λέει, «εγκυμονεί πολλούς κινδύνους και ως εκ τούτου δυσκολεύει τις γυναίκες να την ακολουθήσουν ως μορφή τέχνης». Στο Street art is female παρουσιάζει το έργο 24 εμβληματικών γυναικών από όλο τον κόσμο, οι οποίες με στένσιλ, προσωπικό μόχθο, αστείρευτη ενέργεια και έμπνευση κοσμούν τους τοίχους, τα τρένα, τις στοές και όλους τους δημόσιους χώρους, από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Ιράν. Οι ιστορίες αυτών των γυναικών μπορεί να είναι διαφορετικές, αλλά είναι όλες συναρπαστικές.
Η Ματάνζα διανύει την έκτη δεκαετία της ζωής της, είναι φωτογράφος αλλά και δημοσιογράφος. Έχει γυρίσει τον κόσμο δουλεύοντας. «Ο κόσμος της τέχνης του δρόμου θεωρούνταν αποκλειστικά ανδρικός, εν μέρει λόγω της αγριότητάς του, αλλά και λόγω των δύσκολων εργασιακών συνθηκών που συνεπάγεται», λέει η ίδια και αναφέρεται στους κινδύνους που έχουν να αντιμετωπίσουν οι καλλιτέχνες: «Ως φωτογράφος του δρόμου, αισθάνομαι αρκετά κοντά τους. Ιδίως όταν εργάζονται τη νύχτα, πρέπει να λειτουργήσουν κάτω από άκρα μυστικότητα. Αντιλαμβάνομαι τις δυσκολίες, τους κινδύνους και τις προκαταλήψεις γύρω από το έργο τους». Η τέχνη του δρόμου, το γκράφιτι, σε πολλές χώρες του κόσμου συνεχίζει να είναι παράνομο και σίγουρα δεν έχει κατακτήσει ακόμη παγκοσμίως μια θέση υψηλής τέχνης. Η Ματάνζα υποστηρίζει πως οι αντιλήψεις αλλάζουν. Αυτό που θεωρεί πως θα χρειαστεί ακόμα καιρό είναι το να δοθεί «μια θέση στο τραπέζι» σε μια γυναίκα. «Πολύ συχνά, ακόμα και στη δουλειά μου ως δημοσιογράφος, έχω βρεθεί να είμαι η μόνη γυναίκα σε μια αίθουσα γεμάτη άντρες. Κάθε φορά ρωτούσα τον εαυτό μου: γιατί;».
Διαβάζοντας το λεύκωμα
Η Lady Pink γεννήθηκε το 1964 στο Εκουαδόρ αλλά μετακόμισε στο Κουίνς σε νεαρή ηλικία. Έχει γραφτεί για αυτήν πως πρόκειται για την πρώτη γυναίκα που ασχολήθηκε με την τέχνη του δρόμου, και σίγουρα είναι αυτή με την πιο μακριά ιστορία ανάμεσα στις γυναίκες που πρωταγωνιστούν στο λεύκωμα της Ματάνζα. Η Lady Pink ζωγραφίζει χαρακτήρες με ζωηρά χρώματα, που απεικονίζουν κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, αλλά και φιγούρες από παραμύθια ή τέρατα και θεότητες. «Οι καλλιτέχνες της γενιάς μου αυτοαποκαλούνταν “graffiti writers” ο όρος “street art” ήρθε αργότερα και προέκυψε από το κίνημά μας. Εκείνη την εποχή δουλεύαμε κυρίως υπόγεια, στο μετρό», έχει πει. «Δεν ήταν εύκολο, υπήρχαν όλων των ειδών οι δυσκολίες, όπως προβλήματα με την αστυνομία επειδή ζωγραφίζαμε παράνομα, το τσουχτερό κρύο της νύχτας, η προσπάθεια που απαιτούνταν για να μεταφέρουμε βαριές σακούλες με εξοπλισμό, το άγχος μιας πιθανής απόδρασης».
Για καμία από αυτές τις γυναίκες ο δρόμος δεν ήταν στρωμένος με ροδοπέταλα. Ακόμα και η Γιαπωνέζα Lady Aiko, που στα ξεκινήματά της στην Αμερική συνεργάστηκε με τον καταξιωμένο Ιάπωνα καλλιτέχνη Τακάσι Μουρακάμι, δεν δέχτηκε καμία υποστήριξη για το έργο που ήθελε να δημιουργήσει. «Ο Τακάσι κάποτε θέλησε να με προειδοποιήσει ότι το γκράφιτι ήταν τέχνη δεύτερης κατηγορίας και δεν θα έβγαζα λεφτά: κατά την άποψή του, δεν ήταν μια πραγματική καλλιτεχνική καριέρα. Ωστόσο εγώ διαφωνούσα, κάτι είχε κινηθεί μέσα μου, μια αχαλίνωτη ενέργεια να δημιουργήσω έργα στον δημόσιο χώρο. Θέλησα να κυνηγήσω αυτή την περιπέτεια», σημειώνει η ίδια. Σε αυτόν τον χώρο, όπως θυμάται, «ήμουν το κορίτσι στην ανδρική τους λέσχη και πολύ απλά δεν υπήρχε χώρος για μια γυναίκα. Αντιπροσώπευα την απειλή για τον ανδρισμό τους. Αυτά όμως ήταν ανοησίες και μου άφηναν μόνο θλίψη και θυμό. Αποφάσισα, παρ’ όλα αυτά, να συνεχίσω σιωπηλά και με τη δουλειά μου να καθρεφτίσω την ομορφιά, τη σεξουαλικότητα, την αγάπη, την ελευθερία και την αλήθεια όπως την ένιωθα εγώ». Η Lady Aiko ζωγραφίζει γοργόνες, λουλούδια και αγκαλιασμένα ζευγάρια, και δημιουργεί μια αίσθηση ρομαντισμού μέσα από τα χρώματα και το ονειρικό φόντο.
Μια άλλη καλλιτέχνιδα, η Ιταλίδα Καμίλα Φαλσίνι, που φτιάχνει γεωμετρικές εικόνες σε ζωηρά χρώματα, δεν πιστεύει ότι χρειάζεται να επισημαίνουμε αυτονόητα πράγματα: «Μπορεί προσωπικά να μην έχω γίνει θύμα προκαταλήψεων και σεξισμού, αλλά εξακολουθεί να με ενοχλεί το γεγονός ότι, όταν μια γυναίκα έχει μια επιτυχημένη καριέρα, ειδικά σε επαγγέλματα που προηγουμένως καταλαμβάνονταν αποκλειστικά από άνδρες, τη ρωτούν συχνά πώς συμφιλιώνει την εργασία με την οικογένεια. Σε έναν άνδρα ποτέ δεν τίθενται αυτές οι ερωτήσεις, και ήρθε η ώρα να αλλάξουμε την άποψη της κοινωνίας για τον ρόλο που παίζουν οι γυναίκες», υποστηρίζει.
Αν στον δυτικό κόσμο μια γυναίκα καλλιτέχνις δυσκολεύεται να βρει τον δρόμο της, σε άλλα κράτη απειλείται μέχρι και με θάνατο. Η Σάμσια Χασάνι γεννήθηκε στο Ιράν, αλλά μεγάλωσε στο Αφγανιστάν, όπου της έγινε σαφές με κάθε τρόπο ότι ήταν ξένη. Ακόμα και ως μαθήτρια, της ζητούνταν να παρουσιάσει τα χαρτιά της για να παρακολουθήσει τα μαθήματά της. Σήμερα ζει στη Νέα Υόρκη. «Μερικές φορές, ενώ εργάζομαι, άνθρωποι με πλησιάζουν και με παρενοχλούν. Στην πραγματικότητα, σκέφτονται ότι μια γυναίκα από ισλαμικό κράτος δεν έχει το δικαίωμα να στέκεται στον δρόμο και να κάνει γκράφιτι», περιγράφει. Είναι πεπεισμένη ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει τη νοοτροπία των ανθρώπων και ότι μέσω της τέχνης οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Στα έργα της απεικονίζει τις Αφγανές γυναίκες σε όλη τους την ένταση και το φάσμα, σύμβολα μιας κοινωνίας που κυριαρχείται σχεδόν ολοκληρωτικά από άνδρες. Δίνει στις γυναίκες πρόσωπο, φωνή και ύπαρξη σε έναν κόσμο που τις θέλει αόρατες.
Το «S» του Superman
«Μια μέρα, καθώς τελείωνα τον πίνακα ενός κοριτσιού που, όπως κι εγώ, κρατούσε ένα δοχείο με σπρέι, πέρασαν δύο άνδρες και έκαναν ένα σχόλιο που δεν μου άρεσε καθόλου. Έτσι, έβαλα τον χαρακτήρα μου να το επαναλάβει στον τοίχο: “Κοιτάξτε αυτό το κορίτσι, δεν μπορεί καν να κρατήσει ένα σπρέι στο χέρι της!”. Και υποσχέθηκα στον εαυτό μου ότι από εκείνο το σημείο κι έπειτα θα έδειχνα σε όλους ποια είμαι», λέει η Γερμανίδα Hera. Στα έργα της, νεαρά κορίτσια φορούν κεφάλια ζώων και κοιτάζουν τους περαστικούς. Σε ένα από τα γκράφιτί της γράφει: «Δεν τους άρεσε ο χορός μου, οπότε άρχισα να χορεύω για τον εαυτό μου».
Οι #LEDIESIS, πάλι, έχουν επιλέξει να μη δείξουν ποτέ τα πρόσωπά τους. Η επιλογή τους να παραμείνουν ανώνυμες με κάθε κόστος είναι αρκετά σαφής: «Δεδομένου ότι η τέχνη του δρόμου εξακολουθεί να είναι σε μεγάλο βαθμό παράνομη, η ανωνυμία δεν είναι μόνο απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά πάνω απ’ όλα αξία. Το να παραμένουμε στην αφάνεια είναι ένας τρόπος προστασίας της ιδιωτικής μας ζωής, αλλά είναι επίσης ένα μέσο για να αναδείξουμε αυτό που κάνουμε. Δεν μας ενδιαφέρει να αποκαλύψουμε ποιες είμαστε: αυτό είναι άσχετο με αυτό που δημιουργούμε». Οι #LEDIESIS χτίζουν πίνακες με εικόνες από γνωστές φυσιογνωμίες, από την Γκρέτα Τούνμπεργκ έως την Μπάρμπι και τον Φρέντι Μέρκιουρι με γυναικεία ρούχα, όλες με το σήμα του Superman στο στήθος. «Στην επιλογή των χαρακτήρων ακολουθούμε το ένστικτό μας: πρόκειται για απελευθερωμένες και φωτισμένες θηλυκότητες που μεταφέρουν ένα θετικό μήνυμα, αυτό της ατομικής χειραφέτησης και τον αντίκτυπό της στην κοινωνία (Σ.τ.Μ.: society). Γι’ αυτό απεικονίζονται με το “S” του Superman και κλείνουν συνωμοτικά το μάτι στους περαστικούς, ώστε ο καθένας να προβληματιστεί και να ανακαλύψει τις δικές του υπερδυνάμεις», εξηγούν.
Αν ο προβληματισμός για τον κόσμο που μας περιβάλλει είναι ένα κίνητρο δημιουργίας για κάποιες από τις γυναίκες, υπάρχει και άλλος ένας. «Νομίζω ότι η τέχνη είναι ένας τρόπος σύνδεσης με τους άλλους – είναι η αρχή ενός διαλόγου. Είναι ένα από τα θαύματα που κάνουν τη ζωή λίγο λιγότερο βαρετή. Θέλω τα έργα μου να μεταφέρουν συναισθήματα σε όσους τα κοιτάζουν – ίσως εκπλήσσοντάς τους, κάνοντάς τους να αναρωτηθούν, να χαμογελάσουν ή να λυπηθούν… Τα έργα μου μιλούν γι’ αυτό που μας κάνει ανθρώπους. Ακόμα κι αν τους μεταδίδω το δικό μου όραμα ή ένα μήνυμα, θέλω οι άνθρωποι να αισθάνονται ελεύθεροι να τα ερμηνεύσουν με βάση αυτό που βλέπουν και αισθάνονται», εξηγεί η Γαλλίδα Zabou, που δημιουργεί γιγάντια, αληθοφανή πορτρέτα που απεικονίζουν δικές της φωτογραφίες και μεταφέρουν δυνατά πολιτικά και κοινωνικά μηνύματα, όπως «ο ρατσισμός είναι ιός».
Όλες οι γυναίκες που κοσμούν το βιβλίο έχουν κάτι το εξαιρετικό στη ματιά και στο όραμά τους. Η Ματάνζα εξηγεί: «Με γοητεύουν οι αξιοθαύμαστες γυναίκες από τότε που ήμουν παιδί. Είχα πάντα την εντύπωση ότι η δύναμή τους απελευθέρωνε μια καθαρτική ενέργεια, ικανή να αλλάξει την κοινωνία και τον κόσμο, ακριβώς επειδή ήταν συχνά μοναχικές και φτωχές. Ακατανόητες ψυχές, αλλά πάντοτε άγριες πολεμίστριες, ικανές να μάχονται με το φως τους, παρά τους κοινωνικούς κανόνες που τις καταδίκαζαν στη σκιά. Γυναίκες που ξεπέρασαν αυτό που θεωρούνταν μια συνηθισμένη ζωή. Γυναίκες που ήταν επαναστάτριες και που αγωνίστηκαν ενάντια στους κανόνες του κοινού τρόπου σκέψης, ενώ προσπαθούσαν να διεκδικήσουν τον δικό τους. Γυναίκες που έκαναν δουλειές που συνήθως αναγνωρίζονταν ως ανδρικά προνόμια. Γυναίκες που, κατά καιρούς, αποφάσιζαν να μην είναι πια γυναίκες, που ξεπέρασαν το φύλο και τον ρόλο τους. Που επέλεξαν να ζήσουν τη ζωή με τον δικό τους τρόπο. Γυναίκες που είχαν υποστεί κάθε είδους κακοποίηση, αλλά μπόρεσαν να ξεκινήσουν από την αρχή, πιθανόν ακόμα και να βοηθήσουν άλλους. Ή γυναίκες που, από μόνες τους, είχαν την αποφασιστικότητα να καταλάβουν τη Νέα Υόρκη, βάφοντας τους τοίχους της ή στήνοντας πορτρέτα κατά μήκος των δρόμων της».
ΙΝFO
→ Το λεύκωμα Street art is female της Αλεσάντρα Ματάνζα κυκλοφορεί από τον οίκο Prestel. alessandra mattanza.com