Προχθές πέταξα ένα σκουλαρίκι στα σκουπίδια. Ήταν ένα φθηνό στολιδάκι, αγορασμένο από πλανόδιο πάγκο. Τετράγωνο, ροζ, με μια φωτογραφία της Όντρεϊ Χέπμπορν στη μέση, εκείνη την κλασική από το Πρόγευμα στο Τίφανις, με το μαύρο φόρεμα και τη μακριά πίπα τσιγάρου στα χείλη. Στο κάτω μέρος του κάποτε κρέμονταν μικρά μικρά ασημένια κρικάκια, τα περισσότερα από τα οποία είχαν πλέον αποκολληθεί. Το λεπτό ασημένιο φύλλο στο οποίο ήταν κολλημένη η φωτογραφία είχε λυγίσει ανεπανόρθωτα και το σμάλτο που την κάλυπτε είχε πιάσει ντροπιαστική βρόμα. Οι μέρες της δόξας είχαν περάσει ανεπιστρεπτί. Πρέπει να το φόρεσα έναν χρόνο, άντε δύο, τόσο κράτησε η αγάπη μου για τα κρεμαστά σκουλαρίκια με ποπ επισμαλτωμένες εικόνες. Έπειτα καταχωνιάστηκε κάπου και δεν το ξαναφόρεσα για πάνω από μία δεκαετία.
Και όμως, αυτό το σκουλαρίκι με ακολούθησε σε επτά μετακομίσεις στην Αθήνα και δύο στο εξωτερικό. Κάθε φορά έβρισκα κάποιο κουτάκι να το καταχωνιάσω, «για να το χαρίσω κάπου, κρίμα είναι να πάει χαμένο». Και κάθε φορά το ξεχνούσα, και κάθε φορά που άνοιγα το κουτάκι το θυμόμουν, και κάθε φορά το ξεχνούσα ξανά. Και όταν πλέον έφτασε να είναι τόσο ταλαιπωρημένο που εμφανώς δεν μπορούσα να το χαρίσω σε κανέναν, και πάλι δεν το πέταξα. Ξαναέκλεισα το κουτάκι και συνέχισα τη μέρα μου. Ίσως υποσυνείδητα νόμιζα ότι θα ξαναγίνω κάποτε είκοσι χρονών και θα μου αρέσουν τα πολύχρωμα παντελόνια και τα ροζ σκουλαρίκια.
Και κάπως έτσι πέρασαν τα χρόνια. Και όπως δεν πετούσα το σκουλαρίκι, δεν πετούσα και εκατοντάδες ακόμα μικροπράγματα, παντελώς άχρηστα σ’ εμένα: εισιτήρια αεροπλάνου (ας τα κρατήσω για να θυμάμαι πού ταξίδεψα), τζιν που δεν μου έμπαιναν (μια μέρα θα αδυνατίσω), φορτιστές άγνωστων αντικειμένων (εάν βρω το αντικείμενο, πώς θα το φορτίσω;), ένα παλιό χερούλι πόρτας (κι αν κάποτε μετακομίσω σε ένα σπίτι που έχει μια πόρτα χωρίς χερούλι;). Κάθε τέτοιο αντικείμενο που αρνείσαι να αποχωριστείς, λένε, είναι μια απόφαση που αναβάλλεις.
Το πρόβλημα δεν ήταν τόσο εμφανές ή (τρομερά) δυσλειτουργικό, γιατί μαζί με την ανάγκη περιμαζέματος που θα έκανε τη Μαρί Κόντο να τραβάει τις αφέλειές της, είχα παράλληλα και μια διάθεση να ζω σε σχετικά τακτοποιημένα και λιτά περιβάλλοντα, οπότε κατά κύριο λόγο όλα τα μικροαντικείμενα που δεν μπόρεσα να αποχωριστώ περνούσαν τη ζωή τους σε συρτάρια, ντουλάπια, κουτιά και καλάθια, μακριά από τα μάτια του κόσμου, και τα δικά μου.
Κάποια στιγμή όμως οι ντουλάπες γεμίζουν, τα καλάθια ξεχειλίζουν, τα συρτάρια δεν χωράνε άλλα πράγματα. Σαν ύπουλες ρίζες από αναρριχητικά φυτά που έχουν αυτομολήσει, το χάος αντικειμένων ξεμυτίζει από πορτάκια και κουτάκια και απλώνεται σε ράφια, επιφάνειες, καρέκλες. Το σπίτι αρχίζει να θυμίζει παραφορτωμένο μουσείο, οι αποθήκες φτάνουν στο αμήν, ενώ –εκτός κι αν διαθέτεις τις οργανωτικές δυνατότητες αποθηκάριου, την αυτοκυριαρχία βουδιστή και την άνεση χρόνου ενός συνταξιούχου– οι πιθανότητες λένε πως, όταν έχεις τόσα, μα τόσα πράγματα, αυτά θα είναι από μέτρια έως κακά οργανωμένα, με αποτέλεσμα να σου δυσκολεύουν την καθημερινότητα. Πώς να βρεις το εργαλείο που πιέζει το σκόρδο σε ένα συρτάρι που ξεχειλίζει από θερμόμετρα για κρέας, το βιβλίο οδηγιών του φούρνου, καλαμάκια, πίλερ για πατάτες, το χερούλι μιας κατσαρόλας, γάντια μιας χρήσης, μια παλιά δίαιτα, το ξυλάκι που σχηματίζουμε τις κρέπες και δύο χτυπητήρια από ένα μίξερ που έχει χαλάσει; Ε, δεν θα το βρεις την ώρα που το θέλεις, και αυτή η μικρή δυσφορία, όταν επαναλαμβάνεται σε συστηματική βάση, καταλήγει επιζήμια. Η ψυχοθεραπεύτρια Νάσια Ευθυμιοπούλου σχολιάζει στο «Κ» πως «το να είμαστε οργανωμένοι, να ξέρουμε τι πράγματα έχουμε στο σπίτι μας και πού βρίσκονται αυτά, είναι κάτι που βοηθάει εμάς τους ίδιους και κάνει τη ζωή μας πιο ξεκούραστη».
Μανία για ξεκαθάρισμα
Οι άνθρωποι που δυσκολεύονται να διαχειριστούν τον όγκο αντικειμένων που βρίσκονται στο σπίτι τους, πολλώ δε μάλλον να τον αποχωριστούν, είναι τόσο πολλοί, που πάνω τους έχει χτιστεί μια ολόκληρη βιομηχανία. Κάποιους τους είδαμε να πρωταγωνιστούν σε ντοκιμαντέρ, με φόντο τις τιγκαρισμένες αποθήκες και τις ακατάστατες ντουλάπες τους, να λένε δακρυσμένοι στην κάμερα ότι δυσκολεύονται να πετάξουν τις ζωγραφιές των παιδιών τους και τα σκισμένα τους T-shirts. Στo lockdown, μαζί με την πανδημία του banana bread είχαμε και την πανδημία του decluttering. Ελληνιστί, ξεκαθάρισμα.
Καθώς η ανθρωπότητα βρέθηκε με άπλετο χρόνο και αντιμέτωπη με τους τέσσερις τοίχους του σπιτιού της από το πρωί ως το βράδυ, τα βιντεάκια με τα tips οργάνωσης, ξεκαθαρίσματος και τακτοποίησης πήραν φωτιά. Μεγάλα μέσα, από τους New York Times μέχρι τον Guardian, άρχισαν να ενδιαφέρονται για τη «σαβούρα» δημοσιεύοντας συστηματικά άρθρα: Πώς να ξεσκαρτάρουμε αντικείμενα με συναισθηματική αξία; Πώς να ξεφορτωθούμε τη σαβούρα από το μπάνιο, το γραφείο, την κουζίνα μας; Πώς να αδειάσουμε το σπίτι μας, πουλώντας τα περιττά αντικείμενα στο eBay;
Πολλοί πηδήσαμε σ’ αυτή τη βάρκα και βουτήξαμε βαθιά σε κουτιά και ντουλάπια, για να ξεδιαλύνουμε ό,τι δεν χρειαζόμασταν, δωρίζοντας σε δομές τα ρούχα που ήταν σε καλή κατάσταση και πετώντας τα άχρηστα. Όμως με την επαναφορά της κανονικότητας και δεδομένου ότι η κοινωνία μας εξακολουθεί να είναι δομημένη γύρω από τον γρήγορο και φθηνό καταναλωτισμό, για τους περισσότερους τα ξεκαθαρίσματα ήταν τρύπες στο νερό. Αν η απόφαση για λιγότερο υλικό χάος δεν είναι συνειδητή, το άδειασμα των αποθηκευτικών χώρων δημιουργεί απλώς νέους χώρους για γέμισμα. Σήμερα, δυόμισι χρόνια μετά, φαίνεται πως έχουν διαμορφωθεί δύο στρατόπεδα και, για ακόμη μία φορά, το θέμα έχει πάρει διαστάσεις κόντρας μεταξύ των γενεών.
Δύο φλιτζάνια αρκούν
Το ένα στρατόπεδο εκπροσωπείται κυρίως από μιλένιαλ και έχει περάσει από το ξεκαθάρισμα στον μινιμαλισμό, έχοντας αναγάγει το διεξοδικό decluttering σε στόχο ζωής. Τα σόσιαλ μίντια έχουν γεμίσει από ινφλουένσερ και επαγγελματίες με εκατοντάδες χιλιάδες ακολούθους που το μάντρα τους είναι ότι αν, μόνο αν ξεφορτωθείς τα υλικά αγαθά από τη ζωή σου, θα βρεις την ηρεμία. Τα αντικείμενα δεν φέρνουν την ευτυχία, λένε, και όσο πιο πολλά πράγματα κρατάς στο σπίτι σου, τόσο πιο πολύ χρόνο σπαταλάς για να τα διαχειριστείς και τόσο πιο πολύ στρες συσσωρεύεις κατά τη διάρκεια. Με την ευκαιρία της αλλαγής του χρόνου, άρχισαν να κυκλοφορούν ψηφιακές λίστες με πράγματα που πρέπει να ξεφορτωθούμε ή challenges για κατηγορίες αντικειμένων που πρέπει να ξεκαθαρίσουμε σήμερα: σε μία από αυτές τις περιπτώσεις, μια μαμά δώρισε το 90% των παιχνιδιών των παιδιών της. Ένα TikTok challenge μάς καλούσε για τον μήνα Ιανουάριο να γράψουμε σε τριάντα χαρτάκια έναν αριθμό από το 1 έως το 30. Έτσι, κάθε μέρα θα τραβούσαμε ένα χαρτάκι και θα έπρεπε να δωρίσουμε ή να πετάξουμε τον αντίστοιχο αριθμό αντικειμένων. Μέχρι το τέλος του μήνα θα είχαμε βγάλει από το σπίτι μας 1.095 αντικείμενα.
Η βάση αυτού του επιχειρήματος φαίνεται να είναι σωστή. Έρευνες δείχνουν ότι η αποδιοργάνωση και η ακαταστασία έχουν σωρευτική επίδραση στον οργανισμό μας. Στον εγκέφαλό μας αρέσει η τάξη και οι συνεχείς οπτικές υπενθυμίσεις της αποδιοργάνωσης εξαντλούν τους γνωστικούς μας πόρους, μειώνοντας την ικανότητά μας να συγκεντρωνόμαστε. Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια παρατήρησαν ότι η ακαταστασία έχει βαθιά επίδραση στην αυτοεκτίμηση και στη διάθεσή μας, διαπιστώνοντας παράλληλα μια σύνδεση μεταξύ των υψηλών επιπέδων κορτιζόλης (ορμόνη του στρες) σε γυναίκες που το σπίτι τους ήταν γεμάτο αντικείμενα.
Ωστόσο, όπως συμβαίνει συχνά με τέτοιου είδους τάσεις των σόσιαλ μίντια, κάποιοι το έχουν τραβήξει στα άκρα. «Κάθε απτό αντικείμενο που έχεις στο σπίτι σου κλέβει τον χρόνο σου, την ενέργειά σου και την ηρεμία σου», λέει μια ινφλουένσερ με 200.000 ακολούθους. Η ίδια συμβουλεύει ότι δεν χρειαζόμαστε πάνω από ένα σεντόνι για κάθε κρεβάτι, άντε δύο αν έχουμε παιδιά, γιατί πιάνουν χώρο. Τα βάζουμε για πλύσιμο το πρωί, τα ξαναστρώνουμε το βράδυ. Γιατί να κρατήσουμε ολόκληρο το σετ από φλιτζάνια, λέει άλλος λογαριασμός, αφού χρησιμοποιούμε μόνο δύο; Γιατί χρειαζόμαστε πάνω από μία κατσαρόλα, αφού στην πραγματικότητα μπορούμε να προσαρμόσουμε τις συνταγές για να γίνονται όλες στην ίδια;
Για να έχουμε ηρεμία, σύμφωνα με αυτή την τάση, οι επιφάνειες, όπως οι πάγκοι της κουζίνας, τα τραπέζια και τα ράφια, θα πρέπει να είναι εντελώς ή σχεδόν άδειες. Ακόμη κι αν πρέπει να απαλλαγούμε από συσκευές όπως η καφετιέρα, που πιάνει χώρο, και να φτιάχνουμε καφέ φίλτρου με ένα μικρό μηχανηματάκι που αποθηκεύεται πιο εύκολα σε ένα συρτάρι. Οι εικόνες που δείχνουν τα σπίτια μετά το ξεσκαρτάρισμα είναι ενδεικτικές και κάπως κρύες: παιδιά που παίζουν σε, κυριολεκτικά, άδεια δωμάτια όπου απ’ άκρη σ’ άκρη στο πάτωμα υπάρχει μόνο μια μοκέτα, σαλόνια και κουζίνες που μοιάζουν με φωτογραφίες σπιτιών για ενοικίαση: δεν υπάρχει κανένα απολύτως σημάδι ότι κάποιος ζει σε αυτό το σπίτι.
Όπως η αδυναμία να αποχωριστούμε αντικείμενα άχρηστα ή χαλασμένα μπορεί να κρύβει σημάδια για βαθύτερα προβλήματα, έτσι και το άλλο άκρο, της απόλυτης στοχοποίησης των υλικών αντικειμένων, πιθανόν να κρύβει κάτι άλλο. Σύμφωνα με την κ. Ευθυμιοπούλου, «οποιαδήποτε συμπεριφορά μπορεί να χαρακτηριστεί ως “ταλαιπωρητική” όταν η φύση της αρχίζει και γίνεται εμμονική και ψυχαναγκαστική. Αυτό αφορά και μια κατά τα άλλα υγιή συμπεριφορά, όπως το καθάρισμα ή το ξεσκαρτάρισμα. Όταν δεν μπορούμε να ανεχθούμε καθόλου την ακαταστασία ή έχουμε σκέψεις και συμπεριφορές που επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά μέχρι τα πράγματα να είναι “ακριβώς όπως πρέπει”, τότε ίσως να μιλάμε για ένα σύμπτωμα ή υπερβολικού άγχους ή κάποιου ψυχαναγκασμού».
Πονοκέφαλος των μινιμαλιστών
Στην αντίπερα όχθη, οι άνθρωποι που υπερασπίζονται τη διάθεσή τους να κρατάνε στη ζωή και στα σπίτια τους αντικείμενα που σε άλλους μπορεί να φαίνονται ως περιττή σαβούρα, για τους ίδιους όμως έχουν αξία. Ένας τέτοιος άνθρωπος είναι η μητέρα μου, που όχι απλώς δεν απολογείται για τα άπειρα μικροπράγματα που γεμίζουν κάθε επιφάνεια τραπεζιού, πάγκου και ραφιού στο κατά τα άλλα εξαιρετικά καθαρό και τακτοποιημένο σπίτι της, αλλά εδώ και χρόνια, και κόντρα στις διαμαρτυρίες όλων των υπόλοιπων μελών της οικογένειας, δηλώνει περήφανη συλλέκτρια αντικειμένων που της δίνουν χαρά: «Όταν ένας άνθρωπος ξεκινά τη ζωή του, δεν έχει πολλά πράγματα», μου λέει. «Καθώς διαγράφει την πορεία του όμως και πηγαίνει στο πρώτο του σπίτι, δεν φτιάχνει μόνο τα ντουβάρια.
Ταξιδεύει, γυρίζει, δέχεται δώρα από αγαπημένα πρόσωπα, φτιάχνει μια προίκα, και αυτή η προίκα είναι ο προσωπικός του κόσμος. Στη ζωή μου μπορεί να μην απέκτησα όσα αντικείμενα ήθελα, αλλά αυτά που απέκτησα τα ήθελα, τα σέβομαι, τα χαίρομαι και θέλω να τα βλέπω». Της θυμίζω πως έχει και άπειρα αντικείμενα που δεν τα βλέπει, γιατί είναι στριμωγμένα στην αποθήκη και όμως αρνείται να τα αποχωριστεί. «Για κάποιους τα χαρτιά που φυλάω μπορεί να φαίνονται παλιόχαρτα. Για μένα όμως είναι παλιά σημειώματα του μπαμπά σου και δικά σας ως παιδιά και λένε μια ιστορία. Το ίδιο και αντικείμενα των προγόνων μας. Δεν μπορώ να τα βγάλω στον δρόμο, γιατί θα είναι σαν να μη σέβομαι την ιστορία πριν από μένα».
Απρόσμενος σύμμαχος της 60χρονης μητέρας μου, ποιος θα το περίμενε, είναι η GenZ, δηλαδή άτομα που έχουν γεννηθεί μετά το 1997! Σε πρόσφατο άρθρο των New York Times, που υπερασπίζεται την προσήλωση των ανθρώπων σε μικροαντικείμενα που αφηγούνται την προσωπική τους ιστορία, διαβάζουμε για τις εκτεταμένες και πολύχρωμες συλλογές νέων ανθρώπων από λογής αντικείμενα και μπιχλιμπίδια, τις οποίες τακτοποιούν ευφάνταστα σε ανοιχτούς χώρους και βιντεοσκοπούν για το TikTok με το (αθεόφοβο) hashtag #cluttercore.
Τα βίντεο θα προκαλούσαν πονοκέφαλο στους μινιμαλιστές και στις μινιμαλίστριες της προηγούμενης κατηγορίας: τοίχοι ντυμένοι από πάνω μέχρι κάτω με ράφια γεμάτα μικρά έργα τέχνης, αναμνηστικά, βιβλία, κουκλάκια, τετράδια, φυτά και ό,τι μπορείς να φανταστείς. Τα δωμάτιά τους είναι τόσο γεμάτα με πράγματα, που συχνά υπάρχει χώρος μόνο για να περπατήσεις ως το κρεβάτι ή το γραφείο. Η διαφορά είναι κομβική: σε αντίθεση με τα σπίτια των προηγούμενων, που μοιάζουν να είναι βγαλμένα από το ίδιο ακριβώς βιβλίο με θέμα «ένας άσπρος καναπές, ένα μπεζ χαλί και γύρω γύρω τέσσερις άσπροι τοίχοι», εδώ κανένα δωμάτιο δεν μοιάζει με κάποιο άλλο. Και αυτό είναι ακριβώς που θέλουν να πετύχουν, λένε: στον κόσμο της αντιγραφής στο interior design, εκείνοι διακοσμούν με έναν τρόπο που είναι μοναδικά δικός τους και εκφράζει την προσωπικότητά τους, χωρίς να απολογούνται γιατί σε κάποιους οι τόσο φορτωμένοι τοίχοι τούς προκαλούν ίλιγγο.
Το cluttercore είναι στην πραγματικότητα η κανονικοποίηση του να επιδεικνύουμε όλα τα αντικείμενα που μας εκπροσωπούν, χωρίς να τα παραχώνουμε σε ντουλάπια και κουτιά, και φυσικά χωρίς να τα ξεσκαρτάρουμε. Χαρακτηρίζεται επίσης ως «διακοσμητική επανάσταση της GenZ στον μινιμαλισμό των μιλένιαλ», ενώ κάποιοι σημειώνουν ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται και εδώ, αφού η πάλη μεταξύ του μαξιμαλισμού και του μινιμαλισμού βρίσκει ρίζες στην αντίθεση μεταξύ της βικτωριανής κουλτούρας της υπερβολής και του ταξικά δίκαιου και φαινομενικά υγιούς μοντερνισμού.
Χωρίς να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την ιστορική πτυχή του θέματος, οι νεαροί GenZ εκφράζουν, άθελά τους, τη διαμάχη των γενεών. Καθώς μετακομίζουν στο πρώτο τους διαμέρισμα, αναρωτιούνται γιατί όλοι οι ενήλικες που είχαν το δικό τους σπίτι δεν το έκαναν πιο διασκεδαστικό και παίρνουν την εκδίκησή τους με πολύχρωμα διακοσμητικά και ό,τι άλλο λαχταρά η ψυχή τους και αντέχει η τσέπη τους. «Είμαι ενήλικη τώρα και θα γεμίσω το σπίτι μου με ό,τι θέλω», λέει σε ένα βίντεο μια νεαρή χρήστρια του TikTok. Ο ένας μετά τον άλλο οι οπαδοί του #cluttercore υιοθετούν τη λογική των ανοιχτών ραφιών και βγάζουν τις πόρτες από τα ντουλάπια και τις ντουλάπες τους. Σε άλλο βίντεο, μια νεαρή κοπέλα μάς δείχνει την ντουλάπα της, από την οποία αφαίρεσε την πόρτα. «Ήθελα να ξέρω τι έχει μέσα. Αν δεν βλέπω τα πράγματά μου, είναι σαν να μην τα έχω». Ακόμη και η ίδια η Μαρί Κόντο φημολογείται ότι τελευταία έχει σταματήσει να αντιμετωπίζει το σπίτι της ως τον απόλυτο ναό του μινιμαλισμού.
Ωστόσο, αυτό που διαχωρίζει αυτή την τάση από τον εφιάλτη, είναι η τακτοποίηση: είναι χάος, αλλά οργανωμένο χάος. Κάθε αντικείμενο είναι στρατηγικά τοποθετημένο. Και εδώ έρχεται η φιλοσοφία της GenZ να συναντήσει αυτό που μου έκανε πάντα εντύπωση στο σπίτι της μαμάς μου, αλλά και τον τρόπο που εξηγεί η κ. Ευθυμιοπούλου ότι μπορούμε να ξεχωρίσουμε πόσο υγιής είναι μια συμπεριφορά: «Μεταξύ άλλων, από το πόσο μας διευκολύνει ή μας δυσκολεύει στην καθημερινότητά μας και από το πόσο λιγότερο λειτουργικούς ή παραγωγικούς μας κάνει». Για μένα, για παράδειγμα, το να κρατώ ένα σκουλαρίκι που δεν φοράω ποτέ επί δέκα χρόνια καταχωνιασμένο σε ένα κουτί, μαζί με άλλα εκατοντάδες αντικείμενα, δεν με έκανε πιο λειτουργική και γι’ αυτό είμαι εξαιρετικά ευτυχής που κατάφερα να το αποχωριστώ.