«Το Καισαριανή Trail είναι σαν ένα πουλί με ανοιχτά τα φτερά. Χωρίζεται σε τρεις κύκλους έξι χιλιομέτρων, ώστε να μπορείς να κάνεις μόνο κάποια κομμάτια του. Όλα τα μονοπάτια του Υμηττού οδηγούν στον δρόμο. Αν κουραστείς, επιστρέφεις πίσω πολύ εύκολα», μου λέει ο Μάνος Κιτσέλλης, επικεφαλής της Περιπατητικής Ομάδας του Υμηττού (ΠΟΥ) και αντιδήμαρχος Καισαριανής. Είναι Σάββατο λίγο μετά τις εννέα το πρωί. Έχουμε φτάσει στη Μονή Καισαριανής μαζί με τα μέλη της ΠΟΥ και μια παρέα ορειβατών και περιπατητών που γνωρίζουν καλά το βουνό. Το κρύο δεν καλοπιάνει το σώμα για τις τέσσερις ώρες πεζοπορίας που θα ακολουθήσουν. Τίποτε όμως δεν θα μου άλλαζε τα σχέδια. Άργησα πολύ να επιστρέψω στην καρδιά του μεγαλύτερου πνεύμονα της Αθήνας. Έχω να ανέβω στον Υμηττό από παιδί.
«Στο βουνό ξεκινάμε πάντα με τρία άτομα. Έτσι, αν κάποιος τραυματιστεί, ο ένας θα μείνει μαζί του και ο άλλος θα φέρει βοήθεια», μας ενημερώνει ο Δημήτρης Θεοδοσόπουλος, αγρονόμος – τοπογράφος μηχανικός, ενώ ετοιμαζόμαστε για τη φυσιολατρική μας εξερεύνηση. «Το στοίχημά μας με την ΠΟΥ είναι ο κόσμος να αποκτήσει κουλτούρα βουνού και να αντιμετωπίζει τον Υμηττό ως βουνό». Όσο μιλάει ο κ. Κιτσέλλης, συνειδητοποιώ πως έχω ήδη φύγει νοερά από την πόλη. Η φύση και η φιλόξενη ενέργεια του Υμηττού με έχουν συνεπάρει.
Κοιτάζουμε τον χάρτη. Η σηματοδότηση έχει σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε ο πεζοπόρος να περνά από 29 σημεία ιστορικού, πολιτιστικού, θρησκευτικού και αθλητικού ενδιαφέροντος. Εμείς θα κάνουμε τον «δεξιό κύκλο» του Καισαριανή Trail. Η συνθήκη στην οποία βρισκόμαστε σπάει τον πάγο από νωρίς, δίνοντας χώρο σε μια χρήσιμη για το βουνό οικειότητα. Απευθυνόμαστε ο ένας στον άλλο με τα μικρά μας ονόματα.
«Κεφαλή Κριού»
Ο Δημήτρης υποδεικνύει το πρώτο σημείο ενδιαφέροντος ακριβώς δίπλα μας, στην καρδιά του μονοπατιού. Είναι η Μονή Καισαριανής, που αποτελεί ιστορικό σημείο του Υμηττού. «Πρόκειται για μια βυζαντινή μονή που έχει θεμελιωθεί πάνω στα ίχνη του αρχαίου Ναού της Δήμητρας, σύμφωνα με ευρήματα που σχετίζονται με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Τον 11ο αιώνα η μονή χτίζεται όπως είναι σήμερα», διηγείται ο Δημήτρης κι έπειτα μας δείχνει την κρήνη. Το νερό τρέχει μέσα από ένα μαρμάρινο κεφάλι κριού. «Το τοπωνύμιο για πολλά χρόνια ήταν “Κεφαλή Κριού” και κατά τα οθωμανικά χρόνια ήταν “Κοτς Μπασί”. Το νερό είναι του Ιλισού και πηγάζει από εδώ. Τροφοδοτεί τον Ηριδανό, τον κλάδο που κατεβαίνει στην Καισαριανή και είναι υπόγειος. Λόγω της ύπαρξης νερού έχτισαν εδώ τη μονή», καταλήγει.
Περπατάμε μέσα στο Αισθητικό Δάσος. Στις εγκαταστάσεις της Φιλοδασικής Ένωσης Αθηνών, στα δεξιά μας, τα παιδιά παρακολουθούν εκπαιδευτικές προβολές και δημιουργικά εργαστήρια για τη φύση. «Εδώ θα λειτουργήσει και το Κέντρο Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης και Εκπαίδευσης που σκοπεύει να δημιουργήσει ο δήμος», μας ενημερώνει ο Μάνος ενώ διασχίζουμε έναν μικρό ελαιώνα που –όπως πληροφορούμαστε– τον επισκέπτονται σχολεία. Τα παιδιά μαζεύουν τις ελιές, μαθαίνουν πώς να φτιάχνουν λάδι και στη συνέχεια το δωρίζουν σε ιδρύματα.
Το Καισαριανή Trail είναι ένα μεγάλο εκπαιδευτικό πάρκο με ανεξάντλητες δυνατότητες. Όλα ξεκίνησαν από την αγάπη των μελών της ΠΟΥ, που κάθε Κυριακή, από το 2015, διοργανώνει πρωινούς θεματικούς περιπάτους στον Υμηττό, δωρεάν και με την υποστήριξη των μελών του συλλόγου εθελοντικά. «Είναι τόσο μεγάλη πια η ζήτηση, που θα ξεκινήσουμε περιπάτους και τα Σάββατα», σχολιάζει ο Μάνος, που είναι η ψυχή του όλου εγχειρήματος. «Ο στόχος είναι ο Υμηττός να μετατραπεί σε ένα άτυπο πράσινο hub με επίκεντρο το Δάσος της Καισαριανής», επισημαίνει.
Διασχίζοντας την Ιστορία
Από τον ελαιώνα βρισκόμαστε σε ένα πλάτωμα με ερείπια ναών. Η ποικιλομορφία του Υμηττού είναι εντυπωσιακή. Ο Δημήτρης σκιαγραφεί την εποχή. «Αυτή είναι μια παλαιοχριστιανική βασιλική (η πρώτη τεκμηριωμένη εγκατάσταση αρχαίας λατρείας) χτισμένη μεταξύ 5ου και 6ου αιώνα μ.Χ.». Ο Μάνος μού εξηγεί ότι ο βασικός λόγος που χτίστηκε εκεί «την περίοδο που η Αθήνα ήταν πέντε παράγκες, είναι ότι ο Υμηττός αποτελούσε ισχυρό εμπορικό κέντρο βοτάνων. Ιδιαίτερα στην Τουρκοκρατία αναπτύχθηκε πολύ, και η Μονή Καισαριανής είχε ηγετικό ρόλο». Ο Δημήτρης συνεχίζει: «Ήταν φιλοσοφικό και θρησκευτικό κέντρο. Η Μονή Καισαριανής, μαζί με τα βότανα, εμπορευόταν και το περίφημο μέλι Υμηττού». Μου λένε ότι σκέφτονται να βρουν τις μέλισσες του Υμηττού και να δημιουργήσουν ξανά χώρους παρασκευής μελιού.
Παρακάτω θαυμάζουμε τους σκαλιστούς κίονες μιας παλαιοβυζαντινής εκκλησίας και τον Ναό του Αγίου Μάρκου, που αναστηλώθηκε από τους Φράγκους μετά το 1600. Γι’ αυτό, εκτός από «Μονή Ταξιαρχών» και «Λόφος των Πατέρων», η περιοχή λέγεται και «Φραγκομονάστηρο». Πολλοί περιηγητές πέρασαν από τον ναό και χάραξαν το όνομά τους. «Ιάκωβος Ρήγος ΑΩΞΓ, ελληνική γραφή αριθμητική, 1863, 19ος αι.», διαβάζει ο Δημήτρης. Σε μια προσιτή διαδρομή, με υψόμετρο που δεν ξεπερνά τα 460 μέτρα, περπατάμε στην Ιστορία. Από το 300 π.Χ. φτάνουμε στην πρωτοχριστιανική εποχή, στη βυζαντινή, στη φράγκικη και στη σημερινή.
Μας περιβάλλουν πεύκα και κυπαρίσσια. «Από τις πολλές αποψιλώσεις ο Υμηττός άρχισε να χάνει την ικανότητα της φύτευσης. Με μικρές αναδασώσεις, το χώμα κατάφερε να κρατήσει μόνο κυπαρίσσια και ένα είδος πεύκης που συναντάμε στην Ανατολική Μεσόγειο», εξηγεί ο Μάνος. Μαθαίνουμε επίσης ότι στον Υμηττό φυτρώνει ένα είδος ορχιδέας μοναδικό στην Ελλάδα και πως το βουνό φιλοξενεί οκτώ διαφορετικά είδη ζώων. «Η περιοχή χαρακτηρίζεται Natura. Η αλεπού είναι το μεγαλύτερο θηλαστικό του Υμηττού, και έχουμε πολλές», σημειώνει.
Μέχρι την Πελοπόννησο
Το «μπαλκόνι της Αθήνας» ανοίγεται μπροστά μας. Το μάτι φτάνει από την Ακρόπολη μέχρι την Πελοπόννησο. «Ο Υμηττός βρίσκεται δίπλα στο κέντρο της Αθήνας. Έτσι, έχουμε όλα τα αρνητικά του επισκέπτη του Σαββατοκύριακου, με τα πλαστικά και τα σκουπίδια. Γι’ αυτό προσπαθούμε, μέσα από ξεναγήσεις, σεμινάρια για το βουνό και οδοιπορική συμπεριφορά, να δημιουργήσουμε φιλοσοφία περιπατητή βουνού», περιγράφει ο Δημήτρης.
Η Αθήνα δεν είναι μόνο μια γκρίζα τσιμεντούπολη. Ευτυχώς υπάρχουν ακόμα πράσινοι πνεύμονες που συμβάλλουν στη βιωσιμότητα και στην αειφορία. Ο Μάνος θεωρεί πως πρέπει να την αντιμετωπίζουμε ως «βουνίσια πόλη». «Η Αττική είναι ευλογημένος τόπος. Η φυσιολογία του εδάφους της έχει δώσει πολλά δώρα στη διάρκεια της Ιστορίας. Ο κύριος όμως ρόλος των βουνών και των λόφων είναι η ρύθμιση του μικροκλίματος. Ο Υμηττός είναι το air-condition της Αθήνας. Μικρός παράδεισος δροσιάς και ξεγνοιασιάς.
Το οξυγόνο που λαμβάνει ο πεζοπόρος καθαρίζει το σώμα και το μυαλό. Η πανδημία και η κλιματική κρίση έχουν ευαισθητοποιήσει πολλούς Αθηναίους κάθε ηλικίας να στραφούν στο βουνό. Είναι εκπληκτικό το πόσοι άνθρωποι ξέφυγαν από την κατάθλιψη. Δεν υπάρχει μονοπάτι γύρω από την Αθήνα που να προσφέρει στον Αθηναίο κάτι τόσο διαφορετικό από την καθημερινότητα που ζει. Αυτό κάνει τον Υμηττό εμβληματικό».
Φτάνουμε σε ένα από τα τέσσερα παλιά λατομεία. Ο Υμηττός αποτελούσε πάντα πηγή οικονομικού πλούτου για την Αθήνα. «Υπήρχαν ασβεστοκάμινοι και ξυλοκάμινα και στην Κατοχή έπαιρναν από εδώ κάρβουνο για να ζεσταθούν. Ο πρώτος Παρθενώνας φτιάχτηκε από μάρμαρα του Υμηττού. Σήμερα, τα κομμάτια του έχουν τοποθετηθεί ως τείχη στην Ακρόπολη», αναφέρει ο Δημήτρης. Η ανάβαση δυσκολεύει. Ξεχνιόμαστε με ένα λουσμένο από τον ήλιο σημείο της πόλης που απλώνεται δεξιά στον ορίζοντα. «Είναι η Καστέλλα», αναφωνούμε! Βρισκόμαστε στο άγριο κομμάτι του βουνού. Ο Μάνος μάς οδηγεί στο «Καράβι», έναν ψηλό λαξευμένο βράχο που μοιάζει με πλώρη καραβιού. «Εδώ κάνουν αναρρίχηση», λέει και μας δείχνει τα κρεμασμένα γαντζάκια. «Είναι ένα αρχαίο λατομείο. Η τραχύτητα στα βράχια οφείλεται στο σκάψιμο των Αρχαίων. Από εδώ έβγαινε το γκρίζο χαρακτηριστικό μάρμαρο του Υμηττού», συμπληρώνει ο Δημήτρης και μας ανακοινώνει: «Φτάσαμε στο δρακόσπιτο».
Το δρακόσπιτο
Βλέπουμε έναν πέτρινο όγκο με μια μεγάλη τρύπα. Μοιάζει με καλύβα. Ο Γιώργος, ορειβάτης και πρόεδρος της Ομοσπονδίας Φυσιολατρικών Ορειβατικών Εκδρομικών Σωματείων Ελλάδας (ΟΦΟΕΣΕ), μας προτρέπει να μπούμε μέσα. «Φαντάσου να βρέχει, να βρίσκεις ένα τέτοιο καταφύγιο και να λες: “Θεέ μου, τη γλιτώσαμε”». Σκύβουμε και μπαίνουμε προσεκτικά στο δρακόσπιτο. Ο χώρος είναι πολύ μικρός. Ο Δημήτρης μάς εξηγεί ότι τα αυθεντικά δρακόσπιτα βρίσκονται στη Νότια Εύβοια, στην Όχη, και ονομάζονται έτσι επειδή έχουν χτιστεί με τεράστιους μονόλιθους. «Αυτοί που τα βρήκαν θεώρησαν ότι τα έχτισαν πελώριοι άνθρωποι, σαν δράκοι. Το δρακόσπιτο στον Υμηττό είναι και το μοναδικό εκτός Εύβοιας. Μόνο ενδείξεις έχουμε από τη λειτουργία του λατομείου –πιθανότατα ρωμαϊκής εποχής, 1ος ή 2ος αιώνας π.Χ.– για το πότε χτίστηκε. Ίσως εξυπηρετούσε λατρευτικούς σκοπούς». Στους μονόλιθους είναι χαραγμένες επιγραφές. «Φωβέλ, ο περιπατητής και αρχαιοκάπηλος, 1780-1790. Μιλ Χόφερ, 1880», διαβάζουμε ενδεικτικά, ενώ ο Γιώργος ετοιμάζει ζεστό τσάι για να το μοιραστούμε. «Στο βουνό λειτουργεί πολύ η κοινοκτημοσύνη», αποκρίνεται. Μια κουβέντα, μια φωτογραφία και το αίσθημα ανακούφισης από το ζεστό αφέψημα μας τονώνουν για την κατάβαση.
«Ροβολάμε, ροβολάμε»! Ο Γιώργος, με την εμπειρία 50 χρόνων στα βουνά, έχει λάβει τον ρόλο του εμψυχωτή. Περπατάμε σε ένα μικρό, κατάφυτο μονοπάτι, το «μονοπάτι του Βλάση», αφιερωμένο, όπως λέει ο Μάνος, σε ένα μέλος της ΠΟΥ.
«Ο Βλάσης, ο “Δρυΐδης” της ομάδας, είχε ανακαλύψει αυτό το μονοπάτι. Από τότε το χρησιμοποιούμε στην περιβαλλοντική εκπαίδευση μαθητών για την πεζοπορία, καθώς είναι ομαλό και ασφαλές». Παρακάτω ξεπροβάλλει ένα μικρό ξέφωτο. Σε πολύχρωμες ταμπέλες, σκορπισμένες δεξιά και αριστερά, διαβάζουμε: λεβάντα, φασκόμηλο, λαδανιά, φιτιλάκι, αψιθιά, κουμαριά… «Τα κούμαρα είναι το superfood του Υμηττού», επισημαίνει ο Μάνος. Διανύουμε το Βοτανικό Μονοπάτι, που ξεκίνησε από μια ιδέα ενός σχολείου πριν από δέκα χρόνια.
Είμαστε χαμηλά και οι μυρωδιές των φρεσκομαγειρεμένων μεζέδων από το αναψυκτήριο της Καλοπούλας θα μας σπάσουν τη μύτη. Συναντάμε μια θολωτή πέτρινη κατασκευή γεμάτη εικόνες, που μοιάζει με σπηλιά. Εικάζουμε πως είναι εκκλησάκι. Είμαστε στην «Tρύπια εκκλησία». Ο Μάνος εξηγεί: «Αυτός είναι χώρος υδρομάστευσης. Επί Τουρκοκρατίας μάζευαν νερό στις δεξαμενές για το πότισμα, την προστασία της περιοχής από τις φωτιές, ίσως και για το μοναστήρι. Η Καισαριανή, άλλωστε, δημιουργήθηκε ως προσφυγικός καταυλισμός και επί δεκαετίες δεν υπήρχε ύδρευση. Οπότε οι κάτοικοι πήγαιναν σε πηγές και γέμιζαν νερό για τα σπίτια τους. Όταν σταμάτησε αυτή η διαδικασία, άρχισαν να χρησιμοποιούν αυτή την κατασκευή σαν εκκλησία, αφιερώνοντας εικόνες. Αυτό συνέβη γιατί στο βάθος έχει ένα πηγάδι απ’ όπου ανάβλυζε νερό. Σε συνδυασμό με το ότι στην περιοχή μαζεύονταν πολλά ζευγάρια, συνέδεσαν το συγκεκριμένο νερό με την εκκλησία και τη γονιμότητα».
Προς το τέλος της διαδρομής συναντάμε όλο και περισσότερους περιπατητές. Ανταλλάσσουμε με όλους μια καλημέρα. Είναι μία το μεσημέρι. Ολοκληρώνουμε με την καθιερωμένη στάση στην Καλοπούλα, όπου ο πεζοπόρος ξεκουράζεται απολαμβάνοντας τον καφέ και το φαγητό του. Το μενού έχει κεφτέδες, γίγαντες, τσίπουρο και τσάι του βουνού. Το μοίρασμα του φαγητού μετά την πεζοπορία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας του βουνού και το επιστέγασμα μιας καλής συνεργασίας των συνοδοιπόρων. Ο Μάνος αφηγείται ένα περιστατικό που τον έχει σημαδέψει. «Ήταν σε μια δράση μας με ένα νηπιαγωγείο, όπου, έχοντας συζητήσει ότι πρέπει να χαιρόμαστε όλοι τα λουλούδια, αλλά να μην τα κόβουμε, να μην ενοχλούμε τα ζωάκια του βουνού κ.λπ., ήρθε ένα κοριτσάκι και μου προσέφερε ένα λουλουδάκι λέγοντας: “Κύριε, θέλω να σας δώσω ένα λουλουδάκι, αλλά δεν το έκοψα, το βρήκα κάτω”. Εκεί κατάλαβα ότι υπάρχει ελπίδα».
ΙΝFO
Περιπατητική Ομάδα Yμηττού (ΠΟY): poymittou.gr | τηλ. 6938-283898, 210-7245353
Δήμος Καισαριανής: kaisarianitrailsmeeting.gr
Φιλοδασική Ένωση Αθηνών: philodassiki.org
Ομοσπονδία Φυσιολατρικών Ορειβατικών Εκδρομικών Σωματείων Ελλάδος (ΟΦΟΕΣΕ): ofoese.gr
Υμηττός γενικά και ειδικά
→ Tο μονοπάτι τυπικά ξεκινά από το δημοτικό πάρκο Καισαριανής «Τα Ξύλινα», με την πρώτη πινακίδα του που παραθέτει τον χάρτη του μονοπατιού. Στο τέλος της διαδρομής, ο πεζοπόρος συναντά το πάρκο του Άη Γιάννη, με καφέ-εστιατόριο, πάρκο για παιδιά, γήπεδα αθλοπαιδιών. Απέχει 15 λεπτά από το κέντρο της Αθήνας και 5 λεπτά από το κέντρο της Καισαριανής οδικώς. Ο πεζοπόρος μπορεί να φτάσει και με τα μέσα μαζικής μεταφοράς, με αφετηρία του μονοπατιού τον τερματικό σταθμό της γραμμής του λεωφορείου 224. Χάρτη του μονοπατιού δωρεάν μπορείτε να βρείτε στη σελίδα anavasi.gr
→ Tο 2018, μια ομάδα επιστημόνων και μέλη της ΠΟΥ άρχισαν να σχεδιάζουν το Καισαριανή Trail. Το 2020 ξεκίνησε η σηματοδότηση ολόκληρου του Υμηττού σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα της European Rambles Association. Το Καισαριανή Trail θα είναι το πρώτο τμήμα από τα 110 χλμ. του Υμηττός Trail. Για την ανάδειξη και την υλοποίηση αυτού του σκοπού συνεργάζονται για πρώτη φορά φορείς από την Τοπική Αυτοδιοίκηση (Δήμος Καισαριανής και ΣΠΑΥ) και την κοινωνία των πολιτών (Περιπατητική Ομάδα Υμηττού) μέχρι την ιδιωτική πρωτοβουλία (Φιλοδασική Ένωση Αθηνών) και την κεντρική διοίκηση μέσω του ΟΦΥΠΕΚΑ, που ανήκει στο Υπουργείο Περιβάλλοντος. Το Καισαριανή Trail είναι το πρώτο μονοπάτι που εγκαινιάστηκε από το σύνολο των 12 μονοπατιών του Υμηττός Trail.
→ Mαζί με τα εγκαίνια του Kαισαριανή Trail διοργανώθηκε και η 5η Πανελλήνια Συνάντηση Μονοπατιών σε συνεργασία με τον Δήμο Καισαριανής, τον Δεκέμβριο του 2022. Η συνάντηση με μορφή συνεδρίου διήρκεσε τρεις ημέρες και παρευρέθηκαν περισσότεροι από 150 σύνεδροι από όλη την Ελλάδα, φορείς, φυσιολατρικοί σύλλογοι και επιχειρήσεις γύρω από τον θεματικό – πεζοπορικό τουρισμό. Τη σκυτάλη της 6ης διοργάνωσης πήρε το Πήλιο.
→ H χλωρίδα του Yμηττού είναι από τις πιο πλούσιες στην Ελλάδα. Η πλήρης και επίσημη απογραφή της δεν έχει πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα. Για την καταγραφή της χλωρίδας χρησιμοποιείται η πλέον επικαιροποιημένη σχετική μελέτη του Σταύρου Αποστόλου (Μάιος 2019).